جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأثیر گناه بر معرفت از دیدگاه غزالی ( دکتر زهرا پورسینا) این کتاب تأثیرات معرفتی گناه را به منزله مقوله‌ای دینی-اخلاقی، در اندیشه متفکر بزرگ مسلمان، امام محمد غزالی پی‌می‌گیرد نگارنده با قراردادن مسئله در ساختاری نظام‌مند، از دریچه تعامل ساحت‌های نفس به موضوع می‌نگرد. در نظام معرفت‌شناسی غزالی، با عنایت به تأثیر و تأثرات متقابل ساحت‌های نفس، معرفت یقینی، محصول فرایندی معرفتی ـ اخلاقی است و بدون درنظرگرفتن تأثیرات مثبت و منفی ساحت‌های عاطفی و ارادی به دست نمی‌آید. در این نظام، عالی‌ترین مرتبۀ معرفت، مرتبۀ نبوی معرفت است که انبیای الاهی بدان مجهزند و غایت نهایی آفرینش همۀ انسان‌ها نیز دستیابی به چنان سطحی از معرفت است. به نظر نگارنده، این سطح از معرفت، معرفتی کشفی است، اما نه به معنای کشفی صوفیانه‌‌؛ بلکه کشفی مبتنی بر برهان؛ که به لحاظ ماهوی ظهور عالی‌تر مرتبۀ عقل استدلالی است. دستیابی به چنان مرتبه‌ای علاوه بر تحصیل علم، مستلزم پاکسازی ساحت‌های عاطفی-ارادی از هر آن چیزی است که به نحوی ذیل عنوان «گناه» قرار می‌گیرد. تأثیر گناه بر معرفت در اندیشه غزالی تأثیری واقعی و نفس‌الامری و به حدی است که عقل برای روی‌کردن به مبادی عالی و داشتن نگاه و التفات غیرخودمحورانه، نیازمند یاری کسی است که در مرتبۀ عقل قدسی، یعنی عقل پیراسته و متصل به عقل مطلق قرار دارد. با چنین یاری و همراهی‌ای است که ساحت‌های غیرعقیدتی طبق بایدها و نبایدهای نشئت گرفته از سطح علم مکاشفه انضباط می‌یابند و عقل به رشدی دست‌می‌یابد که در غایت آن، می‌تواند به معرفتی پیراسته از خطا و تردید در حوزۀ واقعیت‌ها و ارزش‌ها و تکالیف نایل گردد؛ از‌این‌رو، نیاز انسان‌ها به نبی، نه به دلیل ناتوانی عقلشان، بلکه به دلیل آسیب‌پذیری عقل از تأثیرات گناهان و نیازمندی به محافظت از توان‌مندی آن است.

معارج القدس فی مدارج معرفه النفس، نوشته امام محمد غزالی (450-505ق)، کتابی است به زبان عربی که در آن موضوع نفس و مراتب آن و مراتب عقل و ارتباط آن با شرع مورد بررسی قرار گرفته است. کتاب مشتمل بر: 1-خطبه، ذکر ترتیب مباحث و مقدمه کتاب به قلم نویسنده؛ 2-متن کتاب در ده مبحث. غزالی در خطبه کتاب، هدف از نگارش کتاب را این‌گونه توضیح می‌دهد: «ما در این کتاب از مدارج معرفت نفس به معرفت حق جل‌جلاله عروج می‌کنیم... سپس آنگاه‌که فصول معرفت نفس را به پایان رساندیم به معرفت حق جل‌جلاله می‌پردازیم؛ زیرا همه علوم مقدمات و وسائل شناخت اولیه حق جل‌جلاله هستند...پس کسی که خود را بشناسد خدای خود را شناخته و مراتب عالم و مراتب ملائکه و رسالت و نبوت و کیفیت وحی و سرای آخرت و سعادت و شقاوت آن و غایت سعادت که همانا لقاءالله تعالی است را می‌شناسد»‏. در انتهای خطبه، حل مشکلات و رسیدن به کمال را در تفکر طولانی و دوراندیشی و کمک گرفتن از خلوت و فراغ بال و قیام به واجبات می‌داند. وی سپس ترتیب مطالب کتاب را این‌گونه ذکر می‌کند: مقدمه کتاب؛ الفاظ چهارگانه نفس، قلب، روح و عقل مترادف هستند. بیان اثبات نفس؛ غزالی معتقد است نفس روشن‌تر از آن است که نیاز به دلیلی برای اثباتش باشد؛ چراکه خطابات شرع متوجه معدوم نیست، بلکه متوجه موجود زنده‌ای است که خطاب را می‌فهمد. او سپس در مقام توضیح نفوس سه‌گانه نباتی، حیوانی و انسانی برآمده و کمال هر یک را توضیح می‌دهد‏. وی که عمده نظراتش را پیرامون‌ نفس‌ در این کتاب ارائه داده است، نفس را مانند ارسطو به سه نوع نباتی، حیوانی و انسانی تقسیم می‌کند و هر سه را کمال اول برای جسم‌ طبیعی‌ آلی می‌شناسد. نباتی از‌ جهت‌ تغذیه و نمو و تولیدمثل، حیوانی از جهت مدرک جزئیات و متحرک به اراده بودن، انسانی از جهت انجام افعالی از روی اختیار عقلی و استنباط بالرأی و ادراک امور کلی. بیان اینکه نفس جوهر است؛ همه خطابات شرع دلالت بر آن دارد که نفس جوهر است و همچنین عقوباتی که در شرع برای پس از مرگ ذکر شده دلالت بر جوهر بودن نفس دارد. در ادامه دو بیان عقلی نیز بر جوهر بودن نفس اقامه می‌کند. بیان اینکه جوهر مقدار و کمیت ندارد؛ غزالی پنج برهان بر این مطلب اقامه کرده است. بیان قوای حیوانی و تقسیمش به محرک و مدرک؛ بیان قوای مخصوص نفس انسانی از عقل نظری و عملی؛ بیان مراتب عقل و اختلاف مردم در عقل هیولانی و بیان عقل قدسی. بیان مثال‌های درجات عقل از کتاب الهی؛ این درجات همه در آیه «الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکاة فیها مصباح...» ذکر شده است‏. بیان تظاهر (پشتیبانی از همدیگر) عقل و شرع و نیاز یکی به دیگری؛ بدان که عقل تنها با شرع هدایت می‌شود و شرع جز با عقل تبیین نمی‌شود؛ پس عقل مانند اساس و پایه و شرع مانند بناست. پایه تا زمانی‌که بنایی نباشد بی‌نیاز نمی‌کند و بنا نیز تا پایه‌ای نباشد استوار نمی‌شود. بیان حقیقت ادراک و مراتب آن در تجرید و 16 سؤال درخور فصول گذشته. غزالی در کتاب معارج القدس در خصوص تمانع تعقل و سیاست به بحث می‌پردازد، از نظر او افعال نفس در دو قلمرو‌ متفاوت سیر می‌کند: «نفس همواره دو نوع فعل انجام می‌دهد: نوع اول افعالی است که نسبت به بدن انجام می‌دهد، این‌گونه افعال سیاست نام دارند‌ و نوع‌ دوم، افعالی است که نسبت به ذات خود و مبادی خود انجام می‌دهد؛ این‌گونه افعال تعقل نامیده می‌شود. که این دو‌ معاند‌ یکدیگرند و هرگاه فرد به یکی‌ از‌ این دو مشغول شود از دیگری فرو می‌ماند و جمع میان آن دو مشکل است». به نظر می‌رسد غزالی در‌ کتاب‌ مذکور عقول نظری و عملی‌ را‌ به ترتیب تحت عنوان تعقل و سیاست مطرح کرده است. در نظر او نفس دارای دو وجه است که یکی تعقل و دیگری سیاست است. نفس به‌واسطه تعقل از مافوق خود که‌ مبادی‌ عالیه به شمار می‌آیند، استفاده کرده و بهره‌مند می‌شود و نسبت به وجه دیگر که سیاست خوانده شده، پیوسته فعال بوده و به تدبیر امور می‌پردازد. غزالی سیاست را‌ در‌ حوزه عقل‌ عملی در مقابل تعقل، که در حوزه عقل نظری است، قرار می‌دهد. از نظر او عقل عملی‌ از جنس علم و ادراک نیست و آن را صرفاً یک قوه تلقی‌ می‌کند‌ و این‌ شاید از اعتبار کمتر سیاست نزد وی باشد. مصنف سپس حقیقت ادراک و مراتب آن را بیان کرده و سؤالات شانزده‌گانه را مطرح و پاسخ می‌دهد. فضائل و رذائل، عقل مفارق فعال، نبوت و رسالت، ترتیب افعال الله و اقسام آن و نظام اسباب و مسببات از موضوعاتی است که غزالی در ارتباط با نفس به آنها می‌پردازد.

جلسه نقد كتاب « تاثير گناه بر معرفت با تكيه بر آرا امام محمد غزالى » تاليف خانم دكتر پورسينا در دانشكده الهيات دانشگاه شهيد بهشتي برگزار شد. فايل صوتي ذيل سخنان نصرالله حكمت در اين جلسه است: رئوس مطالب: ١- امثال غزالى صيد ناشدنى اند. ٢-روايت پولوسى از گناه با روايت اسلامى- شيعى متفاوت است. ٣-انسان مجموعه خير و شر است. ٤-اگر با گناه از معرفت دور ميشديم ، هيچ گاه نبايد معرف كسب مي كرديم زيرا انسان علي الدوام در حال گناه و توبه است. ٥-همه بزرگان قائل به تاثير گناه بر معرفت هستند اما اين ناظر به معناى نازل گناه است. ٦-آنكس كه ادعاى معرفت دارد ناگفته خويش را از گناه مبرى مى داند. ٧-گناه-آگاهى بر روى معرفت تاثير مثبت دارد. ٨-انسان اگر گناه كار نباشد به خداوند نيازمند نخواهد بود. ٩-بنابر قول غزالى، عقل خودش را در آستانه وحى عزل مى كند. ١٠-استقلال دادن به عقل در تمامى زمينه ها موجب دورى از لطف و رحمت الهى مى شود كه ثمره گناه و توبه است. - چند دقيقه از اول فايل با كيفيت پايين ضبط شده است. - در انتهاى فايل در بيان يك داستان بر اثر سهواللسان، به جاى « وحشى»، « حمزه» گفته شده است.

یکی از مهم ترین مسائلی که پیش روی معرفت شناسان قرار دارد این است که آیا دستیابی انسان به معرفت تنها از رهگذر قابلیت های معرفتی اش میسر می شود یا حیثیت ها و ابعاد گوناگون وجود انسان در ارتباطی وثیق با ساحت معرفتی اش، آن را از تاثیرات مثبت و منفی خود متاثر می سازند. این موضوع در مقاله ی پیش رو با تکیه بر اندیشه و نظام معرفت شناسی امام محمد غزالی تحلیل و بررسی شده است. در این تحلیل، روابط گوناگونی که میان ساحت های مختلف نفس برقرار می شود و تصویری از این روابط که سیر استکمالی انسان اقتضای آن را دارد مورد توجه قرار می گیرد و نشان داده می شود که این روابط و تاثیراتی که در هر شکلی از آن بر ساحت عقیدتی گذاشته می شود، نه فقط تاثیراتی میان ساحت های نفس، بلکه تاثیر و تاثراتی میان دو جنبه ی اصلی وجودانسان یعنی نفس وبدن نیز هست. بر اساس تاثیر و تاثر متقابلی که غزالی به صورت دوری میان نفس و بدن قائل است، هر فعل بدنی تاثیری در نفس بر جای می گذارد که خود آن تاثیر موجب پدید آمدن فعلی می شود. از آن جا که هر فعلی نشات گرفته از معنایی در درون نفس است، هنگامی که این معنا در قالب فعل تجسم می یابد، آن معنا در درون نفس، جلوه ی بیشتری پیدا می کند و بنابراین بر آگاهی نفس افزوده می شود. این فرآیند با کمک تحلیل های اخلاقی - معرفتی غزالی در بحث شکل گیری فضایل از طریق تکرار افعال مناسب و نیز نقش معرفت بخشی طاعات، تبیین می گردد. بدین جهت، باید گفت که تاثیرات ساحت های غیر عقیدتی نفس بر ساحت عقیدتی را نمی توان بدون توجه به رابطه ی نفس و بدن، مورد تحلیل و واکاوی قرار داد.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

چگونگی رابطۀ میان انسان و خداوند یکی از دغدغه‌های مهم فلسفی، کلامی و عرفانی در جهان اسلام بوده­است. فیلسوفان، متکلمان و عرفای مسلمان با توجه به رهنمودهای قرآن در این زمینه و نیز رویکردهای عقلانی خویش و تأثیرپذیری‌شان از برخی از اندیشه‌های فلسفه‌یونانی، کوشیده‌اند تا هریک به‌گونه‌ای متمایز و درعین‌حال بدون تعارض این رابطه را تبیین کنند. پژوهش کنونی به بررسی آرای دو اندیشمند برجسته از جریان‌های مذکور می‌پردازد. ابن‌سینا به نمایندگی از فیلسوفان مسلمان این رابطه را با الگوی عشق و ادراکات عقلی تبیین می‌کند و معتقد است آدمی با شهود و حب و کشش خویش به‌سوی خداوند، به مقامی می‌رسد که می‌تواند لذتی هم پای لذتِ فرشتگان کسب نماید. غزالی به‌ عنوان صوفی و عارف، رابطه میان انسان و خدا را در الگوی فنا و نابودیِ عرفانی و در چارچوب وحدت با خداوند تبیین می‌نماید. این رویکردهای دوگانه فلسفی و عرفانی دارای پیش‌فرض‌های هستی­شناختی، انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی و الهیاتی هستند.