جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاهزاده نصرت الدوله فیروز از تاثیرگذارترین شخصیت های سیاسی ایران در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی است. تقدیر روزگار این بود که او چونان بسیاری دیگر از سیاست ورزان دوره قاجار، هم به سلطنت قاجار خدمت نماید و هم ایام رضاخان و رضاشاه بعدی را نظاره گر باشد. او تحصیلکرده فرانسه و سیاست ورزی را نزد پدرش عبدالحسین خان فرمانفرما آموخته بود. نام او ابتدا با قرارداد 1919م بر زبان ها افتاد چرا که یکی از امضاکنندگان قرارداد به شمار می رفت. این قرارداد آبروی سیاسی شاهزاده را به شدت به خطر انداخت و شاهزاده اندیشید که با شرکت در انتخابات مجلس چهارم آبروی رفته را بازیابد. از آنجا که تحصیل کرده حقوق بود و سخنوری قابل، توانست از پس همه مشکلات در مجلس چهارم برآید و البته حمایت آیت اله مدرس نیز بی دریغ بود. عمر مجلس چهارم بسیار کوتاه بود و نصرت الدوله زین پس نیز ایفاگر نقش هایی بس کلیدی در دوره دوساله قاجار و سپس رضاشاه شد. مجلس چهارم آغاز حیات سیاسی دوباره نصرت الدوله به شمار می رود و از این نقطه نظر اهمیت بسیاری دارد.

امیرتیمور گورکانی موفق شد از سال 771 تا 807 ق یک امپراتوری قدرتمندی بنا کند که مرکز آن سمرقند بود. وی موفق شد طی 36 سال به جنگ های اشرافیت زمین دار ـ نظامی غارتگر و استثمارگر در ایران خاتمه دهد. امپراتوری تیمور از هندوستان تا دریای مدیترانه و از مسکو و اردوی زرین تا خلیج فارس را در برمی گرفت. هرچند این امپراتوری بیش از 36 سال دوام نیاورد و تنها قائم به شخص تیمور بود، اما شاهرخ تنها جانشین شایسته وی توانست بخش اعظم این امپراتوری را به مدت 43 سال حفظ و حراست کند. تراکم ثروتی که تیمور در سمرقند فراهم ساخت، فروکش کردن جنگ های خانگی در ایران، برقراری امنیت در سراسر ایران در دوران تیمور و شاهرخ موجب شد تا راههای تجاری امن و آسوده گردد. اعطای زمین های بزرگ به شاهزادگان و امرای تابع و دست نشانده موجب شد تا اراضی زراعی و روستاها یک بار دیگر تحت نظارت مالکان به تولید محصولات زراعی مبادرت کنند، شهرها خصوصا در خراسان بزرگ مجددا عمارت و آباد شدند و کارهای بزرگی در زمینه آبیاری صورت پذیرفت. تیموریان توانستند بعد از فاجعه یورش مغولان به خراسان دورانی از ثبات اقتصادی، رونق و رفاه و پیشرفت اقتصادی را برای این ایالت پهناور و زرخیز ایران فراهم سازند.

نوشتار حاضر به دیدگاه های سیدجمال الدین اسدآبادی در باب چگونگی تغییر در ساخت قدرت قاجاری می پردازد. سید جمال چون دیگر روشنفکران ایرانی در آغاز به دنبال اندیشه اصلاح از بالا بود. اما از طریق ارتباط نزدیک بادربار ناصرالدین شاه به تدریج به این باور رسید که اندیشه اصلاح از بالا نتیجه بخش نیست. تجربه او در کشورهای اسلامی نیز این باور جدید او را تایید می کرد. تبعید سیدجمال از ایران در 1308 ه‍.ق زمینه ای بوجود آورد تا او اندیشه تغییر ساخت قدرت قاجاری را بر بنیاد جنبش توده ای طرح و پیگیری کند. مکتوب او به میرزای شیرازی و علمای ایران، نمودار چنین باوری است. سید جمال بر این باور بود که برای تحقق تغییر ساخت قدرت مطلقه بر بنیاد جنبش توده ای، باید از نفوذ علما و قدرت تاثیرگذار کلام آنها استفاده کرد. او نه تنها در خیزش تنباکو به عنوان نخستین نمود جنبش توده ای ایرانی نقش داشت بلکه از آن جنبش به عنوان تجربه ای موفق در تایید دیدگاه های خود می نگریست، از این رو از علما می خواست مبارزه را تا نهایت خود که عزل شاه و تغییر در ساخت خودکامه است، ادامه دهند. او باوری به مشی ترور فردی نداشت، بلکه معتقد بود که نخبگان ایرانی به جای «قلع و قمع اشخاص» باید اهتمام خود را در بیداری توده ای بگذارند و بر بنیاد جنبش توده ای به سرنگونی حکومت های مستبده بکوشند. 

یکی از دستاوردهای مدرنیته پس از نهضت مشروطه، ساختاری شدن تدریجی عرفی گرایی و موضع گیری ضد دینی و سنتی دولت پهلوی بود؛ حرکتی با هدف تضعیف ارزش های دینی و اخلاقی یا اسلام زدایی در شرق. در ادامه نهضت های سلفی و وهابی و با پیدایی بحران هویتی ایران معاصر، آرای غرب و اهداف سلطه گران اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، روشنفکران عرب و ترک و ایرانی را به تامل واداشت. در این فضا که با آثار برخی روشنفکران آغاز و در دوره رضاشاه به اوج خود رسید، طیفی برآمدند که افکار و آرمان هایشان رنگی از انسان گرایی و اندیشه غیردینی داشت. در پرتوی تساهل دولت و همسویی روشنفکران نوگرا، کسانی نظیر: کسروی، شریعت سنگلجی، حکمی زاده و ... با سخنرانی ها و نوشته هایی انتقادی و بدیع، اسلام و مظاهر سنتی آن را نشانه گرفتند؛ زیرا می پنداشتند قادرند با نقد سطحی و تند از چهارچوبه های شریعت ، اصول سیانتیسم (علم زدگی) و عقل گرایی اروپایی را در جامعه سنت گرای شرقی پیاده نمایند.بویژه در شرایطی که دولت رضاشاه با هدف حاکمیت الگوهای جامعه مدرن غرب بر شئون اجتماعی ایران یک رشته دگرگونی ها را صورت داد؛ مانند: شکل گیری بوروکراسی(دیوانسالاری جدید)، ایجاد مدارس نوین، تاسیس دادگستری و برچیدن محاکم شرع و ... و در نهایت باورداشت های غرب گرایانه در قالب جهان بینی شاهنشاهی یک به یک به مورد اجرا گذارده شد. بررسی کوشش تنی چند از تجددگرایان دین ستیز یا نواندیشان دین خواه برای جایگزین کردن خردگرایی غربی بجای تعبد دینی و یا تاویل مدرن و روزآمد از دین، موضوع اصلی این مقاله است که همراه با ارایه کارنامه سیاست مذهبی رضاشاه، مشکل اصلی بخشی از جریان روشن فکری معاصر را به بحث کشانده است.