جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصمت، به عنوان یکی از مؤلّفه‌های مهمّ در باب نُبُوَّت به شمار می‌رود که بدون توجّه به آن، مبحث نبوّت، منتفی می-گردد. این مقوله، در دو بُعد زندگی وحیانی و حیات عادی انبیاء، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بُعد وحیانی، عصمت انبیاء، مورد اتّفاق نظر تمامی متکلّمان، فلاسفه و دیگر اندیشمندان قرار دارد؛ امّا در بُعد زندگی عادی، این مسئله، محل اختلاف است. در تاریخ تفکّر اسلامی، عصمت، به عنوان یک مسئله‌ی بسیار مهمّ کلامی به شمار می‌رود که مورد اهتمام جدّی متکلّمان مسلمان قرار گرفته است؛ چنان‌که متکلّمان عدلیه و متکلّمان امامیه، عصمت انبیاء، را به عنوان موهبتی الهی پذیرفته و آن را با اختیار معصوم، سازگار می‌دانند؛ امّا متکلّمان معتزله، ضمن تأکید بر اختیار معصوم، ملکه‌ی عصمت را، به دوران پس از بعثت انبیاء، نسبت می‌دهند. در این جستار، به دنبال اثبات این فرضیّه است که ضرورت عصمت انبیاء الهی، را، اثبات نماید. در راستای این فرضیّه، علّامه طباطبائی ضمن پذیرش دیدگاه متکلّمان امامیّه، به شیوه‌ای خاصّ خود به تفسیر عصمت پرداخته‌ است. این فیلسوف نوصدرایی، بر اساس موازین کلامی و فلسفی خویش، عصمت را مورد بررسی قرار داده و آن را به عنوان ویژگی ذاتی مبحث نبوّت به اثبات می‌رساند.

دو قول مشهور تمثل مُلکی و تمثل خیالی جبرئیل برای مریم (س) دو نظریه رقیب است که در میان محققان معاصر، طرفدارانی دارد که دلایلی برای اثبات موضع خود و رد نظرات گروه دیگر بیان می‌کنند. در این تحقیق آرای امام خمینی و علامه طباطبایی به عنوان نماینده نظریه پردازان تمثل ملکی و تمثل خیالی گزینش شد و مساله این تحقیق ارزیابی تطبیقی نظرات آنها، با براهین عقلی، مبانی عرفانی و ادله نقلی بود. در این تحقیقِ کیفی، در جمع آوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای و در تبیین داده‌ها از روش تحلیل تطبیقی بهره گرفته شد. بر اساس یافته های تحقیق؛ تبیین مباحثی مانند خلق به همت، تناظر احکام قوس صعود با قوس در امکان تروح و تجسد و قاعده امکان اشرف کوشش‌هایی در جهت درک بهتر ارجحیت رای امام خمینی مبنی بر تمثل ملکی نسبت به نظریه تمثل خیالی از منظر علامه طباطبایی صورت پذیرفت. مطابق این پژوهش، بر نظریه تمثل خیالی اشکالاتی نظیر عدم امکان توجیه تعامل مشترک و ترتب آثار عینی بر این تجربه درونی وارد شد.

معیارشناسی عوارض ذاتی که نقش مستقیمی در مرزبندی دانش‌ها دارد، از گذشته دور مورد گفتگو بوده، درباره‌ آن دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. در این میان، شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق) وشاگردش علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) ضمن بهره‌گیری از تراث پیشینیان، به تحلیل و ارزیابی دیدگاه مشهور میان منطق‌دانان پرداخته، تأملات ژرفی ارائه نموده‌اند. جستار حاضر می‌کوشد با روش توصیفی- تحلیلی این دو دیدگاه را با استفاده از آثار مختلف‌شان تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی نماید. از رهگذر این نوشتار آشکار می‌شود که محقق اصفهانی در مسأله تمایز علوم، میان مقام تعریف و جعل تفکیک نموده، ملاک تمایز علوم در مقام تعریف را «موضوع» و در مقام جعل، «غرض» می‌داند؛ چنانکه ضمن نقد دیدگاه مشهور میان منطق‌دانان‌ و نیز نقد دیدگاه محقق خراسانی، معیار عارض ذاتی را «نفی واسطه در عروض عرفی» می‌داند. علامه طباطبایی میان علوم برهانی و غیربرهانی تفکیک نموده، تخصیص محمولات به عوارض ذاتی را ویژه علوم برهانی و مقتضای یقینی‌بودن مقدمات برهان می‌داند و بر اساس همین ویژگی به ترسیم ویژگی‌های عارض ذاتی می‌پردازد. در این دو دیدگاه علی‌رغم دقت‌های فراوانی برخی کاستی‌ها نیز وجود دارد که در مقاله حاضر بدانها پرداخته‌ایم.

نظام حقوقی یکی از ساختارهای مهم اجتماعی است که هرگونه نظریه‌پردازی در این زمینه متأثر از هویت و عقلانیت و مبانی تعریف شده برای انسان است. علامه طباطبایی(ره) از جمله متفکران جامع و برجسته معاصر جهان اسلام است که می‌توان با تحلیل نظریات منسجم‌ انسان‌شناختی ایشان، نظام حقوقی اسلامی جامعی را ارائه نمود. براین‌اساس پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیل و متکی بر داده‌های کتابخانه‌ای‌، به دنبال تبیین و تحلیل مبانی انسان‌شناختی‌‌‌ نظام حقوقی است. بنا بر یافته‌های این تحقیق، مبانی انسان‌شناختی علامه با بیان نظریه استخدام طبیعی و اصل مربوبیت انسان، ضرورت تدوین و مشروعیت الهی نظام حقوقی را اثبات می‌نماید. به علاوه از اصل سعادت‌‌طلبی، ذو ابعاد بودن و حق‌طلبی انسان در مبانی ذکر شده، لزوم نظام حقوقی جامع عدالت‌محور و در راستای سعادت نتیجه می‌گردد. همچنین از اصول استقلال، کرامت و فطرت‌مندی انسان، هدفمندی نظام حقوقی و لزوم استقلال انسان‌ها و حفظ کرامت آن‌ها در این نظام اثبات می‌شود. اصل تساوی، اصل آزادی، اصل ارزشمندی حیات، میل فطری به مالکیت و محدودیت‌های انسان، از دیگر اصول انسان‌شناختی علامه هستند که تساوی حقوق، مسئولیت در قبال اجرای حقوق، حق حیات، حق مالکیت و سهله و سمحه بودن حقوق اسلامی را اثبات می‌نماید.

از جمله مبانی مهم انسان­ شناختی، مسئله خیر، یا شرّ یا خنثی بودن انسان است. علامه طباطبایی(ره) با اعتقاد به فطرت، حبّ ذات، شوق به کمال و فرار از نقص میل ذاتی انسان به خوبی­ها را تحلیل کرده است. اما این مقاله قصد دارد از روشی نوین این نظریه را بررسی کند. نقطه عزیمت این روش ابتکاری، تحلیل علامه از جریان خلقت و هبوط حضرت آدم(ع) است. علامه حقایقی چون خلافت، نفخ روح، سجده فرشتگان، تعلیم اسماء، سکونت در بهشت و هبوط را نه منحصر به حضرت آدم(ع)، بلکه ناظر به ساختار وجودی نوع انسان می­داند. بر همین اساس ابتدا دیدگاه علامه طباطبایی(ره) در چگونگی هبوط حضرت آدم(ع) را تحلیل شده است و در ادامه دلالت­ های این تحلیل انسان­ شناختی بر نیک­سرشتی انسان تبیین شده است. روش تحقیق این مقاله توصیفی تحلیلی است.