جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت، درک و جستجوی خدا در تجربه‌ی روزمره‌ی زندگی، از ادوار دور با سرشت و زندگی انسان تنیده شده است، به گونه ای که تلاش های بشر برای واکاوی و برداشت از این تجربه با کنهه خالق خود، منتج به ارائه و ظهور نظریات جدید و بعضاَ حیرت انگیز شده است. مفهوم تجربه دینی یکی از این نظریات است. در تشریح این نوع تجربه، بیان شده است که انسان ها، گاه، درکی مستقیم و بدون واسطه از امور قدسی و معنوی پیدا می کنند؛ تجربه ای مستقل از تأملات درونی؛ درکی غیر معمول از وابستگی به یک منبع نامتناهی و سرمنشاء‌ای بی نهایت. در این میان، ارائه نظرات و تطبیق اندیشمندان اسلامی در این زمینه از ضرورت و اهمیتی دوچندان برخوردار است. بنابراین، با توجه به اینکه هدف این پژوهش بررسی تجربه دینی از دیدگاه اقبال لاهوری و مرتضی مطهری بوده، با بهره گیری از روش پژوهش توصیفی، از نوع تحلیل اسنادی، رویکردها، دیدگاه ها، معیارها و روش های این دو متفکر و اندیشمند بزرگ اسلامی را از منابع معتبر دینی استخراج و استنباط نمودیم. نتایج پژوهش نشان داد که بین دیدگاه های اقبال لاهوری و مرتضی مطهری در زمینه تجربه دینی تفاوت وجود دارد و نقاط مشترک و افتراق زیادی بین این دو اندیشمند در مورد مفهوم تجربه دینی وجود دارد. به عبارت دیگر، تجربه دینی از نگاه اقبال لاهوری نوعی خودآگاهی باطنی مستقیم و بی واسطه است، ولی از نگاه استاد مطهری نوعی شناخت شهودی متمایز از وحی است.

‫اقبال لاهوري و شهيد مطهري از نوادر تاريخ انديشه اسلامي معاصر هستند که مسايل سياسي اجتماعي زمان خود را به‌شايستگي تبيين نموده و معضلات جامعه خويش را مورد کاوش قرار داده‌اند. آن‌ها اگرچه در اصول جريان اصلاح ديني داراي اشتراک نظر بودند، اما اقتضائات زماني، اقبال لاهوري را براي تبيين جامعه آرماني اسلام به‌سوي "فلسفه خودي" سوق داد، و شهيد مطهري به تبيين ايدئولوژي اسلامي روي آورد. او همچنين به کمک برقراري پيوند ميان زيربناي اعتقادي اسلام و نظام سياسي اجتماعي آن، مباني انقلاب اسلامي را پي‌ريزي کرده و نظريه‌پرداز حکومت اسلامي به‌شمار مي‌رود. اصل تکليف و اقتضائات جامعه اسلامي، اقبال را نيز به صحنه سياست کشاند که نتيجه آن ارايه "نظريه پاکستان" و "تحفظ حقوق مسلمين" بود. از نظر اين دو انديشمند، اسلام تنها مکتب فکري است که مي‌تواند با راهنمايي انسان، نيازهاي متنوع او را برآورده سازد. از سوي ديگر، به‌دليل نوع تحصيلات و روند مطالعات، ورود اقبال به مسايل اسلامي، از منظر اجتماعي بود، و ورود مطهري از نگاه فلسفي و کلامي بوده است. يکي ديگر از تفاوت‌هاي اقبال و شهيد مطهري مربوط به اختلاف شرايط زماني و مکاني است؛ اقبال در شبه‌قاره با پديده استعمار روبرو بود و در دوره خودباختگي مسلمانان مي‌زيست، و بهترين راه‌حل جامعه خود را توجه به هويت خودي مي‌دانست. اما شهيد مطهري در عصر خوديافتگي مسلمانان با پديده استبداد روبرو بود، که جامعه خواستار اداره خود بر اساس احکام اسلامي بود، ولي مارکسيسم، التقاط و تحجر از موانع آن بود. اما هر دو انديشمند در اعتقاد به نظام اسلامي، محوريت توحيد، و مسئوليت‌پذيري، اختيار و آزادي انسان، مشترک بودند. شهيد مطهري در آثار خود، بسياري از نظرات اقبال را تأييد کرده است اما در دو محور اصلي، کار او را ناقص مي‌داند؛ اول اين‌که اقبال لاهوري با فرهنگ و مباني اسلامي آشنايي عميق ندارد؛ و دوم آن‌که با وجود تسلط اقبال بر فلسفه غرب، با فلسفه اسلامي چندان آشنا نبوده است.