جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره واژگان و اصطلاحات موجود در متون تصوف و عرفان اسلامی با دو مشکل اساسی روبه رو هستیم: (1 کثرت و تنوع تعاریف ارایه شده از سوی عرفا و محققان، به سبب اختلاف در درک و دریافت آنها از این اصطلاحات؛ (2 تغییر و تحولات معنایی هر یک از این واژگان و اصطلاحات در طی تطور و تکامل تصوف و عرفان اسلامی. این دو موضوع در مورد اصطلاحات «زاهد»، «صوفی»،‌ «عارف» و «ولی» نیز صادق است. در این مقاله سعی شده است تا مراجعه به متون عرفانی معتبر و استخراج شواهد لازم و کافی، اولا: واژگان و اصطلاحات «ولی»، «صوفی» و «عارف» از جهت تحولات معنایی در طول تاریخ تصوف اسلامی بررسی شود؛ ثانیا: دیدگاه های مختلف در مورد تفاوت های «زاهد» با «صوفی و عارف» و «صوفی» با «عارف» و «عارف» با «ولی» طرح و تحلیل شود.

در میان متون بی شمار ادب فارسی، مثنوی مولانا جزو نادر متن هایی است که از لحاظ باقی ماندن نسخه های معتبر و اهتمام به تصحیح آن، خوش فرجام و دوستکام بوده است. زمانی که نیکلسون به تصحیح آن همت گماشت و مجلدات نخستین آن را چاپ کرد (1925) هنوز بسیاری از متن های مهم، ناشناخته در گوشه کتابخانه ها گرد و خاک می خوردند. با اینکه نیکلسون قبل از شروع به کار تصحیح، سعی کرده بود همه نسخه های معتبر شناخته شده را گرد آورد ولی در حین تصحیح بود که به وجود نسخه هایی از قرن هفتم و نزدیک به زمان آفرینش متن پی برد که یکی از آنها نسخه مورخ 677 محفوظ در موزه آرامگاه مولانا در قونیه بود. نیکلسون بعد از دریافت و ارزشیابی نسخه به اهمیت آن پی برد و در چاپ دفتر سوم به بعد آن را اساس قرارداد و برای نشان دادن تفاوت های ضبط آن با دو دفتر 1 و 2 ضمیمه هایی افزود.این نسخه در سال 1371 به همت نصراله پورجوادی و متخصصان فنی مرکز نشر دانشگاهی و همکاری توفیق سبحانی به صورت عکسی (فاکسیمیله) به چاپ رسید و در دسترس پژوهشگران و علاقه مندان مولوی قرار گرفت.به جهت جایگاه بی بدیل این نسخه در حفظ صورت و قرائت درست مثنوی، چند تن از مثنوی پژوهان همزمان اقدام به چاپ آن کردند.این مقاله هزارو سیصد بیت آغازین دفتر اول را در شش چاپ مبتنی بر تک نسخه قونیه - که گاهی ضبط های چاپ نیکلسون را نیز به عنوان نسخه بدل در حاشیه افزوده اند - مقایسه و با چاپ عکسی مقابله کرده و اختلاف ها را بیت به بیت آورده است. این اختلاف ها به قرائت متفاوت از ضبطی واحد، اختلاف سلیقه مصححان در حفظ یا تغییر شیوه خط و طرز تلفظ کلمات، بی دقتی در مراحل حروف چینی و اغلاط چاپی و ... مربوط می شود.این مقابله نشان داده است که در چاپ های اخیر، در قرائت متن بیش از آنکه چاپ عکسی مورد مراجعه باشد، به چاپ های حروفی قبلی نسخه قونیه و نیکلسون مراجعه شده است.

ترکیب «پری مار» در ادبیات منظوم فارسی، برای اولین بار در «حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة» سنایی غزنوی دیده می شود و بعد از وی، این ترکیب را فقط خاقانی شروانی به کار برده است. در متون منظوم دیگر، اثر و نشانی از آن نیست. در ادبیات منثور فارسی نیز، این ترکیب به صورت «مارپری» در «داراب نامه» طرسوسی آمده است. با بررسی این ترکیب، می توان به همانندی های آن با اسطوره «گرگن مدوزا» از اساطیر کهن یونان و «دهاک» (= ضحاک) اسطوره ایرانی دست یافت. نوشته حاضر در حد توان در روشنگری این مساله کوشیده است.

مثل ها، از جمله اجزای جدانشدنی فرهنگ و ادبیات در میان تمام ملل جهان است و در ادبیات ملت ها، بی شمار مثل می توان یافت که به خوبی نشان دهنده طرز تفکر، منش و نوع زندگی آنان در دوره های مختلف تاریخی است. مثل و شعر فارسی ارتباط متقابل با هم دارند. در دوره های مختلف شعر فارسی، شاهد ترویج مثل های فراوانی از طرف شاعران هستیم. می توان از دوره موسوم به سبک هندی یا اصفهانی و پس از آن از شعر نو یاد کرد. با توجه به تحول اساسی در شعر فارسی که قسمتی از آن، نتیجه تغییر و تحول در تفکر و شیوه زندگی ایرانیان پس از مشروطه است و جایگزینی شعر نو به جای شعر سنتی، برخی از بندها، مصراع ها و بیت هایی از شاعران معاصر، به عنوان"مثل" به کار می رود. در این مقاله با پژوهش در آثار یازده تن از شاعران معاصر، مثل ها استخراج و حوزه کاربرد آن ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

ادبیات کارگری یا شعر کارگری صلای آزادی، اصلاح و بهبود زندگی توده های نادار جامعه را بر زبان دارد و واماندگی، فقر و رنج کارگران و دیگر زحمت کشان مردم را موضوع خود قرار می دهد. شعری است که در آن هیچ پدیده زشت و زیبا از دیدگان تیزبین شاعر پنهان نمی ماند و خیلی از موضوعاتی که دیگران به راحتی از کنار آن می گذرند، شعر آفرین می گردد. در شعر قبل از مشروطیت نیز انعکاس زندگی مشقت بار و طاقت فرسای طبقه رنجبران را می بینیم، اما چنین اشعاری هرگز از سر اعتراض و آگاهی توده های زحمت کش سروده نشده است. ستمی که در این اشعار مطرح است، ستمی است عارضی و حاصل صعوبت کار، نه ستم اجتماعی و ناشی از رابطه کارگر و کار فرما و از مقوله تجاوز مباشر و کد خدا، و در نهایت شعر با دعوت رنجبران به سکوت و بردباری در برابر قضا و قدر و سرنوشت محتوم پایان می پذیرد. گفتنی است جنبه های سیاسی و اجتماعی ادبیات کارگری جنبه های هنری آن را تحت الشعاع خود قرار می دهد. اهداف مکتبی سرایندگان و عمر کوتاه دوره های آزادی قلم و بیان، فرصت چندانی برای تجربه های بادوام و مستمر هنری در این عرصه باقی نگذاشته است که این مقاله در پی آن است، محتوا و مبانی جمال شناختی ادبیات کارگری را با استناد به آثار موجود در این زمینه از مشروطیت تا کودتای 28 مرداد 1332 مورد بررسی قرار دهد.

هدف از نگارش این مقاله بررسی اشتقاق دو واژه ایرانی میانه، یکی از زبان فارسی میانه و دیگری از زبان سغدی می باشد. برای واژه فارسی میانه madrm تاکنون اشتقاقی ارایه نشده و اشتقاق پیشتر ارایه شده برای واژه سغدی mazn نیز مورد تردید نگارنده این مقاله می باشد. با بررسی متن های حاوی این دو واژه و در نظر گرفتن فرایند های واجی در دو زبان فارسی میانه و سغدی برای هر یک از این دو واژه اشتقاقی پیشنهاد شده است. دلیل اینکه چرا از میان واژه های بسیار این زبان ها این دو واژه انتخاب شده اند اولین جزء آنها است که به نظر نگارنده حرف اضافه اوستاییma  می باشد. این دو مورد تنها شاهد های وجود این واژه ایرانی باستانی در زبان های ایرانی میانه می باشند.

هدف پژوهش حاضر آن است که نشان دهد، سال ‌های ابری، از جمله آثاری است که جامعه کرمانشاه را در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل، کاملا به تصویر کشیده است و در لا به ‌لای این توصیفات، تقابل سنت و تجددخواهی را می‌ توان به‌ طور آشکارا، مشاهده نمود. علاوه بر این، برجستگی برخی از مولفه‌ های معنایی و تحلیل ‌های جامعه ‌شناسانه نویسنده از حوادث، رنگ ‌و بوی آثار رئالیسم سوسیالیستی، به آن بخشیده است. برای دست ‌یابی به این هدف، ابتدا به ‌طور اجمالی، به مارکسیسم و یکی از خوانش ‌های آن، رئالیسم سوسیالیستی و سیر تاریخی آن اشاره شده، سپس، از آن جایی که اجتماع در اکثر موارد، علاوه بر پیش‌ زمینه اثر (محتوا)، در روساخت آن نیز تاثیر می ‌گذارد و با عناصر بیرونی اثر (فرم و ساختار) پیوند می‌ خورد، در دو بخش جداگانه، بازتاب اجتماع و رئالیسم سوسیالیستی بررسی شده است؛ در بخش نخست، انعکاس برخی از نهادهای جامعه مانند فرهنگ، سیاست، اقتصاد، خانواده و مدرسه در محتوای اثر نشان داده شده و در بخش دوم، بازتاب آن در ساختار و بافت داستان با تکیه بر سه عنصر شخصیت، زبان و صحنه ‌های داستان، مورد بررسی قرار گرفته است.

ریخت ‌شناسی قصه ‌های عامیانه، در سال 1928 م. توسط فرمالیست روسی «ولادیمیر پراپ» آغاز شد. وی اساس کارش را بر پایه اعمال شخصیت‌ های قصه نهاد و عملا، ساختار صد قصه از قصه ‌های جن و پری روسی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. تحلیل ساختاری که در حوزه ادبیات فارسی، به‌ تازگی مورد استقبال قرار گرفته است، گامی است در جهت شناخت دقیق ‌تر و همه جانبه تر آثار ادب فارسی. این تحقیق بر آن است که یکی از قصه‌ های مثنوی با عنوان «قلعه ذات الصور» را بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد و به الگویی ساختاری موافق با الگوی پراپ دست یابد.

درخت یکی از پدیده ‌های طبیعت است که هنوز هم در میان بسیاری از اقوام، مقدس شمرده می ‌شود. این پدیده که در بسیاری از اسطوره ‌ها با اصل آفرینش ارتباط می ‌یابد با اشراق و عرفان هم‌ پیوند می‌ شود. هم ‌پیوندی اشراق و درخت در شعر سهراب سپهری، شاعر نوپرداز جلوه‌ های متعددی می ‌یابد از جمله در دید او «گل سرخ» قبله است و «چشمه» جانماز و «نور» مهر و «دشت» سجاده و «سرو» گلدسته و از این رو سهراب با تکبیره ‌الاحرام «علف» و «قدقامت» موج به نماز می ‌آغازد و با جهان‌ بینی ‌ای که ناشی از حقیقت زنده و ملموس است خدا را در «تپش باغ»، «لای شب ‌بوها» و در «آب و گیاه» می ‌یابد. نگارنده در این مقاله در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد:1- حضور عنصر طبیعت در شعر سهراب از کجا نشات می‌ گیرد؟2- سهراب به چه صورت از ارتباط درخت و اصل آفرینش در اساطیر سود جسته است؟3- هم پیوندی درخت و اشراق در شعر سهراب بر چه مبنایی است؟در شعر سهراب، این هم ‌پیوندی از خلقت آغازین انسان شروع شده و تا شرح سلوک عرفانی ادامه می‌ یابد. شعر «نشانی» اوج هم پیوندی درخت و معرفت در شعر اوست که از درخت سپیدار آغاز می ‌شود و به لانه نور بر بالای درخت کاج منتهی می ‌شود.

زن و جایگاه حقوقی و انسانی وی از بحث ‌های داغ مکاتب فکری معاصر به ‌خصوص اومانیسم و فمینیسم است و موضوعی است که محققان و نویسندگان و شاعران زیادی - در گذشته و حال - ضمن آثار خویش به آن پرداخته ‌اند. خاقانی نیز یکی از شاعرانی است که حضور زن در دیوان او بازتاب قابل توجهی دارد و اشعارش در این خصوص، زمینه‌ ساز نقدهای تندی علیه او شده تا جایی که برخی از پژوهشگران وی را زن‌ ستیزترین شاعر ادبیات فارسی دانسته ‌اند. موضوع جستار حاضر بررسی همین نکته است که آیا خاقانی به ‌راستی زن ‌ستیزترین شاعر ادبیات فارسی است؟ نویسندگان مقاله حاضر با در نظر ‌داشت واقعیت ‌هایی از قبیل: 1- مباحث روان ‌شناختی؛ 2- اقتضای حال و مقام (جغرافیای کلام)؛ 3- شرایط خانوادگی و اجتماعی شاعر؛ 4- شیوه بیان طنزآمیز خاقانی یا لحن سخن وی، بر آن ‌اند که دلیل قضاوت ‌های تند برخی بزرگان در متهم کردن وی به افراط در زن ‌ستیزی، این است که در فهم برخی اشعار وی دچار سوء برداشت گردیده ‌اند. البته قابل انکار نیست که شواهدی دال بر خوارداشت زن در آثار خاقانی دیده می ‌شود اما واقعیت این است که وی از این حیث تفاوتی با دیگر بزرگان ادبیات ما ندارد، زیرا نگاه منفی به زن در آثار ادبی، متاسفانه ویژگی غیر‌قابل انکاری است که ریشه در اندیشه‌ ها و تعالیم آیین ‌ها و ملل مختلف، چون مانوی، بودایی، یونانی ... و سوء برداشت از متون دینی و رسوخ اسرائیلیات در آن و باورهای عامیانه دارد.