جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این کتاب، شرح مبانی «برهان صدیقین» و نقد و تحلیل آن است. در نوشتار حاضر، به تشریح مبانی و تطورات «برهان صدیقین» پرداخته شده و این برهان نقد گردیده است. عناوین برخی مباحث مندرج در کتاب، عبارتند از: دورة تکوین از فارابی تا بوعلی؛ دورة نقد و تحول: از قرن پنجم تا دهم؛ شیوة عرفانی در شناخت حق؛ دورة بلوغ و کمال؛ دفاع صدرالمتألهین از اصل برهان سینوی، خطوط مفهوم و مصداق در برهان؛ اشکالات پنجگانة گونیلون بر برهان آنسلم؛ و تداوم حیات برهان صدیقین در اندیشة معاصر غرب.

كتاب حاضر دارای هشت فصل است؛ فصل اول در دوازده اصل به بررسی اركان شناخت صحيح آفريدگار و آفريدگان و فصل دوم «آفرينش و خلقت، نه تطور و صدور» به مطالبی مانند؛ تباين ملاك خلقت، فلسفه و عرفان جدايی و تباين خالق و خلق را انكار می‌كند و ... می‌پردازد. فصل سوم «شناخت توحيد براساس وحی و برهان، نه فلسفه و عرفان» به بررسی وحدت موهوم، اشتباه معرفت بشری در شناخت معنای توحيد، اوهام پيرامون معنای وحدت خداوند و نقد برهان فلسفی اثبات واجب‌الوجود پرداخته است. «ادعای نابجای ادراك كنه ذات خداوند» عنوان فصل چهارم است كه شامل مباحث؛ شناخت مخلوقات تنها راه شناخت خداوند، فراترين درجه معرفت خداوند و فلسفه و عرفان خداوند را شبيه خلق بلكه عين وجود آن می‌داند می‌شود. فصل پنجم «افسانه وجود مجردات» به انگيزه اهل فلسفه در اعتقاد به وجود عالم مجردات، كلمات اهل فلسفه پيرامون عالم مجردات، نادرستی اعتقاد به تولد عقول مجرده از ذات متعالی خداوند و ... می‌پردازد. فصل ششم «فراتر از زمان و مكان» به خدای فلسفه و عرفان در گستره زمان و مكان، فصل هفتم«ديدن خداوند! هرگز!» به دين خداوند در پندار فيلسوفان و عارفان و فصل هشتم «انديشه‌های زمينی، يا درس‌های آسمانی» به امام(ع) امام است، نه فيلسوف پرداخته است. در مقدمه كتاب آمده است؛ شناخت به سزای مسائل مبدأ و معاد براساس وحی و برهان، والاترين هدف جويندگان سعادت ابدی و ابديت سعادت است؛ در اين كتاب با توضيحی پيرامون پايه‌های شناخت صحيح خداوند، به نمونه‌هايی از تعاليم مدرسه وحی و برهان در مقابل پرداخته‌های انديشه كاوان مسلك‌های معرفت بشری پرداخته شده است. نويسنده در اين كتاب به بررسی تطبيقی آموزه‌های مكتب وحی، با ساير آرا و نظريات معرفتی پرداخته است كه ادعای يكسان بودن رجوع به معلم عرشی و فرشی در اقامه برهان عقلی خلاف تجربه روشن و آشكار است، و با نصوص قطعی نيز سرسازش ندارد. نويسنده در اين كتاب سعی كرده است استدلالات عقلی كامل و تمام باشد و استشهاد به نصوص مكتب وحی هرگز جنبه تعبدی ندارد.

بخش نخست کتاب شامل سه فصل است. در فصل اول برهان وجودی و نقریرهای مختلف آن از "آنسلم" تا "دکارت" مورد بحث قرار می‌گیرد. از نظر کانت عمده دلیل اثبات وجود خداوند برهان وجودی است و اعتبار براهین جهان‌شناختی و غایت‌شناختی در نهایت مبتنی بر اعتبار برهان وجودی است. از این رو، در فصل اول تلاش شده تا با نگرشی تاریخی ـ تحلیلی به تفصیل درباره‌ی برهان وجودی و تبیین‌های مخالف فیلسوفان پس از آن‌ها نظیر "تومس" و "اسپینورا" بحث می‌شود. فصل دوم که در حقیقت مهم‌ترین فصل بخش نخست کتاب است بیان انتقادات کانت به برهان وجودی را عهده‌دار است. با توجه به آن که تقریر دکارتی برهان وجودی در قالب یک قیاس اقترانی قابل تبیین است، انتقادات کانت به برهان وجودی هر دو مقدمه‌ی برهان وجودی را شامل می‌شود. قسمت اول انتقادات کانت متوجه کبرای برهان وجودی است و قسمت دوم اعتقادات کانت متوجه صغرای این برهان است. در فصل سوم نیز ضمن تشریح برهان جهان‌شناختی و برهان غایت‌شناختی، انتقادات کانت به این دسته از براهین عقلی و پاسخ به انتقادات کانت مطرح می‌شود. بخش دوم کتاب نیز مشتمل بر سه فصل است. فصل اول به نقد و بررسی برهان وجودی آنسلم با تکیه بر مبانی صدرالمتالهین اختصاص داده شده است. در این فصل با استفاده از تمایز میان احکام ذهن و عین نشان داده می‌شود که برهان وجودی مبتنی بر مغالطه‌ای از نوع خلط مفهوم با مصداق است. هم‌چنین فصل دو بررسی انتقادات توماس به برهان وجودی آنسلم است فصل سوم بررسی انتقادات کانت به برهان وجودی را دربردارد. در این فصل مباحثی هم‌چون محمول حقیقی از دیدگاه کانت و صدرالمتعالهین، تقسیم احکام به تحلیلی و ترکیبی در فلسفه‌ی کانت و نسبت آن با تقسیم صدرایی قضایا به حمل‌های اولی ذاتی و حمل‌های شایع صناعی، ترکیبی بودن گزاره‌های وجودی در نزد کانت و صدرالمتالهین و تبیین ماهیت گزاره‌های وجودی از دیدگاه کانت و صدرالمتالهین مطرح می‌شود.

پژوهشی درباره براهین مختلف ارایه شده از سوی مکاتب فلسفی اسلامی در مورد اثبات وجود خداوند با تأکید بر برهان صدیقین ارایه شده از سوی ابن‌سیناست. در این پژوهش سعی شده است که تقریباً دیدگاه‏های فلاسفه مهم اسلامی و تقریر آن‌ها از برهان صدیقین از سه مکتب مهم فلسفی مشاء، حکمت اشراق و حکمت مقایسه منعکس شده و استدلال‏های آنان بر اثبات وجود خداوند بیان گردیده است. نویسنده سعی کرده است ضمن گردآوری جامع این تقریرها و رعایت اختصار در شرح و نقد آن‌ها، سیر تاریخی مبحث مربوط به برهان صدیقین را نیز بررسی نماید. به عقیده وی وجود محوری ویژگی مقوم برهان صدیقین نیست و از این‏رو همه تقریرهای مفهوم محور و وجود محور که از راه تأمل در هستی (چه مفهوم و چه حقیقت آن) و با قطع نظر از غیر خدا به اثبات وجود خدا می‏‏پردازند تحت عنوان برهان صدیقین قابل اندراج‏اند و این برهان با همه ویژگی‏های منحصر به فرد آن قابل تشکیک بوده و تقریرهای مختلف آن بر اساس میزان مقدمات به کار گرفته شده و استحکام آن‌ها قابل نقل و ارزیابی است در ابتدای کتاب نگاهی اجمالی به برهان‌های اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی صورت گرفته و ضمن تعریف برهان صدیقین و اقسام براهین اثبات کننده وجود خداوند متعال، ارزش معرفتی برهان و دسته‏بندی براهین اثبات‏کننده وجود خدا مانند برهان امکان و وجوب، برهان حرکت، برهان حدوث، اثبات وجود خدا از طریق نفس، برهان از راه وقایع و تجارب خاص، استدلال از راه استجابت دعا، استدلال از راه معجزات و کرامات و از راه حساب احتمالات بیان شده است. آنگاه نویسنده به تبیین ملاک‏های برهان صدیقین و ارزش معرفتی آن پرداخته و این برهان را از منظر فلاسفه حکمت مشاء مانند فارابی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، بهمنیار و ابن رشد بررسی کرده و تقریرهای این فلاسفه از آن را به صورت مبسوط ذکر کرده و به نقد و ارزیابی این تقریرها پرداخته است. در ادامه نویسنده از منظر عرفان نظری بر برهان صدیقین اشاره کرده و به شرح و نقد براهین ارایه شده از برخی عرفا از برهان صدیقین پرداخته و به تبیین وحدت شخصی وجود در عرفان نظری پرداخته است. در فصل دیگری از کتاب وی به تقریر برهان صدیقین در حکمت اشراق پرداخته و تقریر شیخ شهاب‏الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق را از این برهان و اشکالات ملاصدرا بر این تقریر بیان کرده است. در فصل پایانی نویسنده به بررسی ابعاد مختلف برهان صدیقین از منظر حکمت متعالیه پرداخته، و اصول و مبانی برهان صدیقین را از دیدگاه ملاصدرا در اسفار اربعه ایشان مورد شرح و بررسی قرار داده و سه نوع تقریر از این برهان از دیدگاه وی ارایه کرده و این تقریرها را با تقریرات ارایه شده در حکمت مشاء و اشراق مقایسه نموده و پس از تقریرات ارایه شده از سوی برخی از فلاسفه پس از ملاصدرا مانند حاج ملاهادی سبزواری، تقریر محقق اصفهانی، تقریر علامه طباطبایی و تقریری میرزا احمد آشتیانی از برهان صدیقین را مطرح کرده و این تقریرها را مورد نقد و ارزیابی قرار داده است.