جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هنر مینیاتور از مهمترین اشکال هنری است که با ظهور اسلام نسبت به سایر هنرهای اسلامی به مقام بالاتر نایل شد، کشورهای بسیار در این عرصه پیش قدم شدند، ایران از کشورهایی بود که اشکال مختلف هنری حاوی تمام جنبه های اسلامی را پذیرفت که از یک سو خود بر معیارهای ارزیابی و ذائقه هنری تاثیر گذاشت و از سوی دیگر از آنان تاثیر پذیرفت.در این مقاله به طور مختصر به دوره های تجلی این هنر می پردازیم سپس به نقد فلسفی عرفانی با بهره گیری از مجموعه آثار برخی از نگارگران اشاره خواهیم کرد و سعی می کنیم معیارهای نقد هنری و ربط مضامین آن را با مفاهیم فلسفی آثار روشن کنیم.

مصر و شام در دو قرن هفتم و هشتم هجری شاهد جنبش فرهنگی چشم گیری از سوی زنان بوده است. در این جنبش تعداد قابل ملاحظه ای از زنان مسلمان به تدریس علم حدیث نبوی به زنان و مردان جامعه اسلامی مبادرت ورزیدند و در حرکتی مشارکت نمودند که در حیات علمی و فرهنگی دوره تلاش سامان بخشی را به دنبال داشت. بسیاری از سرشناسان علم و ادب و فرهنگ تعلیم یافته مکتب این زنان بوده اند.این مقاله ضمن پرداختن به این پدیده کم نظیر، جایگاه زنان را در رونق و شکوفایی حیات فکری و فرهنگی جامعه اسلامی و سهم آنان را در تحکیم معارف پایه ای فرهنگ اسلامی معرفی نموده و آن را جنبشی مثبت در راستای ایجاد الگویی شایسته برای مشارکت زنان در پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی ارزیابی می کند.

این پژوهش در تلاش به پاسخگویی این سوال است: چرا تفاسیر فقهی یا اجتهادی فراوانی با نام (احکام القرآن) در اندلس تا قرن هفتم به وجود آمد؟منابع تاریخی و تفسیری در این پژوهش، بازخوانی شده اند و روش بکارگرفته شده توصیفی - تحلیلی بوده که هدف کشف عوامل تشکیل دهنده رویکرد مکتب تفسیری بسمت فقه است که عمده ترین آنها عبارتند از: خواست سیاست امویها - قرائتها و اثر آنها بر بروز مذاهب مختلف - ویژگی خاص اجتماعی و عقدیتی اندلسیها - بازگرداندن جایگاه و اعتبار به مذاهب سنی و ظهور حکومتهای دینی سلفی.در سایه عوامل ذکر شده، راهی بازشد تا قرائتهای قرآن امور مسلمانان را در اندلس تحت الشعاع قرار دهد تا جایی که مردم بدانها مشغول و غرق شوند، در نتیجه از آموختن قرآن و احادیث تا قرن سوم به دور ماندند.بدیهی است که اختلاف در قرائتها بیان احکام خود را و ظهور مذاهب و گرایشهای فقهی نیز به دنبال دارد. هر کدام از آنها آن گونه که مذهب خویش را بزرگ می نمود و باعث تضعیف دیگر مذاهب می شد، تفسیر می کرد، لذا تفاسیر فقهی یا اجتهادی گوناگونی به وجود آمدند.جنبش تفسیری در اندلس با تاخیر آغاز شد و معدود کسانی در قرن سوم نام آور شدند. دولت اموی نیز مذهب مالکی مبتنی بر حدیث سلفی بر آنها تحمیل می کرد. در دوره مرابطین سلفی، تفسیر رشد و نمو یافت و به دست شیخ ابن عطیه در دوره موحدین به بلوغ خود رسید. سپس در قرن هفتم قرطبی دریچه ای بسوی اجتهاد گشود و مذاهب چهارگانه (اهل سنت) را با تفسیر خود (الجامع لاحکام القرآن) جمع نمود، که آن را می توان پایان این رویکرد فقهی در آن قرون نامید.

قدیم ترین اثر ادبی عربی که سخنان علی (ع) را جمع آوری کرده است، کتاب (مائه کلمه من کلمات الامام علی) تالیف جاحظ (متوفی 255) است که 100 حکمت را از آن حضرت نقل کرده است.بر اساس این تحقیق، در متون ادبی پس از جاحظ به 59 مورد از این سخنان دست یافته ایم که یا بی نام و نشان و یا منسوب به دیگران آمده است. در این میان به دقت و امانتداری ثعالبی (متوفی 429) سخت باید تردید کرد زیرا 17 مورد از این کلمات را در آثار خود به دیگران نسبت داده، در حالی که آنها را در کتاب الاعجاز و الایجاز خود به علی (ع) نسبت داده است. از نکات شگفت دیگر انتساب 13 مورد از این کلمات به ابن معتز است که به لحاظ زمانی غیرممکن است.نتیجه این تحقیق اشاره به 18 حکمت عربی است که در دو کتاب مجمع الامثال و فرائد الادب به عنوان ضرب المثل عربی آمده حال آنکه بر اساس سخن جاحظ از کلمات علی (ع) است. دیگر اینکه این مشت که نمونه ای از خروار است محققان و پژوهشگران را دعوت به دقت و تامل جدی در انگیزه های ادیبان و صاحب نظرانی می کند که موجب شک و تردید در صحت انتساب برخی خطبه ها و کلمات علی (ع) در نهج البلاغه شده اند.

مسایل مربوط به بلاغت قبل از تدوین آن به عنوان یک علم، در لا به لای کتابهای نحوی دیده می شود. به این معنی که نحویان قبل از بلاغیان در بلاغت کلام اظهار نظر کرده و آن را با بحث های نحوی همراه ساخته اند. پس از تدوین و شکل گیری علم بلاغت، بسیاری از مسایل نحوی - که در واقع ارتباطی با علم بلاغت ندارد - وارد این علم شد. از جمله این موارد بخش های قابل توجهی از بحث مسند الیه، مسند، احوال متعلقات فعل و نیز مبحث قصر و فصل وصل را می توان برشمرد؛ زیرا تلاشهای بلاغیان در این میدان بیشتر بیانگر اصول نحوی و معانی وضعی است؛ در حالی که علم معانی از شیوه ای مطابقت کلام با مقتضای حال سخن می گوید. در این مقاله کوشیده ایم تا برخی از این موارد را بررسی کنیم.

مقایسه جمعیت پراکنده و غیر سازمان یافته شیعیان در نیمه دوم قرن اول با سازمان تشکیل یافته تشیع در اواسط قرن سوم نشانه تحولی اساسی در ساختار این مکتب می باشد.مدیریت و رهبری ائمه یقینا اساسی ترین عامل تحقق این امر بوده و طرح هدفمند آنان در تربیت نیروی انسانی کارآمد برای فراهم آوردن امکان انتقال معارف شیعی به توده های پیروان ائمه و ارتباط موثر با آنها در دورترین مناطق جغرافیای اسلام، از جمله تدابیر موفق برای تحقق این تحول به شمار می آید.پژوهش حاضر بر مبنای نظریه «گیدنز» با عنوان «ساختار - کارگزار»، و متکی بر این فرضیه که «عملکرد ائمه در تربیت شاگردان خاص (و به کارگیری آنها به عنوان حلقه ارتباطی با توده شیعیان در سرتاسر جغرافیای اسلام) موجب تحول ساختاری شیعه شده است»، به بررسی اهداف و شیوه های امامان شیعه در تربیت پیروان خاص خود پرداخته است.

دکترین برخورد تمدنها که توسط ساموئل هانتینگتون در سالهای اخیر مطرح شده و افکار جهانیان را به خود مشغول کرده است. دفعتا زاده نشده، بلکه به مدد برداشتهای تاریخی غریبان مطرح شده است. یعنی این تئوری که البته محوریت آن برخورد اسلام و تمدن مشترک یهودی - مسیحی بوده با برداشتها و تعابیر تاریخی غربیها از اسلام و مسلمین گره خورده است و مسیحیان اسلام را بدعتی در چهارده قرن قبل در درون جامعه مسیحی می پندارند و به همین علت جنگهای صلیبی را تقدیس و تکریم کرده اند. در این مدرسه استنباطات موردی از مفاهیم اسلامی و تاریخ اسلام که از ذهن و زبان خاورشناسان و اسلام شناسانی چون برنارد لوییس تراوش کرده، در زوایای اندیشه غالب نخبگان غربی نشسته است. به عبارتی تفسیر مکانیکی و ایستا از لغات و واژه های مندرج در ادبیات مکتوب اسلامی، غربیان را به اشتباه انداخته و به راحتی و سادگی نمی توان این خطای تاریخی را پاک کرد، مگر آنکه غربیها بپذیرند با دید تاریخی نمی توان درباره امور ماوراءالطبیعه از جمله مبانی دین سخن گفت و قبول کنند اسلام دینی است که اگر چه از نظر تاریخی در اقتدار یهودیت و مسیحیت است اما مبانی معرفتی آن متفاوت است. این تفاوت را هم نمی توان از بین برد.

منظور از برزخ در این مقاله قوه خیال و عالم صور خیالی بعنوان واسطه ای بین عالم عقلی و عالم جسمانی است. در تاریخ فلسفه اسلامی از زمان فارابی تا عصر حاضر بحث از خیال از مباحث بسیار مهم بوده و در حل بسیاری از مسایل موثر افتاده و توانسته است که به حل مسایل غامض تری چون مساله شناخت، ربط حادث به قدیم و بحث از حیات اخروی مدد برساند، تا جایی که بعضی صاحب نظران این توجه را از ممیزات فلسفه اسلامی دانسته اند. فارابی تجرد خیال را چه در قوس صعود و چه در قوس نزول منکر است، بلکه جمیع قوای مربوط به غیب نفس غیر از عقوه عاقله را مادی می داند، لذا قایل است که انسان تنها به عنوان عقل جزیی بعد از موت باقی است و سایر قوای او از بین می رود. ابن سینا همگام با وی، خیال را قوه ای جسمانی می داند و به تبع، به عدم بقای خیال و صور خیالی ملتزم می شود، گرچه نشانه هایی از گرایش به تجرد خیال در بعض آثار او به چشم می خورد.سهروردی با استناد به عالم خیال به حل بسیاری از مسایل و مخصوصا به جمع میان دین و فلسفه؛ و مشاهده و برهان؛ و نقل و عقل نایل می شود. وی علیرغم پیروی از شیخ الرییس در جسمانیت خیال، صور خیالی را مجرد، باقی و موجود در عالم مثال اکبر یا خیال منفصل می شمارد. از اینرو در کتب خود از یک سو برهان بر وجود چنین عالمی که از آن به مثال مطلق و عالم برزخ «برزخ نزولی» تعبیر می شود، اقامه نموده است و از سوی دیگر قوه متخیله و همین طور سایر قوای مربوط به غیب نفس غیرعاقله را مادی می داند و سنخیت بین مدرک و مدرک را حفظ نکرده و قایل به رویت صور خیالی در مثال مطلق توسط نفس می شود.در این میان صدرالمتالهین بر خلاف فلاسفه پیشین، خیال را قوه ای مجرد - به تجرد مثالی - و باقی به بقا نفس و به تعبیر دقیق تر، عامل بقای نفس پس از مفارقت از بدن می داند. از نظر او جمعیت صور خیالیه در موطن وصقع نفس اند و صوری را که نفس اختراع می نماید و از دعابات وهم و قوه خیال است، نمی توان در عالم مثال مطلق دانست. بهشتی که آدم از آن هبوط نمود، مثال مطلق است و جنتی را که برای متقین مهیا نموده اند، «برزخ صعودی» است نه نزولی. نسبت صور خیالی به قوه تخیل و متخیل نسبت علت به معلول است نه حال به محل و مقیام صور خیالی به نفس قیام صدوری است نه حلولی و صور علمیه مخلوق نفس و نفس منشا صور است. اثبات اختصاص این نظریه به ملاصدرا و نقد نظریه سهروردی و ابن سینا بر اساس آن با عنایت به نتایج و آثار فلسفی مترتب بر هر یک، هدف اصلی این مقاله است.