جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرایط و مقتضیّات سیاسی در هر عصری ایجاب می­‌نماید که محققان در پی پاسخگوئی به مسائل و مشکلات زمانه خود برآیند و این پژوهش نیز، با ارائۀ­ تصویری از اندیشه سیاسی بلند امام علی علیه السلام و عملکرد ایشان در ارتباط با مردم، در صدد پی بردن به سیرۀ علوی در عرصه­ سیاست عصر امروز می­باشد. از آن جا که سیاست، عرصه­ای آفت­‌خیز است که اگر با حراست نفس و حاکمیّت اخلاق همراه نباشد، مدیران و کارگزاران جامعه را در دام آسیب­‌های اخلاقی گرفتار می­‌نماید؛ لذا سعی بر این شده تا با الهام از کلام امام علی علیه السلام در نهج­‌البلاغه، دریچه­‌ای نو به سوی مدیران جامعه، جهت شناخت آسیب­‌های اخلاقی در عرصۀ سیاست و اجتماع، و تلاش در رفع این آسیب­‌ها، گشوده شود. روش مطالعه در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی بر اساس رویکرد کتابخانه­‌ای بوده است. در این پژوهش تنها سه متغیّر تأثیرگذار در جامعه؛ یعنی ظلم و بی­‌عدالتی، خشونت­ ورزی، دروغ­‌گویی و فریب­‌کاری، از منظر نهج­ البلاغه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است که محصول این آسیب­‌ها در جامعه، به وجود آمدن شرایط نامساعد اجتماعی و اقتصادی بوده که نه تنها سرمایه­ اجتماعی یعنی بی­‌اعتمادی مردم را نسبت به حکومت دینی فراهم می­‌کند، بلکه مشروعیّت نظام سیاسی را نیز، خدشه­‌دار می­­‌نماید.

امام علی(ع)، یکی از شخصیت‌های تاثیرگذارِ جهان اسلام است که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری اسلام و حکومت اسلامی داشت. بررسی شخصیت و سیره ایشان، می‌تواند بیانگر نقش ایشان در دوران حیاتی اسلام باشد. این مقاله، سیره امام علی(ع) را با تاکید بر خصوصِ زمان پیامبر (ص) در صحیح بخاری و مسلم، با رویکرد روایی – تاریخی، مورد پژوهش قرار داده است و پس از تحلیل انتقادیِ مستنداتِ روایی - تاریخیِ صحیح بخاری و مسلم، به این نتیجه دست یافته که این دو محدث اهل سنت، نسبت به دیگر محدثان و مورخان سنی، مواردِ سیره‌ای امام علی(ع) را کمتر از دیگران نقل‌ کرده‌اند و سعی کرده‌اند سیره ایشان را ناقص و مخدوش نشان دهند. آنان بخشی از وقایع مهم زندگانی ایشان را نقل نکرده‌اند و همان مقدار را هم که نقل کرده‌اند، به‌گونه‌ای است که نسبت با دیگر صحابه، نه تنها تفاوتی نمی‌کند؛ بلکه در برخی موارد، ناقص‌تر و مخدوش‌تر است.

«مدارا» به معناي لطف، تساهل، نرمي و دوري از درگيري با فرد به خاطر شّر اوست. در قرآن کريم، مدارا به‌عنوان برکت و رأفت ياد شده است. در خانواده و اجتماع، اگر انسان با ديگران مدرا نکند و در سختي‌ها و ناگواري‌ها با عصبانيت و خشم رفتار کند، به اعتماد اجتماعى، صحت تربيتي و اخلاقى خود ضربه خواهد زد. هدف اين پژوهش، بررسي قلمروهاي مختلف مدارا در سيرۀ امام علي عليه السلام است که براي جمع‌آوري اطلاعات، از روش کتابخانه‌اي استفاده شده و داده‌ها با استفاده از روش توصيفي و تحليل محتوا مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهشي حاکي از اين است که در فضليت مدارا، بسياري از فضايل مانند خضوع و خشوع، نوع‌دوستي، صبر و خويشتن‌داري، کظم غيظ، نداشتن کينه‌توزي، دوري از خشم، دوري از جنگ، دوري از ناسزا‌گويي و سهل‌گيري وجود دارد. امام علي‌ عليه السلام، متناسب با شريعت اسلام نگاهش بر آسان‌گيري بوده است، اما در بعضي مسائل مانند اموال عمومي، اجراي حدود الهي و برخورد با منکران دين به شدت برخورد کرده و هرگز اجازه نمي‌دادند کساني به اموال عمومي و حدود الهي و دين خدشه وارد کنند. سيرة عملي آن حضرت نيز، اجراي دقيق حدود الهي و تقسيم مساوي بيت‌المال بوده است.

برابری انسان‌ها از پایه‌های بنیادین نظام اجتماعی مدینه‌النبی بود که در عصر خلفا به حاشیه رفت و به‌جای آن بسیاری از مناسبات و معیارهای جاهلی بازتولید شد در مقابل، امام علی اصل مساوات را راهبرد حکومت خویش قرار داد. این نوشتاربرای اولین‌بار با ارائه شاخصه‌هایی در حوزه‌های مساوات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به یک چارچوب نظری در سنجش داده‌های تاریخی دست یافته است، سپس کوشیده است با روش مطالعه تطبیقی و استفاده از مفاهیم، اصطلاحات و ادبیات جامعه‌شناختی، ضمن معیار قرار دادن قرآن و سنت نبوی، نگرش، رویکرد و میزان پایبندی خلفا و امام علی را نسبت به اصل مساوات و آثار، پیامدها، تشابه، تفاوت و تعارض‌های برآمده از این اصل را نشان دهد. مطالعه این رساله نشان می‌دهد مبانی هستی‌شناسانه، انسان‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، سبب شکل‌گیری معیارهای، «عربیت»، «قریشی»، «اموی»، «هم‌پیمانی سیاسی» در توزیع منابع اجتماعی در مکتب خلفا شد و به‌کار گیری این معیارها سبب تبعیض در انتخاب کارگزاران، دستیابی عناصر فاسد به مناصب، نادیده گرفتن نقش عامه در امور سیاسی، سلب امنیت، آزادی، کرامت از مخالفان سیاسی، تبعیض در اجرای حدود قانونی و قضایی، تشدید شکاف درآمدی و فعال کردن گسل‌های قومی وقبیله‌ای گردید. امام علی بر مبنای باور کامل به توحید و معاد وسنت نبوی و کرامت ذاتی انسان، با اجرای بدون تأخیر، ملاحظه و استثنای اصل مساوات، سبب حذف کارگزاران فاسد، مشارکت مردم در فرایندهای سیاسی، ایجاد امنیت همگانی، توزیع یکسان منابع اقتصادی، پاسداشت حقوق همه اقوام و گروه‌های اجتماعی به‌ویژه اعراب غیر قریش و عجم‌‌‌‌‌‌‌ها‌ شد که نتیجه آن احیای توازن و تعادل مدینه النبی بود. از موارد مطمح نظر نویسنده در این جستار بررسی دستاوردها و پیامدهای اجرا و عدم اجرای مساوات اجتماعی در دوران خلفا و امام علی است. حذف اجتماعی و معرفتی اهل‌بیت، کاهش انسجام اجتماعی و تشدید تضادها و تنش‌های اجتماعی وخشونت‌های مدنی، فرقه‌گرایی، تسلط امویان برجامعه، شکل‌گیری امپراتوری عربی به‌جای امت واحده نبوی، ازپیامدهای عدم اجرای مساوات اجتماعی و کاهش فاصله طبقاتی، بازتولید سرمایه اجتماعی و ارائه الگوی مطلوب حکمرانی و ترویج مکتب تشیع از نتایج اجرای مساوات اجتماعی در جامعه بعد از رحلت رسول‌الله می‌باشد. در این رساله مبانی، معیار و عملکرد خلفا و سنت نبوی و علوی نسبت به اصل مساوات مورد مقایسه قرار گرفت که از 49 مورد تطبیق داده شده 6 مورد (12درصد) تشابه، 28 مورد (57 درصد) تعارض، 15 مورد (30 درصد) تفاوت، بین سنت نبوی و علوی با مکتب خلفا و تنها دو مورد تفاوت بین سنت نبوی و علوی دیده می‌شود و در سایر موارد تشابه بین این‌دو سنت وجود دارد. نتیجه اینکه سیاست‌ها و اقدامات خلفا اغلب، ناشی از ساختار و ارزش‌های جاهلی و عملکرد و سیاست‌های امام برگرفته از آموزه‌های قرآن و سنت نبوی بود.

یکی از نکات مهم در جنگ‌ها رعایت حقوق زنان، کودکان، سالخوردگان و افراد ناتوان است که از آن با عنوان حقوق بشر دوستانه(Humanitarian Law) یاد می‌شود. سازمان‌ها گروه‌ها و افرادی در نقاط مختلف جهان تحت این عنوان فعالیت می‌کنند. شناخت جایگاه این قانون در اسلام و تبیین مفاد آن در سیره علوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. رعایت اصول جوانمردانه، خودداری از روش‌های غیرمتعارف در جنگ‌ها، حمایت از زنان و کودکان، حفاظت از افراد ناتوان و پیران و سالخوردگان و منع به‌کارگیری سلاح‌های مخرب از مهم‌ترین نکاتی هستند که در قوانین امروز بر آن تصریح شده و در سیره امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز مورد تأکید قرار گرفته و اجرایی شده‌اند. این نوشتار بر آن است تا با نگاهی به سیره امام علی علیه السلام به ویژه جنگ‌های عصر ایشان و بررسی توصیه‌های آن حضرت درباره گروه‌های ناتوان یا خارج از جنگ، راهکارهای امیرالمؤمنین علیه السلام برای حفاظت از آنان را تبیین کرده و به این پرسش پاسخ دهد که سیره امام علی علیه السلام درباره حقوق زنان، کودکان و افراد ناتوان دشمنان در جنگ‌ها که امروزه از آن با عنوان حقوق بشردوستانه یاد می‌شود چگونه بود؟

اکاوی سیره امام علی علیه السلام در تقسیم بیت‌المال نشان می‌دهد آن حضرت بیت‌المال را به صورت مساوی در بین مسلمانان تقسیم می‌کرد و کسی را بر دیگری ترجیح نمی‌داد. سوالی که در این جا مطرح شده این است که چرا امام علی علیه السلام در این‌باره سوابق ایمانی افراد، از جمله زمان اسلام آوردن آنان و یا سوابق جهادی آنان را لحاظ نمی‌کرد؟ این پژوهش که با بررسی منابع متقدم و بهره‌گیری از روش تحلیل تاریخی سامان یافته، نشان می‌دهد اولاً: موارد مصرف بیت‌المال در دوره امام علی علیه السلام منحصر به تقسیم مساوی آن نبوده، بلکه بخش عمده‌ای از آن در امور دیگری چون رسیدگی به اقشار نیازمند و از کارافتادگان، مجاهدان مسلمان، هزینه‌های جنگ، پرداخت حقوق و دستمزد ماموران دولتی مصرف می‌شده است. ثانیاً: آن حضرت ضمن توجه به ارزش و جایگاه افراد، استنادش در این شیوه، به قرآن کریم و سیره رسول خداصلی الله علیه و آله بوده است.

مشروعیت دولت بر چه بنیادهای استوار می شود و آیا می توان بنیادهای مشروعیت در نظریه های جدید را در کلام و سیره امام عل(ع) جستجو کرد؟ این مقاله می کوشد تا با روشی تطبیقی به این پرسشها پاسخ دهد. در این راستا ابتدا در قسمت اول برخی از نظریه های مشروعیت توضیح داده خواهد شد. بر اساس یافته های این بخش مشروعیت امری بسیط نیست بلکه پدیده ای چند لایه است که ابعاد مختلفی چون کارکردها، رضایت عمومی، قانون و اخلاق و هنجارها را در بر می گیرد. سپس در بخش دوم ابعاد مذکور در سیره و کلام امام علی (ع) جستجو شده و در نهایت مقاله به این نتیجه می رسد که مشروعیت از نگاه امام علی(ع) چندلایه و مبتنی بر ابعاد مختلف بوده و حکومتها برای مشروعیت داشتن باید مجموعه ای از ویژگی ها را دارا باشند. در واقع مشروعیت تام به وضعیتی آرمانی می ماند و حکومتها به نسبت نزدیکی به این وضعیت مشروعیت داشته و از حق فرماندهی و اطاعت شدن برخوردارند.

آزادی سیاسی، یکی از مهم‌ترین مفاهیم کلیدی علوم سیاسی و از نیازهای اساسی در حقوق مدنی و سیاسی به‌حساب می‌آید بااین‌وجود، تفاسیر متعددی از سوی اندیشمندان، فلاسفه و نخبگان سیاسی، سیاست‌گذاران و کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی در مورد تعریف ابعاد و ماهیت آن ارائه‌شده که در مواردی نیز با تعارضات جدی همراه بوده است. در این میان، با توجه به مناقشات علمی و نظری که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران در خصوص مقوله آزادی سیاسی در نظام جمهوری اسلامی ایران مطرح گردیده و اخیراً نیز تشدید شده است، ضرورت دستیابی به یک تعریف دقیق و جامع از آزادی سیاسی در چارچوب مبانی و اصول اسلامی با تمرکز بر اخلاق و سیره اهل‌بیت آشکارشده است. لذا این مقاله درصدد پاسخ به این سؤال است که مبانی و الزامات آزادی سیاسی در اندیشه و سیره امام علی علیه السلام کدامند؟ یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که اصالت آزادی سیاسی در دو ساحت درهم تنیده مردمی و الهی با تمرکز بر آزادی اندیشه و بیان، مشارکت مردمی، حکومت قانون، نظارت بر حکومت و آزادی انتقاد از عملکرد آن، رواداری سیاسی و کرامت انسان، از مقومات و الزامات آزادی سیاسی در اندیشه و سیره علوی است.