جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با کشف قانون دوم ترمودینامیک و تلاش برای ابتنای آن بر دینامیک کلاسیک در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، مساله یا پارادوکس بازگشت پذیری برای اولین بار مطرح شد، زیرا قوانین دینامیک کلاسیک برخلاف قانون دوم ترمودینامیک نسبت به زمان متقارن یا بازگشت پذیر بودند. در این مقاله پس از شرح این مساله به بیان دو رهیافت اصلی در حل این مساله می پردازیم. در اولین دیدگاه که پریگوژین از سردمداران آن است، بازگشت ناپذیری ناشی از ناپایداری های دینامیکی دانسته می شود و این ویژگی در سطح میکروسکوپی در قالب نوعی «بی نظمی» تعریف می شود، در حالی که در دیدگاه دیگر، افرادی مانند پرایس و بریکمان بازگشت ناپذیری در سطح ماکروسکوپی را ناشی از وجود شرایط اولیه خاصی برای جهان در نظر می گیرند و برقراری بازگشت پذیری در سطح میکروسکوپی را در تضاد با آن نمی دانند. با وجود تفاوت این دو دیدگاه در مبانی نظری، نشان خواهیم داد که می توان این نتیجه مشترک را از آنها استخراج کرد که بازگشت پذیری اصولا به لحاظ عملی غیرممکن است.

پوپر و پیروان اش معتقد اند که خطاپذیری، ذاتی معرفت انسان است و این معرفت نه تنها توجیه نمی پذیرد، بلکه اصلا نیازی به توجیه ندارد. پیروان عقلانی گرایی انتقادی، در رهگذر کسب معرفت، به رویکردی عقلانی تکیه می کنند و عقلانیت را در گرو تشخیص این نکته می دانند که معرفت آدمی خطاپذیر و محدود است و هر آینه می تواند بازبینی شود تا خطاهای نهانش، آشکار گردد. بنابراین آنان روش عقلانی را بازبینی نقادانه تمامی ایده ها، باورها و سنت ها می دانند و آماده اند تا همه چیز از جمله دیدگاه های خود را نقد کنند. یادگیری از دیگران و اخذ این روش که ممکن است یکی بر خطا باشد و دیگری بر صواب، و پذیرش این امر که با تلاش می توانیم به حقیقت نزدیک تر شویم، از آموزه های اصلی مکتب عقلانی گرایی انتقادی است. برخلاف عقل گرایان سنتی که عقلانیت را در پذیرش نظریه های اثبات شده می دانند، نزد عقلانی گرایان انتقادی عقلانیت در نقد نظریه های علمی است. نگاه آنان به علم و نظریه های علمی، نسبت به پیروان مکاتب دیگر بسیار متفاوت است، نظریه های علمی از منظر عقلانی گرایان نقاد، حدس هایی هستند که در رویارویی با مسائل و برای تبیین پدیدار ها مطرح می شوند. این حدس های توجیه ناپذیر، در بهترین وضعیت، تنها می توانند از شر ابطال در امان بمانند. رسالت عقلانی گرای انتقادی جایگزینی روش های نقادانه با روش های توجیه گراست، با این ایده که ایستادگی نظریه در برابر نقادی، تنها بیانگر تبرئه موقت نظریه است و از اثبات قطعی یا حتی محتمل بودن آن، حکایتی نمی کند.

ارسطو و اسپینوزا، دو فیلسوف جریان ساز در تاریخ فلسفه اند و موضوع فلسفه هردویشان جوهر است، با مقایسه ویژگی های جوهر از دیدگاه ایشان، ریشه بسیاری اختلافات در بخش سترگی از فلسفه غرب به چنگ می آید. درخور توجه آنکه این دو فیلسوف در تعریف جوهر، همانندی هایی با هم دارند، اما درباره ویژگی ها و مصادیق آن بسیار از یکدیگر دور می شوند. بررسی آرای ارسطو در دو کتاب ارگانون و متافیزیک، و تبیین نگرش اسپینوزا در کتاب اخلاق، گام نخست این مقاله است. البته نگاهی به جوهر در عرف و اصطلاح ابن سینا و نوآوری های او می تواند کمکی برای درک بهتر جوهر از منظر مشائیان باشد. سنجه پژوهشگر برای ارزیابی، میزان سازگاری تعریف جوهر با دیگر بخش های نظام فلسفی است. با بررسی های پیش رو، نتیجه آن است که تعریف اسپینوزا استواری منطقی بیشتری دارد و نظام منسجم تری را فراهم آورده است.

یکی از موضوعات مهم مورد بحث در فلسفه، معنای زندگی است که جان کاتینگهام با نگارش کتاب در باب معنای زندگی، این موضوع را مورد بحث قرار داده است. وی با بیان اینکه تنها انسان است که به سبب وضعیت خاص وجودی اش از معنای زندگی پرسش می کند، اهمیت پرداختن به این پرسش را خاطر نشان می کند. نزد کاتینگهام، مولفه هایی که زندگی را معنادار می سازند عبارتند از: عمق و جدیت، هدفمندی، خودآگاهی و خودمختاری، اخلاقی بودن (پیروی از ارزش های عینی اخلاقی)، موفقیت آمیز بودن و سرانجام خداباوری یا زندگی متدینانه. معنای زندگی از طریق اخلاقی زیستن که منجر به برآورده شدن نیازها و شکوفایی استعدادهای سرشت انسانی ما می شود، حاصل می گردد. اما از نظرگاهی صرفا انسانی، سرشت انسانی ما چیزی بیش از امیال و خواسته های ممکنی نیست که محصول جهش ژنی است. بدین ترتیب، احکام اخلاقی نیز که بر مبنای این سرشت و ماهیت بنا شده است، از ارزش عینی برخوردار نیست. علاوه بر این، با توجه به سرشت آسیب پذیر و ضعیف انسان که همواره در معرض ناکامی و شکست برنامه ها و فعالیت هایش است، تنها در پرتو نگرش دینی و معنوی که بر طبق آن خداوند خیرخواه، زندگی اخلاقی را از ما خواسته است هم می توان دلیلی قطعی برای پیروی از احکام و ارزش های عینی اخلاقی یافت و هم روح امید به موفقیت و معناداری زندگی را در زندگی انسان دمید. به عقیده کاتینگهام فهم، قبول و برخورداری از نگرش دینی و معنوی نیز مبتنی بر انجام اعمال مورد توصیه دین است. به نظر نگارندگان، تلاش کاتینگهام در توضیح اینکه چگونه خداباوری بدون فرض مفهوم زندگی پس از مرگ تامین کننده موفقیت آمیز بودن زندگی است مقرون به صواب نیست.

در این مقاله به بررسی تحلیلی و نقادانه تاثیر فلسفه مهندسی بر گردآوری تاریخ مهندسی پرداخته می شود و به دنبال پاسخی تفصیلی به این پرسش هستیم که «آیا تاریخ مهندسی به فلسفه مهندسی نیاز دارد». از این رو، ابتدا رابطه میان مهندسی و فن (/تکنیک) و سپس رابطه میان مهندسی و فناوری (/تکنولوژی) تعریف می شود. بر این اساس، فناوری به منزله نظام معرفتی تحقق یافته و مهندسی به منزله دانش، مهارت و فعالیت خلاقانه بالقوه در چارچوب و در تعامل با نظام فناورانه مفروض تعریف می شود. در ادامه، فلسفه مهندسی به عنوان حوزه توسعه یافته ای از فلسفه فناوری معرفی شده و یادآوری می گردد فلسفه مهندسی دست کم با برخورداری از پرسش اصیل «مهندسی چیست؟» می تواند به عنوان حوزه فلسفی مستقلی شناخته شود. از این رو، برخی از مسائل و موضوعات فلسفه فناوری درون حوزه فلسفه مهندسی نفوذ یافته و تعمیم می یابد، مسائلی از قبیل تحدید حدود میان مصنوع مهندسی شده و شیء طبیعی، تحدید حدود میان مهندسی و علم، تقدم وجودی و تاریخی میان مهندسی و علم، و خودمختاری معرفت مهندسی از بافت اجتماعی. سرانجام، با طرح برخی نمونه پرسش های قابل بررسی و گشوده، تاثیر هر یک از مسائل مذکور بر آغاز و انجام گردآوری تاریخ مهندسی آشکار می شود. در نتیجه به نظر می رسد، محققان و مورخان تاریخ مهندسی شایسته است خود را مخاطب چنین مسائل و پرسش هایی قرار داده و موضعی نقادانه و راهبردی نسبت به هر یک از آن ها اختیار کنند.

عصمت انبیاء از دیرباز برای متکلمان مسلمان مساله ای مهم بوده است. یکی از این متکلمان فخر رازی (متوفی 606 ه ق) است. او از عالمان برجسته اهل سنت و اشعری مذهب می باشد که پیامبران الهی را معصوم می داند. ولی معتقد است عصمت برای ایشان در دوران پس از بعثت ضروری است و نه قبل از آن. وی بر این باور است که شخص زمانی به مقام عصمت دست می یابد که در جسم یا روح خود ویژگی ای داشته باشد که به واسطه آن از انجام گناه خودداری کند. افزون بر این، او باید به زشتی گناه و یا زیبایی اطاعت از خدا علم داشته، و از وحی و اراده حق تعالی تبعیت کند و اگر فعلی از روی فراموشی یا ترک اولی مرتکب شد باید سرزنش شده و از زشتی عملی که انجام داده مطلع شود. فخر رازی حیطه اعتقادات، تبلیغ و رسالت، احکام و فتاوی و افعال و سیرت را از جمله مواضع اختلافی میان متکلمان در باب عصمت انبیاء معرفی می کند.

رویکرد دوئم به فیزیک، رویکردی نظام مند و ریاضی وار است که این امر بی تردید تا اندازه زیادی بر ماهیت تبیین فلسفی او از نظریه های علمی اثرگذار بوده است. به نظر دوئم هدف علم طبقه بندی طبیعی پدیده ها در یک چارچوب ریاضی مناسب است که بتواند روابط واقعی میان هستومندهای غیرمشاهدتی را بدون آشکار ساختن آنها، مشخص کند. نظریه ها تنها جعبه هایی پر شده از ابزارهای طبقه بندی پدیده ها نیستند که مناسب امروز و نامناسب برای آینده باشند. مهم ترین ویژگی یک نظریه علمی توانایی پیش بینی پدیده ها و قوانین تجربی کشف نشده است اما آنچه در این پیش بینی بدیع تاثیر می گذارد، روابط بین هویات است و به لحاظ هستی شناختی نظریه های علمی تعهدی نسبت به هویات غیرمشاهدتی به بار نمی آورند. با توجه به این که دوئم یک مورخ علم است، با جستجو در آثار و آراء او نمی توان با صراحت و به وضوح نشان داد که درباره نظریه های علمی، دوئم یک واقع گرا است یا ابزارگرا. حتی برخی معتقدند او تلاش کرده است تا راهی بین ابزارگرایی و واقع گرایی بیابد. در این مقاله ابتدا آراء دوئم در خصوص هدف و ساختار نظریه فیزیکی بررسی می شود. سپس با بیان برخی نظرات موافق و مخالف با واقع گرا بودن دوئم، نشان می دهیم دیدگاه های او درباره نظریه های علمی تمایل بیشتری به واقع گرایی ساختاری دارد.