جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت نگرش‌ها و تصورات هر فرد درباره خود که با اصطلاح «خودپنداره» مطرح می‌شود، به عنوان یک نیاز بنیادی در سبک زندگی، تاثیر زیادی در رشد و سازندگی فکری و اجتماعی انسان و تعلیم و تربیت او دارد؛ به نحوی که ریشه همه افعال و رفتار انسان به خودپنداره وی برمی‌گردد و هرقدر ارزش و اعتبار درونی انسان بیشتر باشد، کمتر تحت نفوذ عوامل خارجی قرار می‌گیرد. امروزه این موضوع با توجه به اهمیتی که در چگونگی شکل‌گیری زندگی انسان دارد، به شدت مورد توجه علم روانشناسی است. یک روش هوشمندانه برای شناخت شخصیت افراد، ارزیابی براساس خودپنداره است. پژوهش پیش رو با رویکردی توصیفی- تحلیلی و با اتکا به استراتژی «تئوری داده بنیاد»، خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه را واکاوی نموده تا به خودپنداره امام علی (ع) دست یابد و از این طریق تعریفی کامل‌تر از آنچه پیش از این مطرح بود، در ارتباط با شخصیت ایشان ارائه کند. در این مسیر طی چهار مرحله نمونه برداری نظری، کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی ارزیابی شخصیت امام علی(ع) تکمیل می‌شود. سوال اصلی پژوهش این است که خودپنداره امام علی (ع) در چه ابعادی قابل بازیابی و شناسایی است؟ پس از تامل در متن نهج البلاغه و استخراج داده‌های مرتبط با خودپنداره امام (ع)، این داده‌ها در سه حوزه ارتباط با خداوند، دیگران و جهان هستی بررسی شد و پربسامدترین خودپنداره امام (ع) در این سه حوزه استخراج شد. از مطالعه خودپنداره‌های امیرالمومنین(ع) می‌توان دریافت که اصل و اساس شخصیت ایشان اعتقاد صحیح به خداوند و درنتیجه وابستگی و عبد بودن به خداست که این، خود نتیجه تربیت مستقیم و توجه خاص پیامبر بوده است و این شخصیت توحیدی، خود علت «برترین عترت بودن» و «مسئولیت پذیر بودن» جهت به عهده گرفتن مدیریت و سرپرستی جامعه می‌شود. کاوش در خودپنداره‌های حضرت در ارتباط با جهان هستی علاوه بر آنکه باعث آگاهی به نحوه نگرش ایشان به دنیا می‌شود، به درک درست آن حضرت از دنیا نیز می‌توان واقف شد. این پژوهش با بهره‌گیری از ابعاد شخصیت امام (ع) می‌تواند باعث اصلاح در اعتقادات و رفتار انسان شود.

دوره زندگانی حضرت علی پس از پیامبر اکرم شامل دو دوره مختلف بود: دوره اول دوران غصب خلافت ایشان که 25 سال به طول انجامید و دوره دوم که حکومت را بر عهده گرفتند که تقریباً 5 سال بود. این پژوهش بر آن است که به بررسی مبانی قرآنی صبری بپردازد که حضرت در توصیفش فرمودند:« فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذًى وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا» که بسیار حکیمانه است و حکومتی که در سایه عصمت حضرت مبتنی بر وحی شکل گرفت؛ و سراسر تدبیر و کاردانی بود. شناخت شخصیت حقیقی حضرت اگر نگوییم غیر ممکن است، معترفیم که بسیار دشوار است و زوایای گوناگون سیره ایشان بکر مانده است. پیامبر در خصوص حضرت علی می‌فرمایند: « مَا عَرَفَکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ غَیْرُ اللَّهِ وَ غَیْرِی»، تو را جز خدا و من، آنگونه که حق معرفت توست نشناخت. این نوشتار با عنایت به آیات وحی و کلام حضرت در نهج البلاغه به روش تحلیل گفتمان سامان یافته و سعی نموده با مراجعه به آیات قرآن، مبانی قرآنی صبر و حکومت حضرت علی را بدست آورد. نتیجه آنکه برای صبر و حکومت مبانی متعددی قابل احصاء می‌باشد، که اهم آن مبانی فرهنگی با مؤلفه‌هایی نظیر: وفای به عهد، محبت به مردم، جهاد و شهادت و قانون مداری، سیاسی نظیر: نفی سبیل، امنیت و اجتماعی مانند: وحدت گرایی، ساده زیستی، و عدالت گرایی و... است. با این وصف سراسر زندگانی حضرت علی منطبق بر آیات قرآن و کلام خداوند است. همانطور که پیامبر در وصف ایشان فرمودند: « عَلِیٌّ مَعَ القُرآنِ وَ القُرآنُ مَعَ عَلِیٍّ، لَن یَفتَرِقا حَتّى یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ».

هدف پژوهش حاضر توصیف و کشف مضامین ویژه نامه‌های امام علی به کارگزاران در حوزه‌های اخلاق فردی، اجتماعی و الهی و تعیین جایگاه اخلاق در مبانی نظری حضرت با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی می‌باشد. بدین منظور با کاربست نرم‌افزار تحلیل مضمون MAXQDA ، نامه‌ها براساس واحد تحلیل مضمون، کدگذاری شده و بر اساس اشتراکات در بین آن‌ها تحت عنوان مقوله‌های مختلف تقسیم‌بندی شده‌اند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که باتوجه به اینکه در تمام مقوله‌های پرمضمون، زیرمقوله‌های اخلاقی بیشترین فراوانی مضمون را به خود اختصاص داده‌اند در مبانی نظری حضرت اخلاق جایگاه عظیمی دارد. مضمون ویژه در حوزه اخلاق اجتماعی حفظ کرامت انسان‌ها و در حوزه اخلاق فردی ساده‌زیستی و در حوزه اخلاق الهی مضمون تقوا می‌باشد که دایره معنایی آن‌ها با توجه به مضامین وارد شده ترسیم گشته است و در پایان روش‌های تربیتی حضرت در راستای تقویت کارگزاران در این حوزه‌ها مشخص گردیده است.

بر اساس آنچه در کتاب‌های حدیثی، تاریخی، کلامی و تفسیری نقل شده، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در موارد گوناگون و در زمان‌های متعدد، در حضور اصحاب خود، از فضائل امیرالمؤمنین(علیه السلام) سخن گفته‌اند که یکی از آنها حدیث تشبیه است. طبق این حدیث، شماری از صفات کمال که در پیامبران الهی به صورت پراکنده آمده، در مورد حضرت علی(علیه السلام) به صورت یکجا ذکر شده است. از جمله این صفات، علم و وقار آدم، حکمت و تقوای نوح، صبر و بردباری ایوب، حکمت شیث، حلم ابراهیم، هیبت موسی، زهد و عبادت عیسی(علیه السلام) و کمال و جمال محمد(صلی الله علیه و آله) است. این حدیث با تعابیر گوناگون توسط اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) در منابع متعدد شیعه، بخصوص اهل سنت به طرق مختلف نقل شده و به لحاظ سندی تردیدی در صدور آن وجود ندارد. با توجه به محتوای حدیث و بکارگیری روش نقلی و تحلیل‌های عقلی پیرامون آن، ویژگی‌هایی از قبیل: برابری با مجموع انبیاء، برتری بر هر یک از انبیاء، برتری بر سایر اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله)، عصمت، و بخصوص امامت و خلافت بلافصل برای حضرت علی(علیه السلام) به طور واضح قابل اثبات است.

بحث دین و معنویت از دیرباز مورد توجه نحلههای مختلف بوده است. امروزه با توجه به مسائلی که برای بشر در زمینه علم، سیاست، فرهنگ و... به وجود آمده، گرایش به دین و مذهب در برخی از جوامع کم‌رنگ شده است. اما با توجه به احساس نیاز به معنویت، انسان بریده از دین در پی راه ‌حل جایگزینی برای خلأ کارکرد دین است، و این راه ‌کار را در معنویتهای جدای از دین جستجو می‌کند. آنچه در این پژوهش روشن می‌شود، تبیین معنویت دین محور است و در آن با روش توصیفی و تحلیلی و استفاده از آموزه‌های امام علی )علیهالسلام( به نقش دین در پیدایش، تقویت و استمرار معنویت پرداخته می‌شود. آنچه از تحقیقات گذشته به دست می‌آید تحقیق پیرامون ماهیت خود دین و معنویت است و گاه رابطه دین با معنویت، اما در‌باره‌ی نقش دین در معنویت از منظر امام علی (علیه السلام) تحقیقی مشاهده نشد. نتیجه پژوهش آن است که دین به صورت عام و دین اسلام به شکل ویژه در پیدایش معنویت نقش داشته است. هم‌چنین دین از نظر اعتقادی با توجه دادن به اصول اعتقادی خود مانند اصل توحید، معاد، عدل، نبوت وامامت پایه‌های ضرورت معنویت و تمایل به معنویت را در انسان قوی می‌کند و از سوی دیگر با گزاره‌های وحیانی خود در حوزه اخلاق و رفتار فرد را به سمت و سوی معنویت هدایت می‌کند. از آنجا که معنویت امری ثابت نیست و می‌تواند تحت تأثیر عوامل درونی و بیرونی کم و زیاد شود، دین راهکارهایی را برای ایجاد، تقویت و استمرار معنویت در بعد معرفتی و شناختی مانند کمک به شناخت خداوند و ایمان به او، تشویق به تفکر و اندیشه در آفرینش و... و راهکارهایی در بعد رفتاری و اخلاقی مانند اقامه نماز و استمرار بر آن، انفاق در راه خدا به شکل پیوسته در دو قالب واجب و مستحب در شکل رفتاری و ایثار در شکل اخلاقی آن، امر به دعا و مناجات، امر به معروف ونهی از منکر و... ارائه می‌دهد.

در میان نامه‌های متعدد امام علی (ع)، نامه 45 نهج‌البلاغه به «عثمان‌بن‌ حنیف انصاری» از جمله اسناد و مدارکی است که نمایان‌گر ابعادی از سیمای امام علی (ع) در عرصه سیاست و مدیریت جامعه می‌باشد. بی‌شک تحلیل و بررسی کلام حضرت و دست‌یابی به نکات اصلی امام از این نامه، نیازمند بهره‌گیری از روشی است که به فهم عمیق و دقیق متن بیانجامد. کا‌رآمد‌ترین روش با این ویژگی‌ها، روش تحلیل محتوا است؛ که در این پایان‌نامه تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل‌محتوای کمّی و کیفی و بر مبنای استخراج مضامین اصلی و فرعی از جملات مضمونی، به سنجش فراوانی موضوعات اصلی و موضوعات فرعی نامه پرداخته شود. با نگاه همه‌جانبه به نامه، این نتیجه حاصل شد که محور اصلی نامه پیرامون دعوت به پارسایی و ساده‌زیستی بوده و هدف اصلی امام، آسیب‌شناسی اشرافی‌گری و آموزش راهکار‌های مقابله با معضل اشرافی‌گری به همگان، به ویژه مسئولان حکومتی است. حضرت در ابتدا به ارائه معیار برای دوری از تجمل‌گرایی مسئولان پرداخته است و گام به گام به شرح دلایل ایجاد خوی اشرافی‌گری در انسان به خصوص زمامداران و توصیه به آن‌ها پرداخته است. امام در این نامه به موضوعات مختلفی هم‌چون نادیده گرفتن نیازمندان و عدم مواسات با آن‌ها، به عنوان اصلی ترین آسیب اشرافیت؛ و زیست متعهدانه و انسانی مسئولان حکومتی، پرهیز از دنیا طلبی، معاد باوری و مرگ اندیشی، خودسازی و بر‌حذر بودن از لقمه شبهه‌ناک و... در قالب ارائه راهکار اشاره کرده‌اند.

امروزه در بسیاری از جوامع، افرادی با افکار، رفتار و ظاهری عجیب و گاهی وحشتناک دیده می‌شوند که خود را از پیروان شیطان معرفی می‌کنند. عده دیگری اما خود را از دشمنان شیطان برشمرده و شیطان‌ستیزی می‌کنند. بسیاری از جوانان آگاهانه یا ناآگاهانه جذب گروه‌ها و فرقه‌هایی می‌شوند که بر پایه پرستش شیطان تاسیس شده است. مسئله اصلی پژوهش حاضر پرداختن به عوامل شیطان‌گرایی در واقع منظور پذیرش دعوت شیطان به سوی بدی‌هاست نه فرقه شیطان‌پرستی و ارائه راهکارها و عوامل شیطان‌گریزی است؛ لذا این پژوهش با مطالعه روایات حضرت علی (علیه السلام) و مطالب مرتبط، با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، تجزیه و تحلیل داده‌ها و شیوه توصیف، تحلیل و استنتاج نظری به انجام شده است. نتایج نشان می‌دهند که نفس اماره عامل درونی و شیطان و سایر شیاطین از جمله جن و انسان‌های شیطان‌نما از جمله عوامل بیرونی شیطان‌گرایی هستند. همچنین خداشناسی، تقوا پیشه کردن، یاد قبر و قیامت و توجه به لذت های حلال راهکارهای شیطان گریزی از منظر امیرالمومنین هستند؛ که در این پژوهش مفصلا به آنها پرداخته شده است.

تربیت دینی که به معنای رشد استعدادها و ظرفیت ها در جهت اهداف آفرینش و توحید است، عبارت از ایجاد عاداتی است که انسان به وسیله آنها خود را وارد جامعه کرده و نسبت به جامعه در راستای اهداف الهی سازگاری مثبت ایجاد می کند. آماده سازی برای زندگی اجتماعی و آشنا کردن به قواعد و آداب جامعه، بیرون آوردن فرد از حالت تفرد و صلاحیت دادن ارزش های دینی در جامعه است. و بدین سان بخشی از اهداف تربیت در رابطه با جمع و جامعه است و در پی آنیم که ببینیم اسلام در این زمینه چه رأی و نظری دارد و از نظام تربیتی چه اهدافی در این زمینه تعقیب می شود و اگر مقصد ماتشکیل جامعه اسلامی است چه مقاصد و ویژگی های تعقیب می شود این مسایل زمینه را برای اظهار نظر در عرصه اجتماعی اسلام فراهم می سازد. مدنیت و فرهنگ، آداب و رسوم شعایر و مناسک در سایه حیات جمعی شکل می گیرد. زندگی جمعی، حیات را غنی می سازد و برای بشر توسعه و رفاه و تحقق اهداف الهی را شکل می دهد و بدین سان تربیت در اسلام از دیدگاهی فردی و از نظری جمعی است که در سایه ی آن حیات مجتمع در جهت آرمان های دینی اهداف الهی رنگ و غنای بیشتری یابد و این خواسته اسلام است که در جامعه با مردم باشیم در تربیت از مقاصد و اهدافی سخن بگوییم که افراد در جامعه دارای شخصیت، تعهد اجتماعی، وحدت در روابط سالم انسانی باشند. حیات جمعی در تربیت بر اساس ضوابط الهی در نظامی مرتبط و به هم پیوسته در حیات اجتماعی بر اساس موازین دینی است. حیات اجتماعی بر اساس اهداف دینی، آموزش روابط انسانی توجه به همکاری و همراهی احترام مقابل، آگاهی و التزام به ارزش خانه و خانواده محبت ها و پایبندی به عهد و وفا انعطاف پذیری و انضباط در رابطه با گروه های مختلف جامعه بر اساس متون اسلامی به خصوص کلمات امیر المومنین مد نظر در این رساله است. اهداف حیات اجتماعی در رابطه با برادران دینی، همسایگان، و گروهای عالم و جاهل، رابطه با محرومان و فقراء و نیز رابطه به افراد کجرو منحرف و اهل کتاب و سایر گروه ها و نیز نظام اجتماعی، از اموری است که در این رساله با توجه به منابع اسلامی و نیز با تاکید بر فرمایشات امام علی علیه السلام در بیان این اهداف است. روش تحقیق ما بررسی متون دینی نهج البلاغه و کلمات امام علی علیه السلام در منابع روایی و دسته بندی و ارایه اهداف اجتماعی تربیت دینی است.

اثبات وجود خداوند به عنوان اساسی ترین مساله اعتقادی و معرفتی همواره مورد توجه دانشمندان علوم انسانی بوده است. زیرا پاسخ به این سؤال که آیا خدایی به عنوان آفریدگار و صاحب اختیار جهان هستی وجود دارد یا خیر؟ در تمام شئون زندگی انسان ها از قیبل باورها، انتخاب ها و عملکردها تاثیر مستقیم و بسزایی دارد. پژوهش پیش رو با عنوان استدلال عقلی بر اثبات خدا در کلام امیرالمؤمنین ، در پی اثبات ذات باری تعالی با تکیه بر کلام مولاامیرالمؤمنین حضرت علی  می‌باشد. چرا که ایشان اولین و بزرگترین دانشمند جهان اسلام پس وجود مبارک پیامبراکرم  می‌باشد. لذا بیانات و سخنان ایشان همواره روشن کننده راه حق و حقیت خواهد بود. حضرت امیرالمؤمنین علی این معارف را در کلاس درس و یا به قصد تالیف کتاب منطقی، کلامی و یا فلسفی نفرموده است، بلکه غالبا در حال خطابه و سخنرانی به انتقال مفاهیم دینی از جمله خداشناسی همت گماشته است. بنابراین براهین نقل شده از ایشان بصورت ساختار منطقی و فلسفی امروزه نیست. اما در عین حال حضرت امیرالمؤمنین در پی اثبات ذات باری تعالی به صورت مستقیم به ده برهان اشاره نموده است. که عبارت اند از: برهان صدیقین، برهان فطرت، برهان امکان و وجوب، برهان نظم، برهان حدوث، برهان علیت، برهان حرکت، برهان معقولیت، برهان فسخ عزائم، برهان معجزه. همچنین ایشان با استدلال بر اقسام صفات خداوند، بطور غیر مستقیم، عقل ها را بر وجود موصوف و ذات حضرت حق رهنمون نموده است.

صدور معجزه از ناحیه امام نه تنها در لسان اهل بیت:مورد توجه بوده است بلکه یکی از نشانه‌های امامت را اظهار معجزه دانسته‌اند. برخی از اندیشمندان مانند شیخ بهائی و معرفت، معجزه را مختص انبیا تلقی کرده‌اند و خوارق عادت امام را کرامت نامیده اند؛ در حالی که بیشتر متکلمان نامور مانند شیخ طوسی، شیخ مفید، شیخ صدوق، سیدمرتضی و ... امام را نیز صاحب معجزه دانسته اند. معجزه و کرامت به لحاظ ماهوی، هردو خرق عادت هستند. تمایز آنها از جهت وجود ادعای منصبی الهی در معجزه است که کرامت فاقد آن است. در دلالت و کارکردهای هدایتی و تربیتی نیز معجزه نسبت به کرامت تاثیرگذارتر است. در میان منابع روایی تعداد قابل ملاحظه‌ای از نقل معجزات امیرالمومنین 7 وجود دارد که نشان‌دهنده اهتمام عالمان اسلامی در جمع آوری معجزات امام، پس از اعتقاد به آن است. مهمترین دلالت مستقیم معجزه تصدیق ادعای آورنده آن است و به تبع اثبات منصب الهی، جمیع لوازم آن منصب را اثبات می کند. در این پژوهش به روش توصیفی_تحلیلی در گستره آیات و روایات، شواهد و مویدات صدور معجزه از امام، دلالت و کارکرد آن ها تبیین گردیده است و با گردآمدن بیش از ششصد روایت، تقسیمی نوآورانه سامان یافته است. از این رهگذر مشخص شد تمامی معجزات شاخص انبیا به جز قرآن کریم توسط امیرالمومنین 7روی داده است؛ مانند خارج ساختن شتر از دل کوه، زنده کردن مردگان، اخبار از غیب، نرم کردن آهن، ردالشمس و غیره، که شواهد آن از میان آیات و روایات ذکر گردیده است. تدبر در سیره امیرالمومنین7 نشان می‌دهد وجود شریف آن حضرت جامع همه فضائل و کمالات انبیا است که در مقایسه‌ای تطبیقی افضلیت در نسب، نسل، تولد، تکریم و تجلیل الهی و سایر جنبه های شخصیتی ایشان تبیین گردیده است.