جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب مثنوی شریف، معنویت و شرافت خود را مدیون عوامل مختلفی است که شاید استفاده ها و استنادهای متنوع و هنری صاحب مثنوی از قرآن کریم، در راس آن عوامل قرار داشته باشد. یک دسته از بهره های معنوی و درس های معرفتی و پربسامد مولانا از کتاب حق تعالی نیز بی گمان از راه دقت و تامل در احوال و اقوال پیامبران الهی حاصل شده است.نوشتار حاضر می کوشد برخی از این درس ها و نکته یابی های عرفانی - اخلاقی مولانا را، با محور و موضوع اتحاد و همانندی انبیا، در حد مجال و مقال، کشف کند و تبیین نماید. از این رو،‌ نگارنده در بخش اول مقاله به معرفی و دسته بندی مباحث مربوط به اتحاد و همانندی انبیا در قرآن، به عنوان ماخذ نظری و اصلی مولانا در این باره پرداخته است. با عناوینی مثل اتحاد و همانندی انبیا در مبدا دعوت، اهداف و وظایف مشترک در بعثت و پیام انبیا، و همانندی یا اتحاد قرآن با کتاب های پیشین؛ و سپس، تجلی و تاثیر همین موضوع در مثنوی، در بخش دوم یا متن مقاله بازنمایی می گردد، با عناوینی مثل همانندی در شخصیت، همانندی در دعوت و همانندی در هدف انبیا، که هر کدام در بخش های کوچک تر، به همراه نمونه های مشخص بررسی و تبیین شده است.سخن تازه این گفتار آن است که مخاطبان کتاب مثنوی، کتاب مثنوی، می توانند با پیروی از شیوه معنوی و معرفتی مولانا در استفاده از کتاب الهی، به «سر صحف» واقف آیند، و با کشف و درک همانندی ها و همسانی های (دعوتی و شخصیتی) انبیای الهی، به عوامل و دلایل مهم و با استحکامی جهت تقریب مذهبی و تفاهم بین الادیانی دست پیدا کنند، و با این معرفت حیات بخش، ریشه بسیاری از اختلافات و جنگ های دینی و عقیدتی در جهان خاکی را شناسایی و رفع سازند، و در نهایت به زندگی مسالمت آمیزتر، انسانی تر و الهی تری دست پیدا نمایند.

احساسات انسانی برای بسیاری منظومه های معرفتی، نقشی مناقشه برانگیز داشته و امری مساله ساز بوده است. در این میان، هر چند سنت های عرفانی، غالبا چنین احساساتی را جدی گرفته و حتی بنیان های معرفت را بر «دلایل دل» استوار ساخته اند، در عین حال، کمتر به گونه ای منقح، ساز و کار حصول معرفت از طریق احساسات انسانی در این هندسه های عرفانی مورد بحث واقع شده است. این مقاله بر آن است تا انی سازوکار را در منظومه عرفانی بهاء ولد و مولوی، واکاوی نماید. نگارندگان با تمرکز بر واژگانی چون «مزه» و «بو» در ادب این دو عارف، و نیز استخراج مولفه هایی چون «آمادگی درونی» و «نظر دوستی به هستی» در اندیشه ایشان، می کوشند تا در پرتو صراحت لهجه کم نظیر بهاء‌ ولد، ابهامات موجود در اندیشه مولانا در باب تاثرات درونی را شفاف تر سازند. به این منظور، با ارایه شواهد فراوان از معارف و مثنوی نشان داده شده که عواطف از منظر این دو عارف، منبعی موثق برای کسب بصیرت است و خصلتی معرفت شناختی دارد؛ و بالطبع در این معنا در مقابل تعقل قرار ندارد. همچنین حیثیت معرفتی احساسات و تاثرات درونی در اندیشه این دو عارف باعث شده که ایشان تاکیدی بر خصلت متمایز و منحصر به فرد تجربه دینی ننمایند و برای حصول معرفت، منعزل شدن از حواس انسانی را طلب نکنند. این امر در اندیشه بهاء ولد صراحت دارد و نگارندگان کوشیده اند آن را در منظومه معرفتی مولانا، بازیابی و بازخوانی نمایند.

سلامان و ابسال قصه ای است رمزی که با چندین روایت شهرت پیدا کرده است. علت رواج روایت های مختلف از این قصه، انتقادی است که فخر رازی بر عبارتی از شیخ الرئیس ابوعلی سینا در نمط نهم اشارات وارد کرد. این انتقاد، ذهن خواجه نصیر طوسی را به خود مشغول ساخت و او را برای یافتن روایت مورد نظر ابن سینا به تکاپو واداشت و به دنبال آن نویسندگان دیگر نیز، از زمان خواجه نصیر تاکنون درباره روایت های مختلف سلامان و ابسال و شرح رمزهای آن، دیدگاه های گوناگونی ابراز کرده اند. می توان گفت تمام این آثار بر اساس نظر خواجه نصیر بنا نهاده شده که پس از سال ها جستجو به دو روایت از سلامان و ابسال دست پیدا کرد. یکی از آن دو روایت قصه ای است که حنین ابن اسحاق یک قرن پیش از ابن سینا از یونانی به عربی ترجمه کرده بود؛ اما خواجه نصیر که رمزهای هر دو قصه را به شیوه ای فلسفی تفسیر کرده است، روایت حنین ابن اسحاق را مورد نظر ابن سینا نمی داند. پس از او شارحانی که به اشارات ابن سینا یا سلامان و ابسال حنین ابن اسحاق پرداخته اند به پیروی از خواجه نصیر، قصه سلامان و ابسال را بیشتر به شیوه فلسفی تحلیل کرده و مفاهیم رمزی این قصه را با منظور ابن سینا مطابق ندانسته اند. علت رواج این عقیده،‌ اشاره ابن سینا به مفهوم رمزی ابسال است که چون شارحان منظور شیخ را از این اشاره درنیافته، در رمزگشایی های خود دچار خطا شده اند. ما در این مقاله برآنیم تا ضمن نقد شروح معروف سلامان و ابسال حنین ابن اسحاق، با توجه به متن عربی نمط نهم اشارات و تنبیهات، نشان دهیم برخلاف عقیده ای که از قرن هفتم هجری تاکنون تحت تاثیر نظر خواجه نصیر وجود داشته است، سلامان و ابسال مورد نظر ابن سینا با مفاهیم رمزی روایت حنین ابن اسحاق قابل تطبیق است و اتفاقا در مقایسه با سایر شروحی که تاکنون بر این قصه نوشته شده، بیانات شیخ الرئیس در نمط نهم اشارات بهترین تاویل عارفانه این قصه به شمار می آید.

یکی از عارفان و مشایخ بزرگ مکتب خراسان و حکمت خسروانی، شیخ ابوالعباس احمد ابن محمد ابن عبدالکریم قصاب (یا قصار) آملی طبرستانی 424-314) ه.ق) است. درباره احوال، سلوک و طریقت و کرامت های او در متون متقدم، جستارهای پراکنده ای وجود دارد که نیاز به بررسی و تامل محققانه ای دارد. اما آنچه در این جستار آمده است، اشاره به کنشی از اوست که تا جایی که نگارنده جستجو کرده،‌ تقریبا در هیچ متن عرفانی نظیر ندارد. این کنش و حکایت در حالتی است که یکی از مریدان، از شیخ کفش (: نعلین) تقاضا می کند. این حکایت، فقط در نسخه میکروفیلم مرادالمریدین آمده و در متونی که درباره احوال او بحث کرده اند، سابقه ندارد. نگارنده در این مقاله با توجه به موارد مشابهی چون نعلین مخصوص پیامبر اسلام، کفش مخصوص بایزید، تاکید شمس تبریزی بر لزوم کفش مخصوص یک فرقه، دیدگاه طریقت مولویه درباره کفش به عنوان پای افزار پیران و اختصاص هزینه خاص برای خریدن نعلین و همچنین تاکید بر تقدس کفش در آیین فتوت به این نتیجه رسیده است که بخشیدن نعلین و طلب کفش از پیر، عملی آیینی در تصوف - ضمن این که نشان دهنده ابزار شناسایی فرقه ای از فرق دیگر است- مبین این نکته است که قصاب، پیرو آیین فتیانی است که مختص ایرانیان بوده است.

بررسی و نقد شیوه یادکرد حمدون قصار در منابع معتبر تصوف، از آغاز قرن چهارم تا حدود قرن سیزدهم،‌ بخش نخست این مقاله را تشکیل می دهد. بخش دوم،‌ اطلاعاتی از زندگانی این عالم فقیه و محدث را در بر می گیرد و به این پرسش ها که آیا می توان حمدون قصار را موسس فرقه ملامتیه نامید؟ و آیا پیروان حمدون در زمان حیاتش به نام حمدونیه یا قصاریه خوانده می شده اند، پاسخ می گوید و سپس، به طرح آرا و اندیشه های او می پردازد. بررسی ما نشان می دهد که وی خلق، نفس و دنیا را از موانع عمده راه کمال آدمی می شمارد و به برگذشتن از آن ها توصیه و تاکید می دارد و برای نیل به این مقصود، روش های تربیتی خاصی نیز ارایه می کند؛ اما برخلاف آنچه بعضا ادعا می شود در گفتار، کردار و شیوه تعلیمی اش، از آنچه اسباب بغض و نفرت خلق را فراهم آورد و ملامت آنان را برانگیزد، کم ترین نشانی یافت نمی شود.در این مقاله به ضرورت، از شیوه زندگی حمدون نیز سخن به میان آمده و آشکار شده که وی علی رغم آن که در خوار داشت نفس خویش می کوشد و بر خود سخت می گیرد، دیگران را گرامی می دارد و با آنان رابطه ای مبتنی بر مدارا و اغماض دارد. به علاوه او از مسایل پیرامون خویش نیز غافل نیست و از فرصت ها برای شناساندن آفات اجتماعی روزگارش بهره می جوید.

مفهوم آرزو، از بنیادی ترین مفاهیم فرهنگ و ادب صوفیانه و از پربسامدترین مضامین و نقش مایه های قصه های فارسی است. گونه شناسی این نقش مایه و نیز، تبیین اهداف، مصادیق و کارکردهای آن، با تاکید بر متون صوفیانه، هدف نوشتار حاضر است.این بررسی، نشان می دهد که:اولا، هر چند آرزوهای صوفیانه، مراتب و مصادیق عالی و حقیر دارد، بیش ترینه آرزوهای صوفیان، از سنخ مقولات مادی ناچیز و در ردیف هوس هاست.ثانیا، از آن جا که آرزو داشتن در نظر اهل تصوف، ایستادن در برابر مشیت الهی و زیرپا نهادن تعالیم مشایخ قلمداد می شود، امری نکوهیده است.ثالثا، در اغلب موارد، آرزوها به ویژه آرزوهای مادی،‌ محقق نمی شوند و در صورت تحقق، پیشمانی و یا مجازات در پی دارند.رابعا، آرزو در دو کتاب مصیبت نامه و منطق الطیر، سویه ای مثبت دارد، چرا که صاحبان آرزو (سالک/ مرغان)، به مرتبه نفی کامل وجود خویش و فنا در حق رسیده اند، پس آرزویشان (وصال حق/ رسیدن به سیمرغ) محقق می گردد.خامسا، آرزو در داستان های صوفیانه، عموما چهار کارکرد دارد: عنصر آغازگر داستان؛ عنصر داستان ساز؛ عنصر مکمل داستان؛ و عنصر پایان بخش.

قرآن کریم افزون بر این که کتاب دینی و آسمانی مسلمانان است، متنی ادبی و هنری است و همه خصوصیات یک اثر هنری را چه به لحاظ فرم و چه به لحاظ محتوا داراست؛ از سوی دیگر، از آن جا که عرفان و تصوف از یک دیدگاه، نگاه هنری به دین و متون دینی است، در روند تکامل تفسیر، پاره ای از مفسران با توجه به این دو ویژگی به تفسیر قرآن پرداختند و حاصل آن پدید آمدن شیوه خاصی از تفسیر شد که می توان آن را تفسیر ادبی- عرفانی نامید. نمونه برجسته ای از این شیوه، نوبت ثالثه تفسیر کشف الاسرار میبدی است.در این مقاله کوشش شده با مقایسه این تفسیر با تفسیر روض الجنان ابوالفتوح رازی- که هر دو قرن ششم نوشته شده است- تاثیر دیدگاه های عرفانی را بر تفسیر قرآن نشان داده شود.

عرفان زیباترین، لطیف ترین و هنری ترین نگاه به مذهب است. عارفان با نگاهی ذوقی و جمال شناسانه همه پدیده های دینی و طبیعی را تاویل کرده اند و آرمانی ترین و ذوقی ترین بازنمودها را ارایه داده اند.یکی از پدیده های بازنگریسته شده عرفانی که شکلی آرمانی، دلخواه و شورانگیز یافته، «مرگ» است. عارف - همانند دیگر انسان ها - در پی بی مرگی است. خارخار جاودانه زیستن، سودای عشقی را در او برمی انگیزد که در پیوند با معشوق همیشه زنده، و پیوسته ماندگار، خود به ماندگاری جاوید دست یابد. از این رو، ستیز ناسازها را می آغازد و با تلاشی بی وقفه و مشتاقانه نیمه افلاکی (روح) را از نیمه خاکی (تن) رها می سازد تا به وصال معشوق دست یابد و جاودانه گردد.این نوشتار به واکاوی اندیشه های عارفان در مورد مرگ و انواع آن می پردازد. در رویارویی فنا (باور عرفان ایرانی) با نیروانا (باور عرفان بودایی)، شاهکار اندیشه عرفان ایرانی را در تکامل بخشیدن به نیروانا، یعنی رسیدن به هستی واقعی تبیین می نماید؛ آن گاه با نگاهی گذرا، چگونگی نمود اندیشه فنا را در ادب و عرفان پارسی باز می نمایاند؛ و در بخشی دیگر به بررسی فنا به عنوان خاستگاه شطحیات عارفان می پردازد.