جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان نامه‌های متعدد امام علی (ع)، نامه 45 نهج‌البلاغه به «عثمان‌بن‌ حنیف انصاری» از جمله اسناد و مدارکی است که نمایان‌گر ابعادی از سیمای امام علی (ع) در عرصه سیاست و مدیریت جامعه می‌باشد. بی‌شک تحلیل و بررسی کلام حضرت و دست‌یابی به نکات اصلی امام از این نامه، نیازمند بهره‌گیری از روشی است که به فهم عمیق و دقیق متن بیانجامد. کا‌رآمد‌ترین روش با این ویژگی‌ها، روش تحلیل محتوا است؛ که در این پایان‌نامه تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل‌محتوای کمّی و کیفی و بر مبنای استخراج مضامین اصلی و فرعی از جملات مضمونی، به سنجش فراوانی موضوعات اصلی و موضوعات فرعی نامه پرداخته شود. با نگاه همه‌جانبه به نامه، این نتیجه حاصل شد که محور اصلی نامه پیرامون دعوت به پارسایی و ساده‌زیستی بوده و هدف اصلی امام، آسیب‌شناسی اشرافی‌گری و آموزش راهکار‌های مقابله با معضل اشرافی‌گری به همگان، به ویژه مسئولان حکومتی است. حضرت در ابتدا به ارائه معیار برای دوری از تجمل‌گرایی مسئولان پرداخته است و گام به گام به شرح دلایل ایجاد خوی اشرافی‌گری در انسان به خصوص زمامداران و توصیه به آن‌ها پرداخته است. امام در این نامه به موضوعات مختلفی هم‌چون نادیده گرفتن نیازمندان و عدم مواسات با آن‌ها، به عنوان اصلی ترین آسیب اشرافیت؛ و زیست متعهدانه و انسانی مسئولان حکومتی، پرهیز از دنیا طلبی، معاد باوری و مرگ اندیشی، خودسازی و بر‌حذر بودن از لقمه شبهه‌ناک و... در قالب ارائه راهکار اشاره کرده‌اند.

امروزه در بسیاری از جوامع، افرادی با افکار، رفتار و ظاهری عجیب و گاهی وحشتناک دیده می‌شوند که خود را از پیروان شیطان معرفی می‌کنند. عده دیگری اما خود را از دشمنان شیطان برشمرده و شیطان‌ستیزی می‌کنند. بسیاری از جوانان آگاهانه یا ناآگاهانه جذب گروه‌ها و فرقه‌هایی می‌شوند که بر پایه پرستش شیطان تاسیس شده است. مسئله اصلی پژوهش حاضر پرداختن به عوامل شیطان‌گرایی در واقع منظور پذیرش دعوت شیطان به سوی بدی‌هاست نه فرقه شیطان‌پرستی و ارائه راهکارها و عوامل شیطان‌گریزی است؛ لذا این پژوهش با مطالعه روایات حضرت علی (علیه السلام) و مطالب مرتبط، با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، تجزیه و تحلیل داده‌ها و شیوه توصیف، تحلیل و استنتاج نظری به انجام شده است. نتایج نشان می‌دهند که نفس اماره عامل درونی و شیطان و سایر شیاطین از جمله جن و انسان‌های شیطان‌نما از جمله عوامل بیرونی شیطان‌گرایی هستند. همچنین خداشناسی، تقوا پیشه کردن، یاد قبر و قیامت و توجه به لذت های حلال راهکارهای شیطان گریزی از منظر امیرالمومنین هستند؛ که در این پژوهش مفصلا به آنها پرداخته شده است.

تربیت دینی که به معنای رشد استعدادها و ظرفیت ها در جهت اهداف آفرینش و توحید است، عبارت از ایجاد عاداتی است که انسان به وسیله آنها خود را وارد جامعه کرده و نسبت به جامعه در راستای اهداف الهی سازگاری مثبت ایجاد می کند. آماده سازی برای زندگی اجتماعی و آشنا کردن به قواعد و آداب جامعه، بیرون آوردن فرد از حالت تفرد و صلاحیت دادن ارزش های دینی در جامعه است. و بدین سان بخشی از اهداف تربیت در رابطه با جمع و جامعه است و در پی آنیم که ببینیم اسلام در این زمینه چه رأی و نظری دارد و از نظام تربیتی چه اهدافی در این زمینه تعقیب می شود و اگر مقصد ماتشکیل جامعه اسلامی است چه مقاصد و ویژگی های تعقیب می شود این مسایل زمینه را برای اظهار نظر در عرصه اجتماعی اسلام فراهم می سازد. مدنیت و فرهنگ، آداب و رسوم شعایر و مناسک در سایه حیات جمعی شکل می گیرد. زندگی جمعی، حیات را غنی می سازد و برای بشر توسعه و رفاه و تحقق اهداف الهی را شکل می دهد و بدین سان تربیت در اسلام از دیدگاهی فردی و از نظری جمعی است که در سایه ی آن حیات مجتمع در جهت آرمان های دینی اهداف الهی رنگ و غنای بیشتری یابد و این خواسته اسلام است که در جامعه با مردم باشیم در تربیت از مقاصد و اهدافی سخن بگوییم که افراد در جامعه دارای شخصیت، تعهد اجتماعی، وحدت در روابط سالم انسانی باشند. حیات جمعی در تربیت بر اساس ضوابط الهی در نظامی مرتبط و به هم پیوسته در حیات اجتماعی بر اساس موازین دینی است. حیات اجتماعی بر اساس اهداف دینی، آموزش روابط انسانی توجه به همکاری و همراهی احترام مقابل، آگاهی و التزام به ارزش خانه و خانواده محبت ها و پایبندی به عهد و وفا انعطاف پذیری و انضباط در رابطه با گروه های مختلف جامعه بر اساس متون اسلامی به خصوص کلمات امیر المومنین مد نظر در این رساله است. اهداف حیات اجتماعی در رابطه با برادران دینی، همسایگان، و گروهای عالم و جاهل، رابطه با محرومان و فقراء و نیز رابطه به افراد کجرو منحرف و اهل کتاب و سایر گروه ها و نیز نظام اجتماعی، از اموری است که در این رساله با توجه به منابع اسلامی و نیز با تاکید بر فرمایشات امام علی علیه السلام در بیان این اهداف است. روش تحقیق ما بررسی متون دینی نهج البلاغه و کلمات امام علی علیه السلام در منابع روایی و دسته بندی و ارایه اهداف اجتماعی تربیت دینی است.

اثبات وجود خداوند به عنوان اساسی ترین مساله اعتقادی و معرفتی همواره مورد توجه دانشمندان علوم انسانی بوده است. زیرا پاسخ به این سؤال که آیا خدایی به عنوان آفریدگار و صاحب اختیار جهان هستی وجود دارد یا خیر؟ در تمام شئون زندگی انسان ها از قیبل باورها، انتخاب ها و عملکردها تاثیر مستقیم و بسزایی دارد. پژوهش پیش رو با عنوان استدلال عقلی بر اثبات خدا در کلام امیرالمؤمنین ، در پی اثبات ذات باری تعالی با تکیه بر کلام مولاامیرالمؤمنین حضرت علی  می‌باشد. چرا که ایشان اولین و بزرگترین دانشمند جهان اسلام پس وجود مبارک پیامبراکرم  می‌باشد. لذا بیانات و سخنان ایشان همواره روشن کننده راه حق و حقیت خواهد بود. حضرت امیرالمؤمنین علی این معارف را در کلاس درس و یا به قصد تالیف کتاب منطقی، کلامی و یا فلسفی نفرموده است، بلکه غالبا در حال خطابه و سخنرانی به انتقال مفاهیم دینی از جمله خداشناسی همت گماشته است. بنابراین براهین نقل شده از ایشان بصورت ساختار منطقی و فلسفی امروزه نیست. اما در عین حال حضرت امیرالمؤمنین در پی اثبات ذات باری تعالی به صورت مستقیم به ده برهان اشاره نموده است. که عبارت اند از: برهان صدیقین، برهان فطرت، برهان امکان و وجوب، برهان نظم، برهان حدوث، برهان علیت، برهان حرکت، برهان معقولیت، برهان فسخ عزائم، برهان معجزه. همچنین ایشان با استدلال بر اقسام صفات خداوند، بطور غیر مستقیم، عقل ها را بر وجود موصوف و ذات حضرت حق رهنمون نموده است.

صدور معجزه از ناحیه امام نه تنها در لسان اهل بیت:مورد توجه بوده است بلکه یکی از نشانه‌های امامت را اظهار معجزه دانسته‌اند. برخی از اندیشمندان مانند شیخ بهائی و معرفت، معجزه را مختص انبیا تلقی کرده‌اند و خوارق عادت امام را کرامت نامیده اند؛ در حالی که بیشتر متکلمان نامور مانند شیخ طوسی، شیخ مفید، شیخ صدوق، سیدمرتضی و ... امام را نیز صاحب معجزه دانسته اند. معجزه و کرامت به لحاظ ماهوی، هردو خرق عادت هستند. تمایز آنها از جهت وجود ادعای منصبی الهی در معجزه است که کرامت فاقد آن است. در دلالت و کارکردهای هدایتی و تربیتی نیز معجزه نسبت به کرامت تاثیرگذارتر است. در میان منابع روایی تعداد قابل ملاحظه‌ای از نقل معجزات امیرالمومنین 7 وجود دارد که نشان‌دهنده اهتمام عالمان اسلامی در جمع آوری معجزات امام، پس از اعتقاد به آن است. مهمترین دلالت مستقیم معجزه تصدیق ادعای آورنده آن است و به تبع اثبات منصب الهی، جمیع لوازم آن منصب را اثبات می کند. در این پژوهش به روش توصیفی_تحلیلی در گستره آیات و روایات، شواهد و مویدات صدور معجزه از امام، دلالت و کارکرد آن ها تبیین گردیده است و با گردآمدن بیش از ششصد روایت، تقسیمی نوآورانه سامان یافته است. از این رهگذر مشخص شد تمامی معجزات شاخص انبیا به جز قرآن کریم توسط امیرالمومنین 7روی داده است؛ مانند خارج ساختن شتر از دل کوه، زنده کردن مردگان، اخبار از غیب، نرم کردن آهن، ردالشمس و غیره، که شواهد آن از میان آیات و روایات ذکر گردیده است. تدبر در سیره امیرالمومنین7 نشان می‌دهد وجود شریف آن حضرت جامع همه فضائل و کمالات انبیا است که در مقایسه‌ای تطبیقی افضلیت در نسب، نسل، تولد، تکریم و تجلیل الهی و سایر جنبه های شخصیتی ایشان تبیین گردیده است.

بی‌شک پس از کتاب الهی، روایات اهل بیت (ع) مهم‌ترین مصدر شناخت و دریافت معارف دینی به‌شمار می‌رود. گنجینه روایاتِ خاندان وحی، منبعی الهی، مطمئن و فراگیر برای روشن‌سازی حقائق و باورها به‌شمار می‌روند. مسأله «امامت» که از اصولِ اصلی اعتقاد مسلمانان به‌شمار می‌رود؛ هرچند میان شیعه با اهل سنّت در تعیین مصداقِ امام، نحوۀ انتصابِ او و دایرۀ اختیاراتش و... اختلاف‌های بنیادینی وجود دارد. مسأله «امامت» و مباحث مرتبط با آن، به انحاء مختلف در آثار کلامی فریقَین مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است. یکی از بهترین و مطمئن‌ترین آثار تحلیلی در این زمینه، گنجینه سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه است. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، کوشش شده تا از یک‌سو ویژگی‌های فردی و از دیگر سو، نقشِ اجتماعی ـ هدایتی یک «امام»، در بیانِ گهربار علوی، استخراج، دسته‌بندی و مورد تحلیل قرار گیرند. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که در بُعدِ اوصاف فردی، برخی از ویژگی‌های یادشده در بیان امام، جنبه اختصاصی داشته و جز «امام»، کسی نمی‌تواند از آن اوصاف برخوردار باشد؛ اوصافی همچون: برخوردای از علمِ غیب، تجلّیِ کامل و عینیِ قرآن کریم در جامعه و... . برخی دیگر از اوصاف فردی یک «امام»، جنبه الگوپروری داشته و دیگران نیز می‌توانند در جهت اتّصاف به آن اوصاف، کوشش نمایند؛ اوصافی همچون: دفاع از حقّ و حقیقت، شجاعت، راستی در اعتقاد و راستگویی در سخن و... . در بُعد نقش اجتماعی یک «امام» نیز باید گفت، برخی نقشهای اجتماعی «امام» تابع زمان است و برخی در ارتباط با جایگاه الهی او و برخی دیگر، در پیوند با مردمِ جامعه معنا می‌یابد.

تاریخ اسلام در ابتدای رحلت رسوال اکرم(ص) دچار تغییر و تحولاتی شد که سبب ایجاد دیدگاه ها و مذاهب اسلامی گردید به همین جهت در زمان زمامداری حضرت علی(ع) برخی از منش های سیاسی و فکری در مقابل تفکرات شیعی و حکومت علوی مقابله کردند که یکی از اهم این موارد حکومت معاویه و نتیجتا وقوع جنگ هایی میان مسلمین بوده است که ریشه در ضاد میان اسلام و کفر داشته است که با لبای اسلام به مصاف اسلام آمده بود به همین جهت در راس جرایان اسلام راستین حضرت علی (ع) و در راس جریان متظارهر به اسلام معاویه قرار داشته است که در این میان مکاتباتی صورت گرفته است که گویای رفتار شناسی حضرت با معاویه است که در این پایان نامه از روش اسنادی نوشتاری استفاده شده است تا بتوان به روش توصیفی و تحلیلی به شناخت گونه ها و انواع روش های رفتاری حضرت نسبت به اعمال و رفتار معاویه دست یافت بنابر این می توان گفت معاویه شخصیتی سیاسی بوده که به ظاهر اسلام آورده اما در حقیقت به دنیال قدرت طلبی و سلطه جویی بر مردم بوده است و بعد از ظهور و گسترش اسلام بهترین روش را ورود به اسلام دانست تا بتواند به اهداف خود دست یابد. حضرت علی (ع) در مکاتبات با معاویه و در جهت حفظ جامعه اسلامی از انحراف به نقد مسائلی همچون قدرت طلبی، تفرقه افکنی، خفقان و تنگنای اقتصادی مخالفین،تبعیض، تبلیغات سیاسی مبتنی بر دروغ وایجاد رعب و وحشت پرداخته است و در زمینه آگاه سازی جامعه نسبت به اسلام انحرافی به افشای فعالیت ها و شخصیت معاویه پرداخته است که مواردی همچون افشاگری سوء استفاده از منابع دینی، فریبکاری،تحمق، انحراف در مبانی کلامی، بدعت گذاری،بیزاری از خاندان نبوت و عدم پایبندی به دین را می توان نام بررد که نشان دهنده عدم اعتقاد معاویه به دین اسلام بوده است لذا روشن می گردد که حضرت در نامه های خود به معاویه از دو روش نقد روش سیاسی معاویه و افشاگری حقایقی که بیانگر عدم پایبندی معاویه به دین استفاده می نمود لذا در تحقیق پیش رو در دو محور نقدهای امام به روش سیاسی معاویه و افشاگری نسبت به عدم اعتقاد به دین اسلام، به بررسی نامه های امام (ع) پرداخته می شود.

یکی از خطبه های منسوب به امام علی(ع) خطبه الوسیله هست که گویا هفت روز بعد از وفات پیامبر(ص) ایراد شده است. این خطبه سرشار از مواعظ اخلاقی و مباحثی همانند؛ منزلت و فضیلت امام علی(ع) و انحراف در جانشینی پیامبر(ص)، مقام وسیله و واقعه غدیر و اتفاقات بعد از آن می باشد. آنچه در این پژوهش به عنوان پرسش اصلی مطرح شده است عبارت است از اینکه: تحلیل معنایی و زبانی خطبه الوسیله در دارنده چه مباحثی در ارتباط با انسان شناسی می باشد؟ مدعای پژوهش نشان می دهد که:تحلیل معنائی و زبانی گفتارهای امام(ع) در خطبه الوسیله تبیین کننده روشن ابعاد مختلف روحی انسان و عوامل سعادت و هلاکت آن؛ می باشد و اینکه در بحث از جنبه های بلاغی و ادبی، این خطبه در بردارند آرایه های متنوی از قبیل: استعاره، تشبیه، جناس، طباق، تلمیح، موازنه، مجاز و کنایه می باشد. برای انجام این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی و رجوع به منابع کتابخانه ای استفاده شده است.

از دیرباز دانش کلام به خاطر نقشی که در تبیین صحیح مسائل اعتقادی ایفا می‌نماید، همواره کانون توجّه اندیشمندان بوده است. آنها همواره در پی آن بوده‌اند تا محکم‌ترین و متقن‌ترین و در عین حال ساده‌ترین و روان‌ترین مفاهیم کلامی را در پیچیده‌ترین مسائل و شبهه‌های اعتقادی به مخاطب خویش انتقال دهند؛ هرچند دانش کلام در سده‌های سوم و چهارم نمود بیشتری از خود نشان داده است و در این دوره به رسمیّت شناخته شده است، با این حال به نظر می‌رسد شناخت اول بنیان‌گذار دانش کلام به عنوان پایه‌گذار مفاهیم کلیدی این دانش ضروری است. در این اثر، نگارنده بر آن است تا پس از ارائه تعریفی جامع از دانش کلام، زوایایی روشن از این دانش را بیان نموده تا ضمن تبیین مسائل مهم این دانش، به منشأ پیدایش، شکوفایی و بالندگی دانش کلام در حوزه علوم اسلامی بپردازد؛ از این رو بر اساس تحقیقات بسیار گسترده و با استفاده از منابع و متون کلامی معتبر امامیّه و اهل سنّت این حقیقت به اثبات می‌رسد که منشأ پیدایی علم کلام پس از قرآن و سخنان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله سلّم)، اندیشه‌ها و نیز کلمات و سخنان نورانی و تابناک حضرت امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) است. شیوه تحقیقی اثر حاضر بر اساس فیش‌برداری از متون معتبر کلامی، روایی، تاریخی، رجالی و بصورت کتابخانه‌ای است.

موضوع زن، به دلیل جایگاه والا‌ی او در انسان‌ساز‌ی و تربیت نسل‌ها، اهمیّت ویژه‌ای دارد، با توجّه به دیدگاه‌ها‌ی گوناگون در باره‌ی زنان و نقش و جایگاه آنان در جامعه، شناخت هویّت و شخصیّت زنان برای بهره‌گیری از ظرفیّت-ها‌ی وجود‌ی آنان در بستر خانواده و جامعه لازم است؛ پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع دست اوّل در سنّت و سیره‌ی امام علی‌(ع)، درصدد بررسی ویژگی‌ها‌ی زن از دیدگاه امام علی‌(ع) و ارتباط آن با جایگاه و نقش او در جامعه است، امام علی‌(ع)، در برخی از سخنان خویش، به بیان ویژگی‌ها‌ی زنان در بستر زندگی فرد‌ی و خانوادگی اشاره می‌کند و در این‌سخنان، علاوه‌بر معرّفی شخصیّت زنان، به بیان نحوه‌ی حضور و فعّالیت آنان در جامعه و ویژگی‌ها‌ی آنان در ارتباط با همسر و فرزندان می‌پردازد، هم‌چنین آن‌حضرت در سخنان خویش به بیان ویژگی‌ها‌ی اجتماعی زنان که شامل: آسیب‌پذیر‌ی زن که اشاره بر ضرورت مراقبت از او در برابر مردان بیگانه دارد، شر بودن زن که اشاره بر آسیب‌ها‌ی حضور زنان نا‌شایست و فاسد در زندگی خانوادگی و اجتماعی افراد دارد، گزنده بودن زنان در روابط زنا‌شویی که بیانگر اهمیّت مدارا با آنان در زندگی مشترک است و گزنده بودن زن در روابط اجتماعی که بیانگر لذّت گذرا و موقّتی ارتباط نا‌مشروع با زنان و سر انجام دردناک این‌ارتباط که همان نابود‌ی و هلاکت است، می‌باشد، اشاره می‌نماید و مردان را از مشورت، اطاعت، معاشرت و خلوت طولانی و آزار و اذیّت زنان به ویژه در موقعیّت‌ها‌ی خاص بر حذر می‌دارد. با توجّه به ویژگی‌ها‌ی زنان از دیدگاه امام علی‌(ع)، اشتغال آنان در جامعه باید دارای شرایط ویژه‌ای باشد؛ از این رو در پژوهش حاضر نقش و جایگاه زنان در جامعه، با توجّه به ویژگی‌ها‌ی آنان از دیدگاه امام علی‌(ع) با استفاده از بررسی برخی از مشاغلی که زنان در آن مشغول به کار هستند، هم‌چون اشتغال آنان در امور آموزشی، امور خدماتی و قضایی مورد بررسی قرار گرفت و نقاط قوّت و ضعف اشتغال زنان، در این‌حوزه‌ها‌ی شغلی نمایان گشت، از این رو بهترین شغل‌ها برای زنان اشتغال در محیطی امن و سالم است که موجب آسیب‌های جسمی و روحی و ایجاد اختلال در وظایف همسر‌ی و مادر‌ی آنان نمی‌گردد.