جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه «الهیات سلبی در حوزه معنا­شناسی صفات خدا»، بیان­گر سلبی­انگاری صفات ثبوتی اوست و برخی محدثان و متکلمان شیعه آن را پذیرفته­اند؛ از جمله: ثقة­الاسلام کلینی، شیخ صدوق، ملامحمدصالح مازندرانی، علامه مجلسی، قاضی سعید قمی و سیدعبدالله شبر. از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که در فرهنگ روایی، تنها دو روایت می­تواند مستند الهیات سلبی در حوزه معنا­شناسی صفات الهی قرار گیرد که به­ترتیب از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) صادر شده، اما با ملاحظه محتوای آن­ها، آشکار می­گردد که روایت نخست، در صدد نفی محدودیت­های صفات انسانی از صفات الهی است؛ چنان­که روایت دوم، اثبات بساطت ذات الهی را کانون بررسی قرار داده و هیچ­کدام در پی موجه­سازی نظریه سلبی­انگاری صفات ثبوتی نیستند؛ علاوه بر این­که این نظریه، نه­تنها با فرهنگ روایی امامیه سازگار نیست؛ ‌بلکه یک سلسله محذورات ثبوتی و اثباتی دارد که مانع پذیرش آن می‌شود.

توحید، اصل اول همه ی فِرَق و مذاهب اسلامی است. با این وجود، در جزئیات این اصل میان آنها اختلافات اساسی وجود دارد. از جمله ی مهمترین و بحث برانگیزترین شاخه‌های توحید، موضوع اسماء و صفات خداوند متعال است؛ چراکه تمام مراتب و مراحل معرفت دین و عمل به آن، بر معرفت ذات مقدس خداوند متفرع است و شناخت ذات الهی، تنها از طریق معرفت حقیقی اسماء و صفات او امکان‌پذیر می‌باشد. اینکه دلالت صفات و اسماء بر خدای متعال چگونه است‌، طرفداران هر دیدگاه، چه کسانی هستند و دلایل آنان چیست‌؟ پیامدها و لوازم هریک کدام است‌؟ و طُرق فهم صفات الهی و نسبت آن با صفات بشری، مهمترین مسائل این بحث است. در قرآن و روایات، برای خداوند صفاتی چون غضب، سخط‌ ، کراهت، بغض، مجیء، اتیان، وجه، یدین (دو دست)، عینین (دو چشم)، استوا، علوّ، رؤیت، نزول، فرح، ضحک، رِجل، قَدَم، کلام و صوت وارد شده است که در تعیین این اوصاف،کیفیت و چگونگی آنها بین دانشمندان جهان اسلام اختلاف وجود دارد. برخی در تفسیر این‌گونه صفات، توقف کرده‌ و عده‌ای معتقدند این صفات باید تأویل شوند. بعضی دیگر نیز به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث، به ظاهر این صفات اکتفا کرده و همان را برای خداوند متصور شده‌اند، که به مشبّهه و مجسّمه معروف شده‌اند. آنان که به پیروی از احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب اصطلاح سلفیه را برای خویش برگزیده‌اند، در شناخت اسماء و صفات الهی، روش عقلی را بی‌اعتبار دانسته و فقط روش نقلی را مبنای معرفت خویش قرار داده‌، و در روش نقلی نیز، به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و آن‌ها را تأویل نمی‌کنند. در نتیجه، صفاتی زائد بر ذات را برای خدا اثبات کرده‌اند که این امر، با توحید صفاتی و به تبع آن، با توحید ذاتی به معنای بساطت ذات از هرگونه ترکیب، تعارض دارد. این گروه با تغییر وتصرف درمفهوم توحید، بسیاری از آموزه‌ها را نادرست می‌شمارند و با ممنوعیت تفکر در صفات الهی و انکار مجاز در قرآن،گرفتار تشبیه وتجسیم و رؤیت ظاهری خدای متعال در دنیا شده و با ادعای انتساب به سلفِ صالح، پیروان نظریه «اتحاد صفات با ذات» و همچنین قائلین به «جواز تأویل» را کافر قلمداد نموده و تأویل آیات و احادیث صفات را تحریف دانسته، مرتکبین آن را جنایتکار شمرده و مصیبت‌های وارده در جهان اسلام را متوجه اهل تأویل نموده‌اند. دراین تحقیق که با رویکردی تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، با این پیش فرض که عوامل و زمینه‌های پیدایش تکفیر و گسترش آن، جهل و جمود و ظاهرگرایی و تعطیل عقل و تفرقه و اختلافات مذهبی و فرقه‌ای و انگیزه‌های سیاسی و انحراف از صراط مستقیم به سمت افراط گرایی بوده است؛ ضمن نقد و بررسی مبانی اندیشه سلفیت و وهابیت، در مورد صفات خبری و تحقیق در انطباق و سازگاری آنها با قرآن کریم، به دست آمد که مهم‌ترین عامل نفوذ اندیشه‌های تشبیهی در میان مسلمانان، ورود خرافات یهودیان در قالب اسرائیلیات به جهان اسلام بوده و با تمرکز بر روایات امیرالمؤمنین(ع) درجهت ابطال تشبیه و تباین آفریدگار و آفریدگان ، و جمع این روایات و آن گاه مقایسه ی آنها با دیدگاه وهابیت، به عنوان نوآوری این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که سلفیه و اشاعره در حالی صفات را قدیم و زائد بر ذات الهی می‌دانند که بر اثبات این نظریه، نه تنها هیچ آیه یا روایتی وجود ندارد،که به عکس، دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر نفی زیادت و اثبات عینیت صفات نیز موجود است و از جانب متکلمان و حکما، برای اثبات نظریه عینیت صفات ازلی خداوند با ذات او، برهان‌های عقلی بسیاری اقامه شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که همه اسمای الهی ، صفات خداوند نیز محسوب می شوند؛ رابطه ای میان صفات مخلوق و خالق نیسـت و معنـا و مصـداق صـفات در ایـن دو متفاوت است. بنابراین با صفات بشـری نمـی توان به نحو معنا داری از صفات الهی سخن راند.با استناد به آیات قرآن کریم و سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، نظریه عینیت صفات با ذات تبیین ؛ و نظریه ابن تیمیه در اندیشه رویت خداوند و اعتقاد او به جسمانیت و مکان مندی و استناد او به ظاهر نگری در صفات خداوند ، نفی می گردد.

بحث پیش‌رو با عنوان «تفسیر حنابله نسبت به آیات صفات، و اثر آن در تشبیه و تجسیم» از مباحث قرآنی و کلامی است، که به صورت استقرائی و تحلیلی به نقد و بررسی تفسیر مکتب حنبلی نسبت به صفات الهی خبری می‌پردازد. هدف این مبحث تبیین منهج تفسیری است که مکتب حنبلی بر آن تکیه نموده‌اند، و توسط آن به تفسیر آیات صفات قرآن کریم پرداخته‌اند. در این خلال به تبیین اشکالات زیربنایی این منهج تفسیری، و تبیین آثار این گونه تفاسیر بر مسلمانان در عصور گذشته و حال حاضر، و نیز به بررسی نتایج خطرناک مترتب بر این منهج تفسیری پرداخته خواهد شد. مشهور از علمای حنبلی و پیروان ایشان، آیات صفات را بر اساس حسی‌گرایی و مفهوم حقیقی لفظ تفسیر نموده‌اند، و این آیات را از محکمات می‌دانند. برخی از نتایج خطرناکی که بر این دیدگاه مترتب می‌گردد، از این قرار می‌باشد: 1- شکل‌گیری یک تصویر ذهنی فرضی حس‌گرایانه از خداوند متعال، که از آن در اصطلاح متکلمان به «تشبیه و تجسیم» یاد می‌شود، و البته بر اساس ادله عقلی و نقلی مطلبی مردود است. 2- اینان بر اساس این دیدگاه آثار کلامی و فقهی خطرناکی بار کردند، همانند حکم به کفر و ارتداد و الحاد مخالفین خود، و فتوا به مهدور الدم بودن آنان و امور دیگر. روش بررسی و پژوهش در این پایان‌نامه، عبارتست از روش استقراء و نقد و تحلیل، که از راه تتبع و گردآوری و بررسی دیدگاه‌ها و سخنان علمای حنبلی در خصوص تفسیر صفات خبری موجود در آیات صفات قرآن کریم، و نیز بررسی مبانی این تفاسیر، و بررسی لوازم و آثار آنها انجام خواهد شد، سپس به نقد این مبانی و سخنان در چهار چوب عقل و نقل پرداخته می‌گردد. این پژوهش مرا ملزم نموده است برای به دست آوردن نتایج بسیار دقیق و واقعی و موضوع محور، به مقایسه علمی میان دیدگاه‌های حنابله و دیدگاه‌های سایر مسلمانان در تفسیر آیات مذکور، و فراتر از آن به مقایسه دیدگاه‌های میان علمای حنبلی مسلک با یکدیگر، بپردازم. در این پژوهش تلاش نمودم نظریات را از منابع مادر و درجه یک، متعلق به مشاهیر علما، و یا هم مسلکان ایشان به دست آورم.

یکی از مباحث مهم در حوزه خداشناسی بررسی و شناخت جایگاه اسماء الهی است .این موضوع همواره از منظر بسیاری از فیلسوفان و متکلمان مسلمان و غیر مسلمان مورد کنکاش و تحقیق واقع شده است. در میان مسلمانان، بعضی از فرق و مذاهب وجود دارند که در این مسأله دیدگاه های متعددی ارائه نمودند. در این امر باید دانست دسته ای از صفات الهی وجود دارد که به آن ها «صفات خبری» گفته می شود مانند اتصاف باریتعالی به لوازم جسم نظیر وجه، ید، ساق، نسیان، معیت با عباد، استواء بر عرش، نزول بر آسمان دنیا و... . از آنجا که این صفات موهِم تشبیه و تجسیم هستند هر گروه از متکلمین و فلاسفه واندیشمندان با نیت تنزیه باری تعالی، به شکلی متفاوت به تبیین و توجیه صفات پرداخته اند. اهلِ تفویضِ معانی صفات، ضمن اثبات اصل صفات خبری، معانی آن را فراتر از فهم انسان دانسته و به خدا واگذار کردند. وهابیون با تاکید بر ظواهر صفات و مخالفت با تاویل ، در ورطه تشبیه و تجسیم فرو رفتند. پیروان نظریه اثبات بلا کیف پس از اثبات صفات خبری، برای گریز از اتهام تشبیه ، قید بلا کیف را ضمیمه صفات نمودند. معطلّه با استناد به این که صفت از توابع موصوف است و وجودش نشان دهنده ترکیب موصوف با صفت می باشد، گفته اند چون حضرت حق مرکب نیست پس صفتی ندارد و به نظریه «تعطیل» روی آورده اند. امامیه با اعتماد به عقل و راهنمایی معصومین (ع) معانی ظاهری صفات را تاویل می‌کنند. دیدگاه نفی صفات نیز با توجه به تباین بین خالق و مخلوق، صفات کمالی خداوند را مشترک لفظی دانسته و به سلب نقیض آنها می‌پردازد. از آن جا که هرصفتی با موصوف خود معنا می‌دهد ناگزیر وقتی از صفات الهی صحبت میکنیم باید از موصوف که همان «ذات» خداوندی است نیز سخن بگوییم؛ بنابراین بحث رابطه ذات و صفات الهی نیز مطرح می شود که شامل نظریات زیادت، نیابت و عینیت صفات با ذات می باشد. شیعیان و معتزله دیدگاه عینیت ذات با صفات و اشاعره دیدگاه زیادت را پذیرفتند. در اهمیت و ضرورت این مسئله باید دانست که نظر به آن که آشنایی با ذات الهی از طریق أسماء و صفات الهی می باشد و عدم شناخت درست أسماء و صفات الهی باعث عدم درک و فهم درست نسبت به ذات الهی می شود لذا این پژوهش بر آن است تا ضمن تبیین برخی دیدگاه ها در مورد این موضوع ، به روش توصیفی تحلیلی به جایگاه أسماء و صفات الهی از منظر قرآن کریم و روایات بپردازد.

شیخ کلینی در عصر غیبت صغری و همزمان با اوج گیری شبهات علیه امامیه به نگارش کتاب کافی اقدام کرد. بسیاری از شبهات مطرح شده علیه امامیه مربوط به اسماء و صفات الهی بود. شیخ کلینی با گزینش روایات و درج آنها در کتاب کافی علاوه بر ارائه تصویری از باورهای شیعیان تلاش کرد به اختلافات موجود در بین امامیه پایان داده و شبهات مخالفان را نیز پاسخ گوید. بررسی روایات کافی نشان می دهد شیخ کلینی قائل به تفکیک بین اسم و مسمی، توقیفی بودن اسماء الهی و جواز شیء نامیدن خدا است. او معیاری برای تفکیک صفات ذات از فعل ارائه کرده و اراده را در زمره صفات فعل الهی جای داده است. به شدت با نظریه تشبیه و تجسیم مخالفت ورزیده و همزمان با تاکید بر اشتراک معنوی صفات الهی و صفات مخلوقین به تفاوت های کاربرد این صفات در باره خدا و مخلوقات توجه کرده است. در پاره ای از صفات الهی مانند صفات خبری نیز از نظریه تاویل حمایت کرده و معنای ظاهری آیات را رد کرده است.

آموزۀ نفی صفات به‌صراحت در روایات اهل‌بیت(ع) آمده و در مدارس کلامی امامیه مورد پذیرش اکثر متکلمان امامیه بوده است. با وجود این، امروزه براساس مبانی فلسفی، و به‌خصوص حکمت متعالیه مورد نقد و انکار قرار می‌گیرد. در تحقیق حاضر، مبانی و ادلۀ آموزۀ نفی صفات از متون کلامی امامیه در مدارس گوناگون کلامی شناسایی و استخراج و نشان داده شده است که این آموزه دارای مبانی عقلی و کلامی خاص خود است. این مبانی و ادله به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: آموزۀ توحید ذاتی با سه تقریر نفی تعدد، نفی ترکیب، و نفی شبیه، اتحاد وصف و صفت، امتناع توصیف ذات، امتناع محدودیت، مخلوقیت صفت و موصوف و آموزۀ خلقت. در کنار آنچه گفته شد، تعداد زیادی از روایات ناظر بر نفی صفت هم پشتوانۀ نقلی این دیدگاه هستند.

مبحث اسما و صفات الهی در دو آیین اسلام و یهود، دارای نقاط مشترک و افتراق متعددی هستند. این بحث به روشنی در کتاب مقدسِ هر دو آیین بازتاب یافته و توصیف خداوند با ادلۀ فلسفی و به‌ویژه عرفان نزد فیلسوفان و متکلمان هر دو دین تبیین شده است. باتوجه به این نوشتار، خداوند در قرآن و سنت اسلامی، و نیز در یهودیت چه در تورات مکتوب و چه در تورات شفاهی یعنی تلمود، به صفات جمال و جلال ستوده شده است. اما در تطبیق آموزه‌ها باید اذعان کرد، هم تصویر خود خداوند، و هم برخی صفات او مانند رحمت مطلقه‌اش، از تمایزات و بالمآل برتری روشن قرآن در این بحث است.

بحث این گفتار، راجع به دیدگاه جهم‌ابن صفوان در نفی صفات الهی است. عده‌ای می‌گویند او (جهم‌ابن صفوان) ایده نفی صفات خودش را از مکاتب غیر اسلامی گرفته ولی سخنران بر آن است که ثابت کند این ایده داخل جهان اسلام است و خارج از آن نیست و کسانی که خلاف آن را می‌گویند، شواهدی ناقص دارند و نمی‌توانند ادعای خود را ثابت کنند. استاد در ابتدا به برخی از سفرهای جهم و سپس دیدگاه‌های اصلی او اشاره می‌کند و می‌گوید: دیدگاه جهم در مورد نفی صفات الهی این است که ما صفاتی که به مخلوق نسبت می‌دهیم نمی‌توانیم به خالق نسبت دهیم؛ چون باعث تشبیه می‌شود. برای همین صفاتی مثل علم، عالم و حی را از خداوند نفی می‌کند و قادر و فاعل و خالق را اثبات می‌کند. تعطیلی که به جهم نسبت می‌دهند هم تعطیل در هستی‌شناسی صفات و اسماء الهی هست و هم تعطیل در وجود اوصاف الهی. اما بحث اصلی سخنران این است که جهم رأی و اندیشه خودش را از کجا آورده است؟ آیا تحت‌تأثیر گروه یا فرد خاصی بوده است؟ در بعضی مذاهب آمده که او از یهودیان، مسیحیان، مانویان، زردشتیان و بودائیان اخذ کرده ولی سخنران اینها را رد می‌کند و می‌گوید او هرگز در دمشق با مسیحیان و یهودیان گفتگو نداشته لذا ما براساس اینها می‌خواهیم نفی کنیم که هم‌چین چیزی اتفاق نیفتاده است. دلیل ما مبنی بر اینکه این اندیشه از یهودیت گرفته نشده اینکه ابن‌کثیر و ابن‌اثیر و ابن‌نباته معلوم نیست از کجا مطلب را نقل کرده‌اند و فقط قایلش همین‌ها هستند. و سرانجام یکی دیگر از دلایل موافقان ورودی‌بودنِ این اندیشه به جهم، اینکه او مخالف سیاسی حکومت است و می‌گویند حکومت قدرت داشته و لذا می‌خواسته عقایدِ مخالف خود را منتسب به خارج از جهان اسلام یا مکاتب غیر اسلامی بکند. سخنران می‌گوید خیر! بحث نفی صفات الهی در داخل جهان اسلام شکل گرفته است. البته استاد در فرجام سخن این فرض را مطرح می‌کند که به‌زعم خودم فکر می‌کنم جهم تحت‌تأثیر ظواهر روایات ما بوده اما شاهد محکمی بر این ندارم.

روح دعوت همه ادیان الهی، اعتقاد به خدای یگانه و پرستش او، و اجتناب از کفر و شرک بوده است. تحقیق حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا صفات ذاتی حق تعالی عین ذات است یا غیرذات؟ در صورتی که اعتقاد به غیریت صفات ذاتی خداوند با ذات درست باشد، آیا انکار غیریت صفات با ذات موجب کفر و تجویز تکفیر منکر می‌شود؟ به خاطر اهمیت موضوع تکفیر و پیامدهای آن، پژوهشگران همیشه این موضوع را با حساسیت تعقیب کرده و در این زمینه، با تألیف کتاب، مقاله و برگزاری سمینارهای ‌علمی، جهت بررسی مبانی، دلایل، عوامل، پیامدهای اعتقادی، فقهی-حقوقی، اجتماعی، فرهنگی و... کارهای ارزشمندی انجام داده‌اند، اما برخی موضوعات مهم، مثل حقیقت توحید، اسلام، ایمان، کفر و شرک که زیر بنای اعتقادات مسلمانان است، ضرورت دارند که مورد پژوهش دقیق‌تر قرار گیرند. هدف این پژوهش، بررسی ادعای غیریت صفات ذاتی حق تعالی باذات و تکفیر منکران آن از سوی اشاعره و دلایل آن‌ها بر این ادعا و تکفیر است.

از مسائل کلیدی اعتقادی بعد از اثبات خداوند بحث صفات الاهی است. ابومنصور ماتریدی بنیان-گذار مکتب ماتریدیه و پیروان وی شناخت صفات الاهی را بهترین راه برای شناخت و معرفت خداوند دانسته‌اند. مسأله این پژوهش تبیین و تحلیل ابعاد گوناگون معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و معنا‌شناسی اسماء و صفات الاهی در اندیشه و نگرش ابومنصور ماتریدی است تا مشخص گردد که بنیان‌گذار مکتب ماتریدی با استفاده از چه مبانی و اصولی موفق به نظام‌مند ساختن آموزه‌های کلامی مکتب خویش در بحث صفات الاهی شده است. ماتریدی با تکیه بر دو رکن عقل و نقل و حفظ استقلال عقل در مباحث معرفت‌شناختی صفات الاهی، با استفاده از ادله نقلی در شناخت صفات ذاتی، عقلی و نیز صفات خبری در این مسیر گام نهاده است. در هستی‌شناسی صفات، اصل وجود صفات به مثابه اموری واقعی را می‌پذیرد و در مورد کیفیت شناخت و نیز اثبات صفات، ارزش والایی برای عقل قائل شده و از سه طریق حدوث عالَم، نفی نقص و عیب از ذات باری و ثبوت اوصاف کمالی، و تفکر در ویژگی‌های جهان آفرینش در جهت شناخت و اثبات صفات الاهی می‌کوشد. علاوه بر ادله کلی اثبات صفات، ادله عقلی و نقلی برای اثبات هر یک از صفات در جای خود محفوظ بوده و مورد استفاده وی قرار می‌گیرد. به باور ماتریدی و سایر کلام‌پژوهان پیرو وی، هرچند صفات الاهی امور واقعی و موجودند، ارتباط میان ذات با صفات بر اساس نظریه «لا هو و لا غیره» قابل تفسیر است؛ یعنی صفات نه عین ذات الاهی‌اند و نه غیر از آن. بی‌تردید ماتریدی در تبیین این نظریه، با ابهام‌ها و چالش‌های بسیار مواجه است. وی در حوزه معناشناسی صفات نیز با استفاده از نقل و عقل با تأکید بر استدلال‌های عقلانی به خصوص در حوزه صفات خبری ذاتی و فعلی می‌کوشد تا معناهایی عقل‌پذیر برای صفات الاهی ارائه دهد و در مواردی که دربردارنده متشابهات و دارای کاربردی مجازی بوده، ماتریدی ضمن دست کشیدن از ظواهر الفاظ، به تنزیه خداوند از جمیع جهات نقص، و تأویل صفات خبری بر اساس داده‌های عقلی، آیات محکم قرآنی و نظریات اهل لغت رأی می‌دهد و در مواردی تفویض و واگذاری فهم معنای صفات خبری به خدا، مختار ماتریدی و پیروان وی بوده است. نوشتار حاضر با بررسی منابع کتابخانه‌‌ای و جستجو و تتبع در آثار و منابع بنیان‌گذار مکتب ماتریدی و سایر متکلمان پیرو وی و نیز پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، و گردآوری داده‌‌ها و تحلیل آن‌ها به روش توصیفی‌تحلیلی، به نگارش در آمده است.