جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر، نقدی بر کتاب کلام شیعه، کلام معتزله: پژوهشی مقایسه ای بر مبنای متون قرن های چهارم و پنجم می باشد. این اثر دارای ارزش از نظر تاریخ کلام اسلامی و دین پژوهی است.

یکی از ابعاد گسترده امامت، نشر اخلاق و بیان اندرزهایی است که روح انسان را به اوج معنویت می‌رساند تا در پرتو آن مسیر درست حرکت به‌سوی خداوند و رفتار صحیح فردی و اجتماعی را دریابد. در این میان نهج‌البلاغه به‌عنوان بخش مهمی از آموزه‌های علوی راه‌گشای انسان در همۀ ابعاد زندگی و به‌ویژه اخلاق و معنویت است. این کتاب در مورد احسان و انفاق، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه اخلاق، بسیار سخن گفته و برای تبیین دقیق مفهوم آن از تصاویری ادبی و خیال‌انگیز بهره برده است، تصاویر ادبی مجموعه‌ای از صنایع بیانی همچون تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه می‌باشد که از شیوۀ زندگی و محیط اطراف شاعر یا نویسنده نشأت می‌گیرد و با ویژگی‌های منحصر به فرد خویش، معانی را از راه حس و فکر و وجدان به خواننده منتقل می‌نماید. امام علی(ع) برای بیان این مفاهیم، زبانی بسیار قوی و سرشار از نکات بلاغی دارا بوده است، ایشان در بیان مفاهیم انفاق، از استعاره و تشبیه بلیغ بیش‌ترین استفاده را برده است. تصاویر وی برگرفته از امور طبیعی و سراسر پویایی و حرکت است. با توجه به اهمیت موضوع انفاق در جامعه، پژوهش حاضر در پی بررسی این تصاویر و تأثیر آن در القای مفهوم به مخاطب می‌باشد.

محمدبن زکریای رازی فیلسوف قرن چهارم هجری (313 ه.ق)، یکی از اندیشمندان بزرگ ایران و جهان اسلام بشمار می رود اما برخی از مخالفین، وی را متهم به الحاد کرده و اعتقادات دینی اورا مورد خدشه قرار داده اند. در پژوهش حاضر برآنیم تا به تحلیل و بررسی دو پرسش در این باره بپردازیم: آیا حقیقتاً محمد بن زکریا منکر نبوت بوده است یا خیر؟ مخالفین چه دلایل منطقی برمدّعای خود ارائه داده اند؟ در مقام ارزیابی باید گفت: دلایلی از جمله باور وی به تناسخ و قدمای خمسه؛ تأکید زیاد وی براستقلال عقل؛ و نگارش دو کتاب به نام های مخاریق الأنبیاء و نقض الادیان در زمینه انکار نبوت توسط مخالفین مطرح شده است؛ اما در دیگر سو قرائنی وجود دارد که دلایل مخالفین را مخدوش کرده و یا حداقل مورد تردید قرار داده است. از جمله استناد نگارش دو کتاب مذکور به وی نامشخص و بدون دلیل است زیرا متن آن دو موجود نیست و در میان مورخین و فهرست نویسان تنها برخی اندک قائل به نگارش آنها توسط محمد بن زکریا شده اند؛ شواهد دیگری از قبیل احترام أمرای مسلمان به محمد بن زکریا؛ نگارش کتاب هایی در زمینه امامت و معاد می تواند او را از این نسبت ها مبرا سازد. همچنین عبارت هایی در بعضی از آثار او به چشم می خورد که نشانگر باور او به پیامبر اسلام و کتابش قرآن کریم است. در نهایت پس از تحلیل و بررسی أدله هر دو دسته می توان گفت که ظاهراً محمد بن زکریای رازی با داشتن افکار و اندیشه هایی جدید و بعضاً متفاوت از جریان های فکری زمانش مورد قضاوت های نابجا و نادرست برخی جریان های فکری افراطی مانند اسماعیلیه قرار گرفته است.

توقف بر شخصی از اهل بیت (ع) به عنوان آخرین امام و مهدی منتظر، مساله بی سابقه و جدیدی نبوده است. گروهی از شیعیان که امام کاظم (ع) را مهدی و قائم منتظر می دانستند با نام واقفیه یا واقفه شناخته شد ه اند. این گروه ضمن اینکه بخش وسیعی از توان و فرصت حضرت رضا (ع) را مصروف خود ساخته بودند، از جهات متعدد تهدیدی جدی برای تفکر اصیل شیعی به حساب می آمدند. به همین مناسبت واکاوی ماهیت و شخصیت های جریان مذکور، از زوایای مختلفی مورد توجه پژوهش گران و تحلیل گران مطالعات اسلامی قرار گرفته است. این پژوهشگران اغلب، انگیزه ها و باورهای شخصی پایه گذاران واقفیه را عامل اصلی پیدایش این جریان برشمرده اند. اما نوشتار حاضر با روش سندپژوهی ضمن بررسی باورهای دینی و آموزه های اعتقادی جامعه شیعی آن روز، در پی اثبات این مدعاست که اندیشه واقفیه معاصر امام رضا (ع)، استمرار و نسخه تکامل یافته ای از انحراف نخستینی است که در حاشیه دو اصل شیعی «امامت» و «مهدویت» شکل گرفته و در مقاطع مختلف ظهوری اقتضایی داشته است.