جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه دشمنان اسلام با ایجاد شبهه در احکام مربوط به زنان، آنها را مورد هجمه قرار داده و متفکرانی مانند غزالی، خواسته یا ناخواسته بهانه به دست آنان داده‌اند. از این رو ضروری است دیدگاه اسلام در مورد زنان با مراجعه به اسلام شناسان محقق و صاحب نظر مورد پژوهش قرار گیرد. با این هدف، پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل کلامی جایگاه زن از دیدگاه جوادی آملی و غزالی پرداخته است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. غزالی زن را به لحاظ روانشناسی ناقص‌العقل و دارای رذائل اخلاقی دانسته که به موجب آن وابسته به مرد می‌باشد. وی به نقشهای دختری و همسری اهمیت نداده و مردان را بر زنان مقدم می‌شمارد اما به بیشتر بودن حق مادر نسبت به پدر قائل است. همچنین حضور اجتماعی زن را مفسده‌آور قلمداد می‌کند. اما جوادی آملی نقص عقل و خصلتهای بد اخلاقی را، ذاتی زن نمی‌داند. ایشان دختر را هبه الهی، زن را مایه آرامش شوهر و مادر را مجرای فیض خالقیت دانسته که حضور او در اجتماع با حفظ شئونات اسلامی موجب تعالی جامعه می‌باشد. بنابراین اصالت داشتن روح و امکان استکمال هر دو جنس و ... از وجوه مشترک این دو دیدگاه می باشد و تفاوت در روح انسانی، قوه تعقل، اخلاق، و ... از اختلافات اساسی است که مسیر فکری این دو اندیشمند را علیرغم اشتراک در دین، از هم متمایز می کند.

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم»، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، «تفسیر القرآن‌ الحکیم» مشهور به «المنار» می‌باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند، اما از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه‌های مختلف آیت‌الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه‌ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می‌باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت‌الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت‌الله جوادی در نقد خود نکته‌ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت‌های بی‌اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت‌الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

نظام حکمت صدرایی با روش‎شناسی خاص فلسفی، زمینه ساز طرح بسیاری از مباحث کلامی و عرفانی بعد از خود بوده است. از جمله، مباحث مربوط به «انسان کامل» که طرح آن در کتب عرفانی گسترش یافت. این امر با بکارگیری و جعل اصطلاح «انسان کامل» توسّط ابن عربی آغاز شد. پس از آن ملاصدرا در آثار مهمّ خود، جهات گوناگونی از شئون «انسان کامل» به‌ویژه انسان کامل معصوم را مطرح کرده است. شارحان فلسفۀ صدرایی نیز کم‌وبیش به این مباحث توجّه داشته اند. از این میان، شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی هر کدام با رویکردی متفاوت، تحقیقات زیادی در این باره انجام داده‌اند. مقالۀ پیش رو درصدد تبیین آرای این دو اندیشمند، دربارۀ وجه مفهومی اصطلاح «انسان کامل» است. این مطالعۀ تطبیقی در سه بخش «پیشینۀ کاربرد اصطلاح»، «تعریف‌ها» و «انسان کامل معصوم» انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که شهید مطهری به پیشینۀ اصطلاح «انسان کامل» توجّه بیشتری داشته و تعریف غیر نقلی خویش از این مفهوم را بر مباحث قوّه و فعل فلسفی استوار کرده است؛ اما آیت‌الله جوادی آملی به محتوای اصطلاح، بیش از پیشینۀ آن عنایت داشته و تعاریف غیر نقلی خویش را بر مبانی نظری و سلوک عرفانی، بنا نهاده است. در آثار شهید مطهری در مقام تمایز انسان کامل معصوم از غیر معصوم، جنبۀ کلامی غالب شده و از این رو طرح روشمندی برای تبیین جایگاه تکوینی انسان کامل معصوم مشاهده نمی‌شود؛ اما در مقابل جوادی آملی به‌نحو روشمند، مفاهیم عرفانی را در مسیر تبیین مقامات موهوبی و ولایت تکوینی امامان معصوم و انسان کامل به خدمت گرفته است.

الاهیات در جهان بشری از دیرباز مورد توجه بوده است ، در دنیای غرب سه دوره‌ی تاریخی سربرآورد ، که هر دوره‌ی آن دارای مبانی الاهیاتی خاص بوده است . در سال‌های اخیر که جریان پساتجددگرایی رواج یافته است دارای مبانی و اصولی مانند رد حقیقت عینی ، نسبیت در معرفت و رد جهان‌بینی‌ها (فراروایت‌ها) و... می‌باشد که چالش‌های فراوانی را برای متالهان (بیشتر مسیحیت مورد نظر است) به‌وجود آورده است . پرسش اصلی این تحقیق عبارت از این است که : براساس دیدگاه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) چه انتقادهایی بر آموزه‌های الاهیّات پساتجدد وارد است ؟ از این رو بررسی این مبانی و اصول از منظر متالهان مسلمان به‌ویژه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) موضوع اصلی تحقیق حاضر است . روش به‌کار رفته در انجام این تحقیق روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر روش استدلال عقلی است . بر اساس یافته‌های تحقیق اشکالاتی چند بر اصول و مبانی پساتجدد وارد شده از جمله این‌که در هستی‌شناسی به اثبات حقیقت عینی پرداخته‌ایم و در باب معرفت ، با اثبات وجود فهم ثابت از بعضی موضوعات در طول تاریخ ، نسبیت مورد نظر پساتجددگرایان مورد چالش قرار گرفته و از طرف دیگر نشان داده شده که بعضی از مبانی پساتجددگرایان نوعی جهان‌بینی (فراروایت) است که آن‌ها به شدت از آن گریزانند . در پایان هم به بررسی چهار مساله باور به خدا و ایمان و کرامت‌انسان و عقل جزئی پرداخته شده و علت تفاسیر متعدد از خدا را به خاطر مشکلاتی دانستیم که در کتاب مقدس وجود دارد مانند تثلیث و... و در ادامه در بحث ایمان ، به چالش‌های ایمان و دین با عقل و علم پرداخته ایم و نشان دادیم که بین آن‌ها تعارضی نیست اگر هم باشد ابتدایی است که قابل رفع می باشد . از طرف دیگر علم و عقل را خارج از دین ندانسته بلکه آن‌ها را از منابع شناخت دین دانستیم . و در مورد انسان هم اثبات کردیم که انسان دارای حقیقت واحد بوده نه حقیقت چند لایه و قطعه قطعه شده و در نهایت نیز یک عقل‌گرایی متعادل را به نمایش گذاشتیم که نه مانند دوره‌ی خرد بر بام جهان قرار داشت و نه مانند دوره‌ی پساتجدد به کناری نهاده شده و هیچ اعتمادی به آن نیست . با توجه به این اشکالات نمی شود تبیینی پساتجدد از دین ارائه داد .

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

نظریه «عقلانیت‌ وحیانی» و نقش آن در توسعه و تعالی علوم بشری، از ابتکارات آیت‌الله جوادی آملی شناخته می‌شود. این مدل اسلامی، به‌مثابه روشی جامع در تولید و تکامل معرفت علمی، در مقابل الگوی عقلانیت مدرن غربی بر آن است تا با تلفیق و استفاده متوازن از عقل و نقل، زمینه رشد و تکامل انسان را از طریق تعالی علوم فراهم آورده و به این وسیله، بهروزی و سعادت دنیوی و اخروی او را تأمین نماید. در این پژوهش تلاش شده است تا با رهیافت مسئله‌محور و روش توصیفی-تحلیلی، پس از تشریح و بازشناسی مفاهیم، مهم‌ترین مبانی وجودشناختی این نظریه با تأکید بر آموزه‌های صدرایی از قبیل:جهان‌بینی توحیدی(قائل شدن به مبدأ و غایت قدسی برای طبیعت و علم)؛ انطباق وتناظر عوالم و مراتب هستی؛ زنده‌انگاری طبیعت(سریان علم وحیات در همه موجودات)؛ و فقر وجودی عالم، و همچنین رابطه این مبانی با توسعه و تعالی علوم، استنباط و ارائه گردد.

عقل و ایمان و رابطه میان آن دو از حساس‌ترین و اثر گذارترین مقولات گفتمان دینی،‌ مباحث کلامی و فلسفی بشمار می‌رود و در مورد آن نگارش‌های متعددی صورت گرفته است. در این تحقیق در ضمن پرداختن به معانی لغوی و اصطلاحی عقل و ایمان و نوع رابطه این دو در نظرگاه آیت الله جوادی آملی و کرکگارد، به نقدهای مهم عقل‌گرایی اعتدالی بر ایمان‌گرایی کرکگارد اشاره شد. کرکگارد عقل را در سپهر اخلاقی و مرحله قبل از حیطه ایمان، محصور دانسته و متعلق ایمان را دور از دسترس عقل ضعیف انسانی می‌داند. او معتقد است ایمان از جنس معرفت نیست و از درون می‌جوشد و شورمندانه عمل می‌شود و «خدای متجسد» که متعلق اصلی ایمان است، ایمان آوردنی است نه فهمیدنی. عقل در نگاه کرکگارد استفاده‌هایی حداقلی دارد و برای صیانت از حریم دین و خدا، باید عقل را طرد نمود و لازمه رسیدن به خدا و عشق واقعی، پیمودن مسیر «ترک نامتناهی» و جهش از روی دیوار عقل است و این همان ایمان‌گرایی کرکگارد است که به ایمان‌گرایی افراطی شهرت دارد. آیت الله جوادی آملی میان عقل و ایمان تعاملی سازنده و راه گشا، قائل شده و با نگاهی مصباحی به عقل در عرصه ی ایمان، عقل را با تمامی معانی یاد شده، در مفهوم ایمان دخیل دانسته و محصول آن می‌داند. در نگاه ایشان، راه دستیابی به اطمینان و آرامش، کسب براهین نظری منتهی به بدیهیات بوده و این راه جمع میان شور و شعور است و عقل در کنار نقل، دو ابزار هدایت بشر در قالب درونی و بیرونی‌اند. فاصله گرفتن از عقل و تکیه بر احساسات و درون‌گرایی بدون معیار، سر از گمراهی، نسبیت و از بین رفتن دین درمی‌آورد و این به نوعی نقض غرض مدعیان ایمان‌گراییست؛ و این بیان، همان ادعای عقل‌گرایی اعتدالی است.

«سلامت معنوی» به عنوان یکی از ابعاد مهم سلامت، در نیم قرن اخیر مورد توجه ویژه سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته است. درباره سلامت معنوی، دیدگاه‎های متفاوتی از سوی اندیشمندان مطرح شده است. علامه جوادی آملی با بهره گیری از عقلانیت وحیانی و اصول حکمت متعالیه، نظریات دقیقی درباره سلامت، اقسام و ریشه‎های حقیقی آن ارائه کرده است. در این پژوهش، ابتدا با رجوع به آثار گسترده ایشان، عوامل اساسی دخیل در سلامت معنوی و موانع آن احصاء، سپس به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، تبیین و ارائه شده است. یافته‎ها نشان می‎دهد انسان‎شناسی وحیانی و توجه به بعد معنوی انسان نقطه عطف نظریه ایشان در برابر نظریات غربی و مادی گرایانه است؛ خاستگاه سلامت معنوی، در مبانی ایشان قلب سلیم است که صرفا خداوند در آن راه دارد و عقیده باطل (شرک) تباه کننده آن است. بنابراین راه رسیدن به سعادت و سلامت معنوی، چه در دنیا و چه آخرت، سلامت در عقیده و عمل صالح بر مبنای علم صائب است که عصاره آنها، عقل نامیده می‎شود.

< p class="a" dir="RTL">«اصل واقعیت» در دیدگاه آیت­الله جوادی آملی قضیه بدیهی اوّلی است. با توجه به جایگاه قضیه بدیهی اوّلی در بنای معرفت، شناخت مصادیق آن در معرفت‎شناسی، مهم و اثرگذار است. این مقاله، برپایه روش کتابخانه‎ای در گردآوری اطلاعات به همراه تحلیل عقلی، «اصل واقعیت» را در اندیشه استاد جوادی آملی شناسانده است. در این تحقیق، مفاد «اصل واقعیت» و چرایی بدیهی اولی بودن آن تبیین و منشأ ادراک «اصل واقعیت» نمایانده شده است؛ سپس برای شناساندن فراگیرترِ ارزش معرفت‎شناختیِ این اصل، نسبت آن با «اصل امتناع تناقض» از منظر آیت­الله جوادی آملی بررسی شده است. این پژوهش نشان داده است که بداهت «اصل واقعیت» به معنای بداهت تحقق واقعیت یا وجود مطلق در خارج نیست، ازاین‎رو افزون‎بر یافت‎های معرفت شناختی، در ساحت هستی­شناسی نیز نتایج اثرگذاری فراهم‎آورده است.