جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهود در کاربرد اصطلاحی آن، روش ادراک معانی و حقایق عینی بصورت حضوری است. این روش اصالتا متعلق به ساحت عرفان است. در سنت فلسفه اسلامی، روش شهودی اولین بار توسط شیخ اشراق مطرح شد. پس از شیخ اشراق، ملاصدرا نیز شهود را بعنوان روشی معتبر در ادراک حقایق پذیرفت. تحقیق حاضر درصدد بررسی شهود از دیدگاه ملاصدرا است. این بررسی در دو گام صورت می‌گیرد: گام اول تبیین نظری شهود از منظر ملاصدرا در قالب مهم‌ترین محورهای مرتبط با آن از جمله تعریف و ماهیت شهود، فرآیند ادراک شهودی، جایگاه شهود، حقانیت و حجیت معرفت شهودی و... در گام دوم بررسی میدانی کارکرد شهود در نظریه‌پردازی او که از رهگذر طرح برخی از مهم‌ترین نظرات فلسفی او و بررسی فرآیند تکوین و شکل‌گیری هر یک از این نظریات صورت می‌پذیرد تا از در خلال این بررسی کیفیت حضور در آراء فلسفی ملاصدرا معلوم شود. ملاصدرا معرفت شهودی را معرفتی حضوری می‌داند که نفس بر اثر تکامل و ارتقاء وجودی قابلیت ادراک حضوری معانی و حقایق عینی را بدست می‌آورد. از منظر ملاصدرا معرفت شهودی یقینی‌تر از معرفت برهانی است و حیطه‌ی ادراک آن وسیع‌تر از عقل است. برخی از عبارات ملاصدرا بگونه‌ای است که گویا شهود در عرض برهان در فلسفه بکار می‌رود اما در برخی عبارات دیگرش مبنا را در بحث نظری برهان می‌داند. به هر روی اگر شهود در عرض برهان بکار رود باید در فرآیند و مراحل نظرورزی ملاصدرا همپای برهان حضور داشته باشد. براساس بررسی‌ای که نسبت به برخی از مهم‌ترین آراء ملاصدرا صورت پذیرفت معلوم شد که در هیچ یک از این نظریات شهود بعنوان یک روش در مقام اثبات و داوری و آزمون صدق و کذب گزاره‌های فلسفی بکار نرفته است. کارکرد شهود در آراء ملاصدرا بصورت جدی صرفا در مقام ایده‌پردازی و تعمیق معارف برهانی قابل مشاهده است و ارجاعات ملاصدرا به دستاوردهای معرفتی عرفا نیز نوعا استشهادی است. بنابر نتایج حاصله از این رساله، شهود در حکمت متعالیه بعنوان یک روش در اثبات گزاره‌های هستی‌شناسانه فلسفی بکار نرفته است فلذا عبارت‌های ملاصدرا در خصوص همسانی برهان با شهود را باید به تایید شهود بعنوان مشرب فیلسوف تفسیر کرد و نه روش نظرورزی او. بدین معنا که فیلسوف باید نسبت به همه‌ی مشرب‌های فکری آغوشی گشوده داشته باشد و در اخذ ایده و فرضیه‌ها خود را به تاملات عقلی و بحث‌های نظری محدود نکند ولی هر ایده و فرضیه‌ای برای اینکه رنگ و اعتبار فلسفی بگیرد باید با محک برهان سنجیده شود. نیتیجه آنکه ملاصدرا در عمل همچنان فلسفه را هستی شناسی عقلی و برهانی می‌داند.

حکمت موهبتی الهی است که خداوند آن را به هرکسی که بخواد اعطا می کند.حقیقت حکمت،معرفت متقن وبرهانی وعمل صائب ودرست می باشد که اگرکسی ازآن بهره مند شود،به خیرکثیر دست می یابد.ازآنجایی که اعطای حکمت ازسوی خداوند است افرادی می توانند ازآن برخوردار شوندکه زمینه های آن رادرخود فراهم نمایند.ازاین رو انسانهایی چون انبیا واولیای الهی وکسانی که رهرو راه آنها باشند،این شایستگی دریافت جکمت را پیدا می کند.در همین راستا حکمت را بر اساس تقسیم عقل به نظری و عملی به دو بخش حکمت نظری و عملی تقسیم نموده‌اند که حکمت نظری که در حیطه آگاهی و اطلاعات است را پله نردبان صعود در حکمت عملی که در حوزه عمل و رفتار است قرار داده‌اند. در این تحقیق روند تکمیلی مباحث حکمت از فارابی تا ملاصدرا به‌وضوح مشاهده می‌شود. چنانچه درروش هم همین روند وجود دارد، به‌طوری‌که از فارابی که معتقد به روش عقلی و استدلالی است شروع می‌شود تا ملاصدرا که معتقد به روش عقلی و برهانی و کشف و سیر و سلوک می‌باشد، منتهی می‌گردد. در تطبیق نظرات فلاسفه با حضرت علی(ع) که هدف تبیین عدم مخالفت فلاسفه اسلامی با اعتقادات شیعی بوده است، ملاحظه می‌شود که نظرات فلاسفه به دلیل اعتقاد شیعی به توحید و امامت در راستای نظرات حضرت است و با توجه به زمان زندگی و محل زندگی و مسافرت‌های فلاسفه‌ای چون فارابی، ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا که موردتوجه این نوشتار هستند، می‌توان گفت که نظراتشان بدون تأثر از نظرات و تعاریف حضرت نبوده است، به‌طوری‌که هر چه زمان زندگی ایشان بازندگی حضرت و گرداوری نهج‌البلاغه فاصله بیشتری پیدا می‌کند، تأثیر سخنان حضرت در نگرش ایشان به مبحث حکمت و روش تبیین ایشان بیشتر می‌شود که این امر خود حاکی از هماهنگی فلسفه اسلامی با اعتقادات شیعی است و مبین تلاش فلاسفه اسلامی در مبرهن کردن اعتقادات شیعی و رساندن انسان‌ها به سعادت و کمال موردنظر دین اسلام می‌باشد.

یکی از پرسشهای اصلی در فلسفه تطبیقی، پرسش در مورد امکان گذر از محدودیتهای تاریخی است که با مسلّم انگاشتن تاریخیت اندیشه و مابعدالطبیعه به میان می آید و به دنبال فهم منطبق با واقع از مکاتب شکل یافته در دوره های پیشین تاریخی است. بدیهی است که با طرح امکان فراروی از محدودیت های تاریخی از طریق طرح نظرگاه های معتبر فلسفی در مورد حقیقت فراتاریخی، و نیز نظرگاهی در مورد صورت بندی های مختلف تاریخی تاریخیت مطلق اندیشه و مابعدالطبیعه رنگ خواهد باخت. این نظرگاه مبتنی بر یک انسان شناسی خاص است که در آن امکان وصول به حقیقت فراتاریخی برای انسان پذیرفته شده است که در وضعیت های مختلف تاریخی، محدودتر و یا گسترده تر می گردد و همین امر موجب تمایز دوره های مختلف تاریخ می گردد. حال این پرسش قابل طرح است که آیا این امکان به لحاظ تاریخی رو به فزونی دارد یا روبه کاستی؟ و میان جهت گیری انسان در وصول به حقیقت که طبیعتاً تکاملی است، و جهت گیری تاریخی بشریت چه نسبتی برقرار است؟ در مورد دو مکتب حکمت صدرایی و ودانته چنین به نظر می رسد که علی رغم پذیرش حقیقت فراتاریخی و امکان تقرب به آن، مبادی متفاوت این دو مکتب، یعنی قول به اصالت وجود در حکمت صدرایی و قول به اصالت آگاهی در مکتب ودانته، بازتاب متفاوتی در نگرش این دو مکتب در مورد تاریخ و جهت گیری تاریخ دارد. سیر از آگاهی به وجود به طور طبیعی مبین ظهور و تجلی و بنابراین به تعبیر عرفای مسلمان قوس نزول است و سیر از وجود به آگاهی مبین قوس صعود می باشد. در مکتب ودانته جهت گیری نخست مورد تأکید است و در حکمت صدرایی جهت گیری دوم. به همین جهت است که در مکتب ودانته سیر تاریخی بشریت بیشتر، و در حکمت صدرایی کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این موضوع سبب شده است تا برخی تنها صیرورت ممکن در حکمت صدرایی را همان سیر از وجود به آگاهی بدانند که جهتگیری تکاملی دارد و بنابراین در مورد سیر تاریخ بشریت نیز چنین نظری داشته باشند. اما بررسی تطبیقی این دو مکتب نشان می دهد که چنین برداشتی خطا است و می-توان سیر تاریخ از منظر حکمت صدرایی را بیشتر در انطباق با جهان‌شناسی صدرا یافت که یک سیر تنزلی است.

یکی از مسائلی که درباره عالم طبیعت موردبررسی قاطبه حکما قرار گرفته و در حکمت متعالیه به اوج خود رسیده، مسئله غایتمندی عالم طبیعت و چگونگی حشر و وصول آن به غایت مطلوبش است. در این نوشتار با روش توصیفی و به شیوه کتابخانه‌ای غایتمندی عالم طبیعت و نحوه حشر آن از دیدگاه حکمت متعالیه تبیین شده است. بنا بر مدعای حکمت متعالیه همه موجودات دارای غایت هستند و هیچ‌چیزی نمی‌تواند بدون غایت موجود شود. مبتنی بر مبانی حکمت متعالیه همچون اصالت وجود، تشکیک وجود و حرکت جوهری ثابت می‌شود که موجودات طبیعی عالم طبیعت نیز دارای غایت بوده و سیر تکامل آن‌ها به‌سوی غایت مطلوبشان مشخص است و با توجه به سریان علم و ادراک در همه مراتب وجود، موجودات طبیعی نسبت به وصول به غایت خویش آگاهی و شعور دارند. حشر موجودات طبیعی نیز که به معنای رجوع آن‌ها به نهایتشان است، به‌حسب مرتبه وجودی هر یک از آن‌ها ثابت شده است. حقیقت حشر نفوس، رجوع آن‌ها به عقول است و حقیقت حشر موجودات طبیعی، بازگشت آن‌ها به مدبرهای عقلی‌شان است و از این طریق همه موجودات عالم طبیعت به‌سوی حق‌تعالی که غایه‌الغایات است محشور می‌شوند. همچنین به جهت تبیین دقیق‌تر مسئله، شبهاتی که درباره غایتمندی و حشر عالم طبیعت مطرح است در فصل جداگانه‌ای پاسخ داده شده است.

در اندیشه فلسفى، چه خدا را فاعل بالعنایه لحاظ کنیم (مانند مشّائیان)، چه او را فاعل بالرضا بدانیم (مانند اشراقیان) و چه با مبناى ملّاصدرا خداوند را فاعل بالتجلى فرض کنیم، واقعیت قدرت خداوند را علم تأمین مى‌کند. حقیقت «حیات» هم که علم و قدرت است؛ از این‌رو، در فلسفه اسلامى بحث از علم، مقدّم بر سایر صفات خداوند است. بسیارى از متکلمان در بحث علم خدا، علم واجب تعالى به ذات خود را به طور مستقل مورد بررسى قرار نداده و معمولا مطلب خود را از علم خدا به غیر، آغاز نموده‌اند. صدرالمتألّهین «علیم‌بودن خدا به ذاتش» را به طور مجزا ثابت کرده است. هیچ تردیدی نیست که علم شهودی الهی همه آفریده‌ها ‌را دربرمی گیرد و این علم به شکل احاطی می‌باشد، چنان که به شکلی بسیار دقیق و لطیف همه ابعاد و سطوح و مراتب را دربرمی گیرد و چیزی از آفریده‌ها ‌و حالات و صفات آن‌ها ‌بیرون از دایره این علم قرارنمی‌گیرد. با توجه به بررسی پیشینه های پژوهش مورد نظر، این نتیجه حاصل شد پژوهش حاضر، از جنبه های گوناگونی، پژوهشی و نو وجدید است، لذا نگارنده در این تحقیق بر آن بوده است تا به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی علم الهی از منظر حکمت متعالیه و نقش اعتقاد به آن در سبک زندگی اسلامی بپردازد. از نتایج حاصل این تحقیق این است که علم واجب تعالى، هرگونه که تصویر شود، علم حضورى است؛ زیرا اثبات علم حضورى براى حق، مستلزم وجود جهت قوه در واجب تعالى مى‌باشد. خداوند در مرتبه ذات، به ذات خود عالم است و این علم، عین ذات اوست و تفاوت «علم او به ذاتش» با «علم مجردات دیگربه ذاتشان» نامتناهى است. خداوند در مرتبه ذات، به ما سواى خود علم دارد، که آن علم «علم قبل از ایجاد» نامیده مى‌شود.علم قبل از ایجاد» علمى است اجمالى در عین کشف تفصیلى. از نتایج این پژوهش این است که که معرفت نسبت به به این علوم خاصه حکت متعالیه می تواند انسان بصیر را در چگونگی رفتار و منش و بینش به طور چشمگیر تحت تاثیر قرار دهد. در قرآن کریم نشان داده شده است افرادی که با شناخت این علم رسیته اند، توانسته اند سبک زندگی خود را تغییر دهند. اصولا آگاهی تاریخی بر توانایی انسان نسبت به تغییر سبک زندگی می افزاید تا با به کار کیری تجربه زندگی دیگران زندگی خود را ارتقا بخشد.

بدون شک مبانی مختلف، در شکل گیری و نحوه پرداختن به مسائل فلسفی تأثیر مستقیم دارد، طبیعی است که تغییر در مبانی و نگرشها نیز به دگرگونی در ماهیت مسائل منجر شود، مسائل تقسیمی فلسفه از جمله تقسیم به مجرد و مادی، مبتنی بر مبانی فلسفی شکل گرفته و با ترقی این مبانی و تقارب آنها به نگاههای عرفانی سرشت و سرنوشت این سنخ مسائل نیز تغییر خواهد کرد، ملاصدرا تمایل و تصریح به تسلیم در مقابل مهمترین مبانی عرفانی را در حکمت متعالیه به وضوح ابراز کرده، گو اینکه فرصت نکرده است تا تمام لوازم، آثار و نتایج این تغییر نگاه را در فلسفه خود اعمال کند. در نوشته پیشرو تأثیر برخی از این مبانی را بر تقسیم موجود به مجرد و مادی بررسی کردهایم. بنابراین مسأله تحقیق این است که با توجه به نظرگاه نهایی حکمت متعالیه و تحول در برخی مبانی، تقسیم موجود به مجرد و مادی چگونه تحلیل خواهد شد، و آیا این تقسیم امری حقیقی و عینی یا ذهنی و معرفتی است، به نظر می رسد با پذیرش اصولی چون تشکیک اخص و یکسانی ماهیات با اعیان ثابته، تمایز مجرد و مادی هم صرفا به تعین و ظهور عرفانی حقیقت شخصی وجود در مدارک انسانی قابل تحویل باشد.

عدالت در حکمت متعالیه، یک محور اساسی بوده و در آن به ابعاد مختلف عدالت پرداخته شده است؛ این پردازش تا آنجاست که حتی می‌توان مدعی شد که همانا بنیان حکمت متعالیه، بر اساس نگرش به عدل بنا شده است و بر این اساس شاید بشود حکمت صدرالمتألهین را حکمت عدل و اعتدال، و فلسفه او را فلسفه عدالت دانست. عدالت پژوهی در حکمت متعالیه ملاصدرا و صحیفه سجادیه، ساحت های گوناگونی دارد که کمتر به آنها توجه شده و در نوشتار حاضر، به طرح آن‌ها پرداخته‌ایم. در نوشتار حاضر ضمن تبیین ماهیت عدالت اخلاقی، با رویکرد فلسفی به بررسی وجودشناختی و آثار آن در حکمت متعالیه پرداخته شده است. از آنجایی که پژوهش های انجام شده در رابطه با قلم و متن صحیفه سجادیه جدای از توجه به مبانی فلسفی، عرفانی و کلامی آن حضرت(ع) بوده است، بنابراین ضروری است تا از این جنبه این کتاب ارزشمند نیز مورد توجه قرار گیرد. در صحیفه سجادیه ببشتر بر عدالت بعنوان وصف الهی تمرکز شده و پس از آن عدالت اجتماعی که ریشه در عدالت اخلاقی دارد مورد توجه بوده است و در حکمت متعالیه باتوجه به این که نفس شناسی محور بیان مطالب می‌باشد بر جنبه اخلاقی عدالت تمرکز شده است. در عین حال همواره حکمت متعالیه در سایه و پرتو مضامین وحیانی حرکت کرده است. عدالت اخلاقی محوریت در تمام اوصاف نیک و سیر درست انسان به کمال را دارد و همانا این ناشی از این است که صدرالمتألهین به نقل قرآن اهتمام ویژه‌ای داشته و اصلاح حکمت او را تشکیل می‌دهد برای همین هماهنگ می‌باشد،تفاوت عدالت با مساوات روش‌شناسی حکمت متعالیه ،تعامل اخلاق و سیاست متعالیه و انسان در حکمت متعالیه در این پژوهش بررسی شده است.

در زندگی همه‌ی انسان‌ها، لزوماً درد و رنج وجود دارد تا آنجا که می‌توان گفت درد و رنج، زبان مشترک همه‌ی انسان‌ها است. با توجه به اینکه این لحظه‌ها، سخت‌ترین و غامض‌ترین تجربه‌های هر فرد است، تأثیرات عمیق و اساسی در زندگی انسان ایجاد می‌کند. در میان اندیشه‌های فلسفی گوناگون که نظریاتی دراین باره ارائه نموده‌اند، پیروان حکمت متعالیه با ارائه‌ی نظریات متقن و مستدلی در زمینه فلسفه رنج و ارتباط آن با شرور، رویکردی متفاوت در تحلیل نقش رنج در زندگی انسان داشته و لذت والم اخروی را نیز در این بحث وارد نموده است. بر همین اساس پژوهش حاضر در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که تبیین فلسفی رنج در حکمت متعالیه چگونه است؟ و نوآوری پژوهشی نحوه مواجهه درد و رنج است دستاورد حاصل از این پژوهش دستیابی به این مهم است که یکی از مصادیق شرور «ألم» و «رنج» است و هیچ یک از شرور عدمی، شرّ بالذات نیستند و تماماً شرّ بالعرض‌اند و تنها یک شر بالذات وجود دارد که آن ألم است که امری وجودی است و راه مواجهه انتخاب آگاهانه و پذیرفتن رنج با توجه به درکی است که انسان جهت رسیدن به قرب الی الله بدست می‌آورد به همین دلیل بحث از فلسفه وجود رنج ها و شرور در زندگی انسان را مرتفع می‌سازد. از این رو باید گفت آزمودن انسان، ارزش گذاری و تربیت انسان از مهم‌ترین فلسفه‌های وجود رنج در زندگی انسان است. روش تحقیق در این پایان‌نامه، کتابخانه‌ای است و با رویکرد توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است.

در این رساله بعد از بیان طرح تحقیق، اصول کلی درباره نفس انسان از کتاب اوپانیشادها استخراج و بیان شده است و سپس براساس اصول حکمت متعالیه مورد ارزیابی قرار گرفته است. هر دو مکتب نفس انسانی را منشای حیات در بدن می دانند که ساری در کل بدن است و همچنین قوای نفسانی را مراتب و شئونات نفس می دانند ولی طبق اوپانیشادها نفس همیشه بوده و از چیزی آفریده نشده است بلکه براساس اعمال گذشته با بدنی متناسب تعلق می گیرد مگر اینکه به معرفت توحید آراسته گردد و زمانیکه خودش را با خداوند یکی یابد از زندگی مادی در ابدان رهائی می یابد. امّا حکمت متعالیه این مطالب را ردّ می کند و معتقد است: اولاً؛ نفس مخلوق است، و ثانیاً از ابتدای خلقت امری جسمانی است که در سیر تدریجی از بدن مستقل می شود و همچنین یک نفس فقط در یک بدن تحقق پیدا می کند و نمی تواند از فعلیت به قوه بر گردد. و در آخر؛ یک مطلب بسیار کلیدی درباره ارتباط نفس و خداوند مورد بررسی قرار گرفته است؛ طبق ظاهر عبارات اوپانیشادها؛ نفس انسان خود خداوند است که در بدن تعیّن یافته است، ولی ما طبق حکمت متعالیه و با کمک گرفتن از اقوال شارحین اوپانیشادها، ظاهر عبارات اوپانیشادها را توجیه و تفسیر کردیم که محال است مطلب به این منظور مطرح شده باشد چون معلول و علت نمی توانند یکی باشند البته نفس در سیر و سلوک می تواند به مقام فنا برسد.

در نوشته های فلسفی در حوزه متافیزیک همیشه سعی شده است که احکام موجود کشف شود. و در همه مقاطع تاریخی بحث فلسفه؛ زاویه دید پیوسته موجود بما هو موجود و جهات مختلف آن بود. این رساله قصد دارد که عمدتا به بحث فلسفی یک جهش نو بدهد. موضوعی که این رساله برسی میکند یکی از مسایل گسترده فلسلفی است که رد لابلای بیشتر ابواب فلسفی بخش شده، وآن موضوع نسب و روابط وجودی است، ضمن گرایش به خصوص روابطی که در لوح واقع اثر میگزارد ونه صرفا تحلیلی باشد. با برسی روابط وجودی در ظروف و عوالم مختلف، این رساله می کوشد تا به نظام جامعی که پشت این روابط کامن و هفته است کشف کند و بر اساس بیانات فلاسفه اسلامی و بویژه صدر المتالهین شیرازی آن را ابراز کند.