جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مخالفت های شدید با ترجمه قرآن پس از عصر نزول و محدود و مشروط شدن آن در چارچوب معنای ظاهری و تحت اللفظی از یک سو و شکل گیری اولین ترجمه های این کتاب مقدس به زبان فارسی کهن از سوی دیگر؛ این مسائل مهم را به ذهن متبادر کرد که مفسران و مترجمان قرون اولیه در آن فضای تحریم و ناروایی ترجمه، آیات قرآن به ویژه الفاظ و اصطلاحات سوره آل عمران را با چه مبانی و ملاک هایی ترجمه کرده اند؟ و آیا تنها با تکیه بر معانی ظاهری می توان به لایه های معنایی آیات راه یافت و ترجمه ای مطلوب را به مخاطبان قرآن ارائه داد که در راستای رسالت جهانی قرآن بتواند پاسخگوی نیازهای انسان عصری باشد؟ در این مقاله به روش تحلیلی- توصیفی، و با استفاده از معتبرترین منابع ترجمه قرآن به زبان فارسی کهن به بررسی و تبیین این مسئله بر اساس تئوری هرمنوتیک معنایی پرداخته شده است. واکاوی ها نشان می دهند که گرچه مفسران و مترجمان متقدم، در ترجمه کلام وحی، شیوه های مهم و متفاوتی را به کار برده اند؛ اما آنچه که مرتبت و جایگاه این آثار را عظمت بخشیده و در انتقال پیام و مفاهیم آیات، نقشی تاثیر گذار داشته، اهتمام آنها به برداشت های چند معنایی - هرمنوتیک معنایی- در ترجمه الفاظ و اصطلاحات قرآنی است؛ موضوعی که نظریه تحت اللفظی بودن ترجمه های قرآن در ده قرن اولیه پس از عصر نزول را به چالش می کشد؛ ولی از دید محققان و اندیشمندان قرآنی مغفول مانده است.

قرآن معجزه بزرگ پیامبر اسلام و متنی فرابشری است، که پژوهشگران از جنبه‌های مختلفی آن را مورد بررسی قرار داده اند؛ تعدّد معانی برخی واژگان در قرآن و سطوح معنایی متعددی که برخی واژگان قرآنی دارند، در تمام مذاهب اسلامی پذیرفته شده است، گاهی یک لفظ در سوره ای از قرآن می تواند معانی متعددی را به خواننده منتقل کند، سطوح گوناگون معنایی در قرآن سبب شده گاهی مفسران برداشت های متعددی از یک آیه داشته باشند، اعتقاد به ساختار چندمعنایی بودن واژگان در شمار مهم‌ترین مبانی تفسیر قرآن است. بر این اساس، برای هر آیه، پس از گذر از معنایی ظاهری، می‌باید به معنایی درونی و لایه‌های بعدی معانی آیات توجه کرد. در این نوشتار پژوهشگرتلاش کرده است بستری فراهم سازد تا ضمن بررسی آیاتی که حاوی واژگان متعدد المعانی هستند، عملکرد علامه طباطبایی و علامه آلوسی را در دو تفسیر «المیزان» و «روح المعانی» در حیطه این نوع از واژگان، نشان دهد. پژوهش حاضر با هدف شناساندن مواضع وجایگاههای چند معنایی های مهم دربرخی سوره های قرآن کریم و بررسی وتطبیق دو تفسیرمذکور ضمن بیان نقاط قوت و ضعف هردوتفسیرو بیان اصول درستِ قواعد وقرائن فهم معنا، به یک درک دقیق ویکسان برسد؛ بنابر این با روش توصیفی - تحلیلی با تکیه برمنابع کتابخانه ای تلاش نموده اهمیت کشف معانی ثانویه و تأثیرآن در فهم عمیق قرآن و نقش دوتفسیر"المیزان " و"روح المعانی" در انتقال معانی الفاظ وعبارتهای چندمعنایی را بررسی کند، و بیان نموده که این دو مفسراز چه روش و مبنایی برای فهم معانی الفاظ وعبارتهای چند معنایی درقرآن بهره جسته اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کشف معنای ثانویه، فهم و درک مطالب را برای مخاطبان قرآن آسان‌تر کرده، و در برخی موارد موجب گردیده احکام نادرست از متن قرآن برداشت نشود. به فراخور موضوع مورد مطالعه، تفسیر المیزان که دیدگاه های یک عالم شیعه اثنا عشری علامه طباطبایی به روش کلامی، و روح المعانی دربردارنده دیدگاه های یک عالم سنی علامه آلوسی به روش اشعری مورد واکاوی قرار گرفته، و مشخص شد علامه طباطبایی و علامه آلوسی فقط به معنای فرهنگ واژگانی کلمات اکتفاء نکرده اند بلکه معنای دوم و بیشتر را نیز برای برخی واژگان در نظر گرفته اند تا ترجمه ای درست و دقیق ارائه دهند و مخاطب را با مفهوم صحیح عبارت آشنا کنند. علامه طباطبایی و علامه آلوسی برای یافتن معنای مراد از علم لغت و تفسیر استفاده کرده اند.

دانش قراءات دارای پیشینه ای کهن می باشد و به سبب اهمیتی که در تفسیر و فهم کلام الهی دارد، دانشمندان علوم قرآنی، از همان آغاز به آن توجه داشته اند. بررسی آیات دارای اختلاف قرائت بر اساس سیاق، پژوهش مطرحی است که در گذشته انجام شده است و ترجیحاتی را برای قرائات مختلف ایجاد کرده است اما با توجه به گسترش مباحث حوزه زیبایی شناسی در علوم قرآنی در عصر حاضر و تأثیر بسزای آن در درک و فهم متن الهی؛ ضرورت ورود این مباحث در دانش قرائات وجود دارد. این پژوهش در صدد آن است تا با استفاده از یکی از مهمترین مباحث حوزه زیباشناسی؛ یعنی تصویر هنری که از راه بررسی عناصر تشکیل دهنده یک متن ادبی به کشف زیبایی های آن می پردازد، گامی در جهت شناخت قرائت حقیقی از سایر قرائات قرآن بردارد. قرآن با بهره‌گیری از تصاویر حسی، مجسم و خیال‌انگیز که سرشار از حرکت، حیات و پویایی است، معانی را از راه حس و فکر و وجدان به خواننده منتقل می‌کند. در این پژوهش؛ قرائات، سیاق وتصاویربلاغی و زبانی در همه آیات دارای اختلاف قرائت در سوره آل عمران، که اختلاف قرائت، ایجاد تفاوت در معنای آیه کرده، بررسی و سپس بر اساس نتایج سیاقی و تصویری بدست آمده؛ تحلیل و قرائت مرجح از این منظر در هر آیه انتخاب شده است که به منظور دستیابی به تصاویر هنری از سیاق با رویکردی خاص استفاده شده است و نظرات دانشمندان علوم قرائات در این حوزه بررسی شده است. در تصاویر بلاغی، هر سه شاخۀ علوم بلاغت یعنی علم معانی، بیان و بدیع در آیات بررسی شده است؛ همچنین تصاویر زبانی در قالب؛ تقابل صحنه‌های متضاد، تصاویر دیداری، تصویرگری با کلمات، حرکت، گفتگو، زمان، مکان، عاطفه و موسیقی در این آیات ارائه و سپس تصاویر موجود در هر واژه قرائی از حیث ارتباط آن با اختلاف قرائت سنجیده شده است. برای انجام این پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی-آماری استفاده و با جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و تحلیل داده‌ها نتایج حاصل شده است. به طور مثال، اجمالاً در تحلیل آیه 146سوره آل عمران واژه"قاتل"نسبت به واژه "قُتل"، به علت اینکه دارای تصویر پردازی در لغت، به همراه عنصرحرکت می باشد؛ از نظر تصویر زبانی دارای ترجیح بوده چراکه ضمن بیان کشته شدن مجاهدان در رکاب پیامبر؛ که در واژه "قُتل" نیز وجود دارد؛ تصویر ایستادگی و مقاومت مجاهدان در رکاب پیامبر اکرم، به همراه تلاش وحرکت و همراهی آنها در پیکار، برای رسیدن به اهداف الهی را نشان می دهد. همچنین بررسی آماری حاصل از نمودارهای این پژوهش نشان می دهد که 35%تصاویر موجود در آیات، بلاغی و65% از آنها زبانی بوده است؛ 27% از تصاویر موجود در کل آیات در واژه قرائی آنها قرار داشته که از این بیست وهفت درصد؛ حدود 62% از آنها به دلیل اختلاف قرائت بوده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که در آیات اختلاف قرائت در سوره آل عمران واژگان و عبارات با چنان دقتی گزینش شده اند که علاوه بر ایفای نقش تصویرپردازی در موضوع کلی آیه؛ تصاویر موجود در واژه های قرائی در حدود 72% موارد؛ در جهت رجحان یک قرائت نسبت به قرائت دیگر می باشد. در این پژوهش در 94% از موارد، قرائت رایج(حفص از عاصم) دارای تصاویر و سیاق برتر نسبت به قرائات دیگر بود. در کل پژوهش، بیشترین بسامد در تصاویر بلاغی؛ استعاره و در تصاویر زبانی؛ عنصر تصویر گری با کلمات بوده است.

تفسیر «القرآن و العقل» اثر آیت الله السيد نور الدين العراقي می باشد. این تفسیر در سه جلد چاپ شده است. در این تفسیر مفسر سعی کرده است با رویکرد عقلی از ابتدای سوره بقره تا سوره احزاب را تفسیر کند. نگاه مفسر کاملا عقلانی بوده است و تلاش می‌کردند یک فهم عقلانی از قرآن را ارائه بدهد و در بحث‌ها و برداشت‌های عقلانی که از قرآن داشتند به امور یقینی تمسک می‌کردند و معمولا از مباحث عقلی بهره می‌گرفتند که یقینی باشد. پس باید بگویم تکیه گاه مولف بر محور عقل و تدبر بود وکوشیده است تا از حدس و گمان و تخمین‌هاى نابجا دورى کند و بریقین‌ها اکتفا کند. سراسراین تفسیر شامل نکته هاى جالب عرفانى و فلسفى است که تقریبا همه تازه ابتکاری‌اند و براى آشنایان به علوم عقلى بهره‌هاى فراوان دارد. مرحوم نورالدین اراکی سعی کردند در تفسیر خود به دفع شبهات توجه ویژه‌ای داشته باشند. و در واقع می‌توان گفت انگیزه مولف ازنوشتن این تفسیردفع شبهه‌هاى است که از جانب ملحدان پیرامون قرآن مطرح کرده بود. ایشان درباره انگیزه نگارش این تفسیر مى‌نویسد: «برخى از دوستانم و از جمله فاضل و دوست کامل، سید عبدالرسول یزدى - ساکن شهر کاظمیه - از من تقاضا کرد در ردّ برخى از شیاطین غربى که ادعا نموده‌اند: «قرآن بر خلاف برهان است»، چیزى بنویسم. لذا تصمیم گرفتم در قرآن نگریسته و مضمون آنچه را که از ظاهر آن به دست مى‌آید، به رشته تحریر در آورم که ملاحظه کردم تمام آیات مطابق انصاف بوده و بر استوانه‌هاى حکمت استوار است.» علامه‌ طباطبایی درباره این تفسیر گفتند : در میان تفسیرهاى مسلمان‌ها چه در بین شیعیان و اهل سنت بر چنین تفسیرى دست نیافتم که حقا براى دفع ایرادهاى خیالى زمان ما سودمنداست. البته قطعا منظور علامه رویکرد عقلی است که مرحوم اراکی نسبت به قرآن داشتند. جلد 1 این جلد با ذکر احادیثی در باب فضل و فضیلت قرآن و عقل شروع شده و سپس به تفسیر و شرح آیاتی از سور ذیل میپردازد: بقره آل عمران نساء مائده انعام

از آنجا که قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است و زبان عربی نیز به‌خودی‌خود زبانی تصویری است. ازاین‌رو یکی از وجوه سادگی و قابل‌فهم بودن بیان قرآن کریم، تصویری و ملموس بودن مفاهیم ذهنی آن است. قرآن کریم به‌عنوان یک متن ادبی، در شیوه بیان، تمام اسلوب­های زبان ادبی را به‌کار گرفتـه است کـه یکی از این ابزارهای بیانی، تصویرسازی هنری با استفاده از تشبیه، مجاز و استعاره است. افزون بر این، هر واژه و هر جمله در کنار معنای لغوی خود، دارای ظرفیت عاطفی و هیجانی ویژه­ای متأثر از بازخوردها و نگرش­ها است. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است تا با استفاده روشی توصیفی ـ تحلیلی، تصویرپردازی­های هنری در سوره آل­عمران مورد بررسی روان‌شناختی قرار گیرد. نتایج اولیه حاکی از آن است که تصاویر هنری این سوره با توجه به نوع مخاطب متفاوت است که هریک ظرفیت­های عاطفی و هیجانی بالایی دارند. از اهداف مهم هر یک از تصاویر هنری در این سوره، تأثیرگذاری بر مخاطب و زمینه­سازی روحی او برای پذیرش حق و انکار باطل است. هریک از این تصاویر می­توانند به‌عنوان ابزاری در جهت سلامت روحی و ارتقای تربیت و اخلاق مؤثر باشد.

وحدت از ضروری‌ترین نیازهای جهان اسلام است و تحقق آن عامل مهمی در ایجاد عزت و سربلندی مسلمانان خواهد بود. وحدت به معنای همبستگی، همگرایی، یکدلی، یک جهتی، موافقت، و با هم بودن در یک امر است. یکی از ویژگی‌های حرکت وحدت‌طلبانه، حرکت در مسیری واحد است و یا برخورداری از جهتی واحد به منظور رسیدن به مقصدی واحد است. از این رو این پژوهش تلاش دارد با رویکرد تحلیلی- توصیفی به بررسی آراء مفسران معاصر شیعه و اهل سنت (ده مفسر) بر محور آیه 98-108 آل‌عمران با تاکید بر آیه 103 آل‌عمران بپردازد، زیرا از جمله راهکار‌هایی که سازنده وحدت می‌باشد؛ نشان دادن اهتمام دانشمندان مفسر معاصر به امر به وحدت است. از نظر این مفسران وحدت به این معناست که میان افراد و مذاهب درگیری وجود نداشته و برای استحکام وحدت تلاش‌های فردی و اجتماعی صورت گیرد. مفسران شیعه و اهل سنت برای به دست آمدن وحدت راهکارهای مختلفی را سنجیده‌اند که اعمال آن در جامعه اسلامی سبب برپایی وحدت و اتحاد اسلامی می‌گردد عواملی مانند استکبارستیزی، نفی استعمار غرب، امر به معروف و نهی از منکر، متمسک شدن به حبل‌الله، برپایی برنامه‌های مختلف عبادی مانند حج، نماز عید، نماز جمعه و غیرو که تاثیر شگرفی در ایجاد روحیه اخوت و برادری میان مسلمانان دارد. مفسران فوق بر چنگ زدن به ریسمان الهی تاکید فراوان دارند، زیرا این ریسمان الهی، انسان‌ها را از قعر چاه تفرقه و دورنگی، اختلاف و بدبختی نجات داده و به رفاه و امنیت می‌رساند. وحدت اسلامی آثار و فوائد بزرگی دارد که از آن جمله می‌توان به نصرت و پیروزی مسلمانان و قدرت و اقتدارشان در برابر دشمن اشاره داشت، یافتن صراط مستقیم، جلوگیری از جنگ و درگیری و تالف میان قلوب نیز از جمله این آثار و فوائد است که باعث آرامش خاطر انسان‌ها می‌شود. و از جمله نتایج وحدت اسلامی به شمار می‌آید. هنگامی که افراد یک جامعه به این فوائد آگاهی پیدا کنند حتما به راهکار‌های وحدت عمل خواهند کرد تا به فوائد و آثار وحدت برسند.

یکی از عوامل موثر بر تفسیر قرآن کریم با توجه به تلاشهای مفسران، پی جویی از معانی مفردات قرآن است که البته در مواردی به دلایلی چون عدم توجه به معنای دقیق ریشه، وجود اشتراک لفظی در برخی واژه ها و خلط معنای حقیقی از مجازی اختلافاتی بین مفسران بوجود آمده است. از طرف دیگر برخی از الفاظ قرآن کریم تکامدها هستند که به جهت بی تکرار بودنشان در متن قرآن کریم، دارای محدودیتهایی در واژه شناسی می باشند. این رساله در پی پاسخگویی به این سوالات است که روش دستیابی به فهم تکامدها و تفاوت آن با فهم مفردات پرکاربرد چیست و نقش واژه شناسی تکامدها در دستیابی به تفسیر صحیح چه می باشد؟ هدف این پژوهش بیان دستاوردهای واژه شناسی با رویکرد تکامدپژوهی در عرصه تفسیر است. لذا به واژه شناسی تکامدهای دو سوره البقره و آل عمران (سوره های زهراوین) با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و از منابع کتابخانه ای بویژه تفاسیر ادبی و بلاغی پرداخته شده است و ریشه هر تکامد در زبانهای عربی وعبری و ترکی استانبولی و معادل آن در فارسی بررسی شده است تا ابعاد کاملتری را در روش واژه شناسی تکامدها و کاربردهای تفسیری آن تبیین نماید. همچنین در تبیین معنای تکامدها ، استخراج معنای کلمه با تحلیل سیاق و معنای لغوی ضرورت دارد ، زیرا بی تکرار بودن و محدودیت سیاق تکامدها عاملی برای تحدید معنا است. نتیجه رساله پیش رو چنین است که ارائه تعریف دقیق الفاظ با تاکید بر ریشه شناسی آن در زبان عربی و زبانهای خواهر و زبانهای پرکاربرد جهان اسلام دارای آثاری است که در تفاسیر و ترجمه ها مغفول مانده است. مانند کاهش احتمالات تفسیری، نقد علمی تفاسیر و اصلاح ترجمه ها، شکل گیری نظریات جدید تفسیری، رهیابی به مطالعات میان رشته ای و امکان تفسیر آیات با بهره مندی از ظرفیتهای معنایی واژه در زبانهای دیگر گردد.

آية 59 سورة «آل‌عمران» شايد تنها آيه‌اي در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل‌گرايان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت‌باوران. ازاين‌رو، مي‌توان گفت اين آيه محل يک رويارويي سرنوشت‌ساز بين اين دو گروه است؛ به‌گونه‌اي‌که غلبة هرکدام از اين نگاه‌ها در تفسير آيه مذکور مي‌تواند پيروزي بزرگ براي آن و گامي بسيار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر ديگري در نزاع ديرينه بر سر نگاه قرآن به تاريخ طبيعت و بخصوص تاريخ پيدايش انسان بر اين کره خاکي باشد. آنچه در پي مي‌آيد تلاشي است به روش تحلیلی ـ توصیفی براي انجام يک داوري سنجيده و مستدل بين خوانش‌هاي تکامل‌گرا و خلقت‌باور از اين آيه شريفه. براي اين منظور ما ابتدا به مسائلي مي‌پردازيم که براي درک درست از آيه بايد فيصله داده شوند و سپس به تفسير خود از آيه مي‌پردازيم. در انتها نيز تفسيري تکامل‌باور از اين آيه طرح و نقد مي‌کنيم تا امکان داوري بين دو تفسير براي خواننده فراهم گردد.

أيسر التفاسير لكلام العلي الكبير اثر ابوبكر جابر الجزائرى، تفسير سى جزء قرآن كريم مى‌باشد كه به زبان عربى و در سال 1406ق نوشته شده است. انگيزه نویسنده از تدوین اثر حاضر، نياز مسلمانان امروز به فهم بهتر كلام خداوند كه مصدر شريعت، راهنماى هدايت و شفاى دردهاى مردم مى‌باشد، عنوان گرديده است. کتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز و مطالب دربردارنده تفسير سى جزء قرآن، در پنج جلد مى‌باشد. جزء اول تا ششم، در جلد اول و جزء هفتم تا سيزدهم در جلد دوم کتاب جاى گرفته است. از جزء چهاردهم تا جزء نوزدهم در جلد سوم، از جزء بيستم تا بيست‌وپنجم و از جزء بيست‌وششم تا آخر قرآن، در جلدهاى چهارم و پنجم آمده است. در مقدمات نویسنده، توضيحاتى پيرامون امتيازات و ویژگى‌هاى کتاب، ارائه گرديده است. برخى از امتيازات و ویژگى‌هاى اثر حاضر را مى‌توان در مؤلفه‌هاى زير خلاصه نمود: * رعايت تناسب و حد وسط میان اختصار و موجزگویى بسيار كه مخل فهم مراد نویسنده باشد و نيز اطناب و تطویلى كه ممل و ملال‌انگيز است. * تبعيت از روش و مسلك علماى پيشين در عقايد، اسماء و صفات. * التزام به عدم خروج از مذاهب اربعه در احكام فقهى. * خالى بودن کتاب از هرگونه اسرائيليات، اعم از صحيح يا سقيم آن؛ مگر زمانى كه فهم آيه، مستلزم این امر باشد. * پرهيز از پرداختن به اختلافات تفسيرى. * التزام به رأى ابن جرير طبرى در تفسيرش در مواردى كه درباره آيه‌اى، بين مفسرين اختلافى وجود داشته است؛ البته در برخى موارد نيز از رأى او، عدول شده است. * خالى بودن کتاب از مسائل نحوى، بلاغى و شواهد عربى. * عدم اشاره به قرائات، مگر در موارد بسيار نادرى كه ضرورتى مانند توقف معناى آيه بر آن وجود داشته باشد. اما نسبت به احاديث، به صحيح و حسن اكتفا گرديده و به موارد غير آن، اشاره نشده است. * پرهيز از ذكر اقوال؛ هرچند در مورد مسأله‌اى، اقوال مختلف و بسيارى نقل شده باشد و همچنين التزام به معنى راجح و معناى موردپسند جمهور مفسرين و سلف صالح. * دورى از هر امرى كه باعث پراكندگى ذهن و پرداختن به جدل گردد. به‌خاطر همین امر، نویسنده کتاب را به‌صورت دروس منظمى قرار داده و هر آيه را، درسى واحد قلمداد نموده و پس از ذكر هر آيه، به شرح كلمات و سپس، تبيين معناى آن پرداخته و آنگاه، هدايت و مقصود از آيه را توضيح داده است. در مواردى نيز دو آيه، سه آيه، چهار آيه و يا پنج آيه، تحت یک درس بررسى شده است و هيچ‌گاه این امر از پنج آيه، تجاوز نكرده است مگر در موارد نادر كه این امر، به‌خاطر وحدت موضوع و ارتباط معناى آيات، رعايت شده است. در جلد اول به سوره‌های حمد، بقره، آل عمران، نساء و مائده پرداخته شده است.