جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تحوّلی شگرفت در عصر حاضر پدید آورد. این تحوّلات، عرصه های گوناگونی را در برمی گیرد. فهم خاستگاه این تغییرات و روشن شدن فرآیند شکل گیری این موضوع، در گرو تحلیل اندیشه های راهبردی امام خمینی(ره) است. ایشان پیش از آن که سیاست مدار و مبارزی عدالت خواه باشند، فقیه، عالم و دین شناسی بلند پایه هستند که اجزای معرفتی و رفتاری خود را از سرچشمه های زلال معارف اهل بیت(ع) به دست آورده اند و با بصیرت و عمق تحلیل، راهبردهایی را برای کاربرد این معارف در عصر حاضر ارائه داده اند. گستره ارتباط اندیشه های امام خمینی(ره) و آموزه-های معصومین(ع)، همه اندیشه های ایشان را در بر می گیرد، از جمله: بنیان ها و تنظیم روابط اجتماعی، جایگاه مردم، ساختار قدرت، وظایف مردم و کارگزاران و حقوق اجتماعی و سیاسی. پژوهش حاضر با عنوان «بازتاب آموزه های نهج البلاغه در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره)، عدالت اجتماعی و سیاسی»، با این هدف سامان یافته است که ضمن اثبات ریشه داری اندیشه های عدالت مدارانه امام خمینی(ره) در ساحت اجتماع و سیاست، در نهج البلاغه و تصویری کامل، از بازتاب نهج البلاغه در اندیشه های امام خمینی(ره)، در ساحت عدالت اجتماعی و سیاسی ارائه دهد. چنان که در کنار این هدف، اهداف فرعی دیگری مورد نظر بوده و بررسی خواهد شد. بدین روی، مفهوم عدالت، به همراه واژه های هم سو و مخالف مورد بررسی قرار گرفت و ساحت های گوناگون عدالت به تصویر کشیده شد. پیگیری این موضوع در نهج البلاغه نشان داد که دست یابی به عدالت اجتماعی و سیاسی دارای زمینه های مشترکی، مانند: رعایت حقوق دوسویه حاکم و مردم و نیز احساس تکلیف در برابر ظلم و بی عدالتی است. ضمن این که هر یک از کارگزاران و مردم، دارای زمینه های اختصاصی هستند، با این تفاوت که وظیفه مسئولین در این زمینه، گسترده تر و سنگین تر است. تبیین موضوع نشان داد که عمران، آبادانی، پایداری اجتماع، از آثار عدالت اجتماعی بوده؛ چنان که شایسته سالاری و امیدواری مردم از آثار عدالت سیاسی است. با وجود اهمیّت و ضرورت برقراری عدالت سیاسی و اجتماعی، موانعی تحقق آنان را با مشکل روبرو می سازد. در واقع، انتقاد ناپذیری، امتیازخواهی، انحصار طلبی وتبعیض، موانعی از سوی کارگزاران بوده و گریز از حق و عدالت، سودجویی، اسراف و تبذیر، موانعی از سوی مردم است که تحقق عدالت اجتماعی و سیاسی را با مشکل روبرو می کند. امام خمینی(ره) نیز مانند نهج البلاغه، زمینه های مشترک و اختصاصی را برای زمینه ها و روش های تحقق عدالت اجتماعی و سیاسی بیان داشته اند که پیوند دوسویه مردم و کارگزاران، از جمله زمینه های مشترک تحقق عدالت است. چنان که مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی و نظارت سازنده بر کارگزاران و حکومت، از زمینه ها و روش های اختصاصی مربوط به مردم و نیز حمایت از مستضعفین و مبارزه با ظلم، از جمله زمینه های اختصاصی مربوط به کارگزاران است. از دیدگاه امام خمینی(ره)، عدالت اجتماعی دارای آثاری هم چون ایجاد رضایت همگانی و اصلاح جامعه بوده و شایسته سالاری و قانون مداری از آثار عدالت سیاسی است. البته ناآگاهی و توزیع نابرابر قدرت و امکانات، از جمله موانع تحقق عدالت اجتماعی و سیاسی است. در یک نگاه، بررسی ها نشان داد که آموزه های نهج البلاغه، بازتاب های گسترده و عمیقی بر اندیشه های امام خمینی(ره) در زمینه عدالت اجتماعی و سیاسی دارد. در واقع، ریشه اندیشه و رفتار حضرت امام(ره) در این زمینه را می توان در نهج البلاغه یافت. بررسی هم زمان و تطبیقی عدالت سیاسی و اجتماعی در نهج البلاغه و اندیشه امام خمینی(ره)، از نوآوری های پژوهش حاضر تلقّی می گردد.

آن‌چه در این پژوهش مدنظر است چگونگی استفاده عارف از زبان فلسفی برای بیان معانی عرفانی است. از زمان ابن عربی به بعد، برخی از عارفان در تدوین کتب عرفانی، از زبان فلسفی استفاده نمودند، آنان در تبیین و شرح معانی عرفانی، گاهی لفظ فلسفی را استفاده کرده و معنا را تغییر داده‌اند؛ و گاه علاوه بر این‌که معنای فلسفی را برای لفظ فلسفی پذیرفته‌اند، در معنا توسع داده‌اند، و گاه در یک بحث مشترک، لفظ فلسفی را رها کرده و به فروعات اکتفا نموده و خود لفظی برای آن وضع کردند؛ مانند تجلی که در رابطه بین وجود عالی و وجودات دانی، جایگزین نظام علیت فلسفی شده است. همه این موارد سبب شد که برخی از فلاسفه تصور نمایند که این به دلیل شیوه و روش معرفتی است که عارف به‌کار برده و در نتیجه دچار خطا شده و به مطلوبی اشتباه دست یافته است. با توجه به گستردگی مباحث، مبنای انتخاب اصطلاحات بر اساس دیدگاه فلسفی و عرفانی امام بوده است و بررسی شده که چگونه عارف با زبان فلسفی اصل توحید وجودی و نظام تجلی را تبیین و شرح می‌دهد و نظام فکری خود را بر اساس آن تبیین می‌کند. هم‌چنین درباره شیوه معرفت عرفانی با تحلیل صحیح از کتب عرفانی و آثار مشائین، مشخص شده که مقدمات معرفت در هر دو علم یکسان بوده و تنها شیوه به کارگیری متفاوت است. معرفت فلسفی معدّ معرفت عرفانی است نه متناقض با آن و همچنین موانع وصول به معرفت شرح داده شده است و این‌که روش فلسفی و کشف اعلای اربابان ذوق میزانی است برای تشخیص معارف صحیح از ناصحیح، پس خطای مستشکلان این است که تفاوت در شیوه استعمال و وصول را دلیل بر ضدیت و تناقض دانسته‌اند. روش این پژوهش، روش تعلیلی و شیوه کتابخانه‌ای است.

کتاب العلوم العالیه متعلّق به عارف نامور شیعی سید حیدر آملی است که جزو آثار فخیم این عارف است. او در این رساله مانند بقیه کتابهای خویش، در تالش است میان شیعیان و اهل تصوف، آشتی برقرار کرده و مطالب درست عرفان نظری را در انطباق و نه در تضاد با معارف واالی شیعه، معرفی نماید. تقسیمهایی که از توحید ارائه کرده است مانند تقسیم به »الوهی و وجودی« و همچنین سهگانه: »وحی و الهام و کشف« و سهگانههای دیگری که مترتب بر آن است؛ اساس مطالب سید را در این رساله، تشکیل میدهد. در این رساله، توحید که اساس معارف االهی و جانمایه اصلی مباحث عرفان نظری است، به گونهای طرح و عرضه شده است که بتواند نظر اهل معرفت را جلب کند و از چالشها و جدالهایی که در پارهای از موارد مطرح می شود، بر کنار بماند. او پس از ذکر مقدمه، کتاب خویش را در ده بخش جداگانه، قرار داده و برای هر بخش از آن، کلمه » نوع « را برگزیده است. رساله پیشرو دارای دو بخش، و بخش نخست شامل مقدّمهای تحلیلی است که پس از بررسی اجمالی آرا و افکار سید به مقایسه اندیشههایوی با اندیشههای عرفانی امام خمینی)ره( در مسائلی همچون »کشف و الهام و وحی، توحید و نبوت و والیت« پرداخته است. سبک و سیاق آثار امام خمینی)ره( در عرفان و اخالق عرفانی به گونهای تنظیم یافته که عمدتا با محتوا و سبک آثار سید حیدر، قابل مقایسه نیست؛ ولی می توان با جستجو در آثار آن دو به تفاوتها و اشتراکهایی در همان زمینه های یاد شده، توجه کرد که در مجموع نقاط اشتراک بیش از تفاوتها میباشد. در بخشدوّم با توجه به اینکه این اثر تاکنون چاپ و مورد بررسی قرار نگرفته است بر پایه آیین تحقیق و تصحیح متون عمل شده است. به این معنا که نخست متن حروفنگاری و سپس به تصحیح و تحقیق متن با استخراج مصادر، آیات و روایات و ویرایش متن و نگارش پانوشت و بیان منابع نقلقولها پرداخته شده است.

پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر آراء تربیتی امام خمینی (ره) به شکل گیری شخصیت سردار شهید حاج قاسم سلیمانی انجام شده است. در این پژوهش که به روش مروری کتابخانه ای انجام شده است با توجه به اینکه سردار سلیمانی به عنوان یک قهرمان در تاریخ معاصر مطرح است لذا ابعاد شخصیتی آن شهید بزرگوار از زوایای مختلف اخلاقی، فردی، اجتماعی و سیاسی بیان شده است. اصول مهم تربیتی از دیدگاه امام خمینی (ره) نیز مانند توحید، تفکر، اخلاق، ساده زیستی، ایثار و... به تفصیل شرح داده شده است و از آثار مهم آن حکیم فرزانه بویژه چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، آداب الصلاه و صحیفه نور استفاده گردید و نشانه های انسان کامل از نگاه ایشان توضیح داده شد. همانطور که در مطالعات گوناگون نیز نشان داده شد با توجه به اینکه سردار سلیمانی دارای ویژگی های برجسته ای مانند ایمان، اخلاص، ایثار، شهامت، وطن دوستی و جامعیت بودند می توان گفت همه اینها را مرهون بستر تربیتی امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی به رهبری ایشان هستند. بنابراین نظام اسلامی با طراحی بنیانگذار خود می تواند انسان های شایسته ای چون سردار را به جامعه بشری تحویل دهد.

شیوه سلوک و اعمال سالکانه شخصیتهای عرفانی، ریشه در مبانی و خاستگاه نظری آنها دارد. به‌جرئت می‌توان گفت امام خمینی (قدس‌سره) شخصیتی است تأثیرگذار در سیر تطور عرفان اسلامی و دارای مکتب و مشرب عرفانی متعالی و شامخ که توانستند عرفان ناب اسلامی را احیاء کرده و با بهره‌مندی از قرآن کریم به عنوان «کتاب سیر و سلوک» و با بهره گیری از سیره علمی و عملی اولیای الهی (علیهم‌السلام)، عرفان را از انزوا بیرون آورده و با تشکیل حکومت اسلامی، خویش را با همه عرفا متمایز سازند و از آن طریق انسان‌ها را به «صراط مستقیم» سوق دهند؛ لذا استخراج و بررسی و تحلیل «مبانی سیروسلوک عرفانی» آن عارف کامل از جهات مختلف حائز اهمیت بوده و ضروری است و در این رساله به این مسئله مهم و حیاتی پرداخته شده است. نویسنده در این پژوهش که به‌صورت توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است؛ مبانی سیر و سلوک عرفانی امام خمینی (قدس‌سره) را در چهار محور: «مبانی دین شناختی»، «مبانی خدا‌شناختی»، «مبانی جهان شناختی» و «مبانی انسان شناختی» مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که: طبق منظومه عرفانی امام (قدس‌سره) عرفان اسلامی که برگرفته از اسلام ناب محمدی (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است دارای برنامه ای جامع و کامل برای سعادت دنیوی و اخروی انسانهاست و انسان عارف به‌عنوان «حقیقت واحدِ ذو مراتب» با پیروی از «انسان‌های کامل» به‌عنوان تنها هادیان طریق الی الله، می تواند با جمع بین «شریعت» و «طریقت» و «حقیقت» در تمام سفرهای عرفانی، «اعمال سالکانه» و تطهیر روح و با «سلوک خدامحورانه»، به‌سوی حضرت حق هجرت کرده و با طی مراتب به ‌غایت مقامات عرفانی یعنی «ولایت مطلقه» که همان «خلافت محمدی (صلی‌الله علیه و آله و سلم)» و «ولایت علوی (علیه‌السلام)» است؛ واصل شود. حضرت امام (قدس‌سره) این شیوه سلوک عرفانی را با تعبیر «سلوک ولایتى» طرح و تبیین کرده اند.

این نوشتار در صدد بررسی چیستی ظاهر و باطن هستی از منظر امام خمینی و علامه طباطبائی در دو کتاب مصباح الهدایه و رساله الولایه می باشد. مباحث این دو رساله می‌تواند به عنوان مکمل یکدیگر به کار گرفته شود. عمده ی مباحث کتاب مصباح الهدایه پیرامون سریان ولایت و خلافت و نبوت در کل هستی و چگونگی آن در قوس نزول می باشد. در رساله الولایه حضرت علامه با اشاره ی اجمالی به نشئات مربوط به قوس صعود نحوه‌ی سلوک انسان در قوس صعود را متذکر شده اند. طریق اصلی علم یافتن به حقیقت خود و حقیقت هستی توسط انسان طریق معرفت النفس است که هم امام و هم علامه به آن اذعان دارند. با نظر به جایگاه هر یک از عقل و قلب در فهم ظاهر و باطن عالم، در خواهیم یافت که برای وصول حقیقت و باطن عالم باید وجود انسان متحول شود و صرف اطلاع عقلی از مفاهیم برای انسان کافی نیست. توسط عقل می-توان حقایق را به صورت برهانی دریافت و از توهم نجات یافت اما برای ارتباط با خود حقایق باید اصل گوهر وجودی انسان متحول و با حقایق متحد شود. اولین منزل برای رابطه با حق معرفت النفس است. چرا که حق در کل هستی که انسان و ظاهر و باطنش نیز جزوی از این هستی است، سریان دارد. هر حقیقت غیبی به واسطه‌ی نبی ظهور می‌یابد. نبوت در تمام مراتب هستی جاری است. از آنجا که نبی خود مظهر اسم الله است، در هر نشئه متناسب با استعداد موجودات همان نشئه، هر موجودی را به کمال خود می-رساند.

سهروردی برای اثبات نظراتش در بسیاری از آثارش به قرآن و سنت استناد کرده است، با ذکر آیه ای به شباهت معنای آن آیه و نظر خود می پردازد. به خصوص برای دسته بندی انوار به آیه ی نور اشاره و براساس رتبه بندی که این آیه برای دارندگان انوار قائل است، به دسته بندی انوار بنابر میزان مجرد بودنشان می پردازد. امام خمینی (ره) نور را وجود می‌داند که مبدا وجود، نورالانوار و نور حقیقی است و همه انوار دیگر را تجلی نور الهی و عرضی می‌خواند. تمام مراتب هستی و درجات معرفت جزء تطورات نور است. ایشان در تبیین ماهیت نور به احدیت جمعی و حقیقت محمدیه و اسم اعظم الله و انسان کامل و ولایت می‌پردازد و حقیقت نوریه را به زیبایی بیان می‌کند.در واقع نور پروردگار، کامل ترین و متعالی ترین انوار، محسوب می شود که نه تنها، در نور بودن نیازی به دیگری ندارد، بلکه تمام موجودات دیگر به واسطه ی آن نورانی می شوند. تمام موجودات از مرتبه ی عالی گرفته، که در رأس آنان حضرت محمد(ص) و اولیای الهی است به واسطه ی بازگشت به نورالهی، نورانی هستند تا نور بندگانی که به واسطه ی خلع کالبد به مقامی نورانی رسیده و نورالانوار را مشاهده می کنند. گستردگی نور الهی تمام عالم را فرا می گیرد و به واسطه ی آن تمام موجودات در جایگاه خاص خود قرار می گیرند. سهروردی در حکمت الاشراق، که مهم ترین اثر او در باب نور است، قائل به وجود منبسط نفس صدور حقیقی حضرت حق است.

هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی مبانی عرفان و وجه تمایز آن در شعر امام خمینی(ره) بوده است. این تحقیق با استفاده از روش کتابخانه‌ای با رویکرد توصیفی – تحلیلی انجام شده است. عرفان از نظر امام خمینی ابزاری برای رسیدن به مقصود اصلی، یعنی خشنودی خداوند و سعادت بشر است. از نظر امام، موضوع علومی از قبیل عرفان که ذات حق‌تعالی است، جزئی است نه کلی؛ یعنی علومی از قبیل عرفان که از موضوعات جزئی و شخصی بحث می‌کنند، نمی‌توانند مسائل را در صورت‌های منطقی قضایای حقیقی طرح‌ریزی کنند. موضوع علم عرفان، کلی است و در نتیجه از نوع قضایای حقیقی است، گواینکه طبیعت واجب‌الوجود در خارج از اذهان کلی، منحصربه‌فرد، یکتا و بی همتاست. مبادی علم عرفان که با آن ارتباط حق به خلق و ارتباط خلق به حق، با یکی از دو صورتِ یافتن کمّل و عارفان ابرار روشن می‌شود، عبارت است از امهات و اصول حقایقی که لازمه وجود حق‌تعالی هستند و اسماء ذات نامیده می‌شوند. تفاوت منشأ و آبشخور بنیادین عرفان امام خمینی تا حدودی متفاوت از آبشخور صوفیان متقدم به‌ویژه تصوف ایرانی مکتب خراسان است. اهتمام امام به رعایت موازین شرع و مبادی قرآنی، پررنگ‌ترین بخش حیات اخلاقی عرفانی ایشان را تشکیل می‌دهد. او با تصوف منفی و مروج ترهب و انزواطلبی مخالف بود.

فطرت و عرفان از مباحثی است که دارای سازه­های گوناگونی هستند و می‌توان آن را با صورت‌بندی‌های متفاوت مورد مداقه قرارداد. در این پژوهش می‌کوشیم آراء تحلیلی فطرت و سلوک عرفانی را در منظومه‌های فکری و معرفتی امام­خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) مورد واکاوی قرار دهیم. به‌منظور شناسایی منظومه فکری و معرفتی آنان بایستی ابتدا، مبانی عرفانی هستی شناسانه و انسان شناسانه فطرت را شناسایی­کرده و سپس، شاخصه‌های فطرت و سیر و سلوک عرفانی، ابعاد فطرت، رابطه معرفت فکری با معرفت شهودی (سلوک عرفانی) و فطرت و عشق از منظر امام خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) را مورد تحلیل قراردادیم و در نهایت مبانی فکری معرفتی آن‌ها مقایسه­شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که آیت‌الله شاه‌آبادی (ره)، نقطه‌ عطفی در سیر تطورات تاریخی نظریه فطرت است. نوآوری شگرف ایشان در ارتباط با فطرت نشان از برجستگی کار ایشان است زیرا نظریه فطرت را به مباحث نفس­شناسی و حکمت عملی پیوند زد و برای تجرد نفس و ارائه راهکار عملی برای سیر و سلوک، به مقتضیات فطرت تمسک کرده­ است. امام خمینی (ره) درخصوص فطرت و سلوک عرفانی نظریه نظام‌مند را صورت­بندی­کرد. ایشان فطرت را با مقام ولایت مطلقه پیوند زده­است. روش پژوهش به‌صورت توصیفی – تحلیلی است.

مقامات عرفانی یکی از مهمترین حرکات کمالی انسان به سمت جوهره هستی خلقت و خدا شناسی ره جویان این طریقت بوده است. یکی ازمهمترین مسائل پیش روی این پژوهش بررسی رویکرد عرفانی امام محمد غزالی و امام خمینی درارتباط با مقامات عرفانی بویژه مقامات(توبه، صبر، رضا، ورع و توکل)بوده است. یافته های پژوهش حاضرمبین آن است این دو عالم بزرگ،با صبغه فلسفی، اخلاقی و عرفانی و نیزرویکردی قرآنی و روایی به تببین مقامات عرفانی مذکور پرداخته اند هر چند که دربرخی موارد و بویژه درجزئیات با تفاوت های همراه باشد. روش گردآوری اطلاعات دراین پژوهش، کتابخانه ای و روش پردازش، توصیفی و تحلیلی بوده است .بعد از بررسی آرا و دیدگاههای عرفانی امام محمد غزالی و امام خمینی، روشن می شود که آرای این دو عالم درخصوص مقامات عرفانی مورد مقایسه علیرغم نزدیکی در برخی موارد با تفاوت دیدگاهی و بویژه نقد امام خمینی برآثار و دیدگاه های امام محمد غزالی همراه است و با توجه به فاصله زمانی طولانی بین دوره زمانی حیات امام محمد غزالی و حضرت امام خمینی و به دلیل استمرار و توسعه رویکردهای عرفانی توسط عرفای دیگر و بهره مندی و توسعه دیدگاه های عرفانی امام خمینی تحت تاثیر آنان، ایشان توانسته است دیدگاه های جامع تری رانسبت به عرفای قبل از خود نسبت به این مقامات عرفانی ارائه دهد.