جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهم ترین محور در عرصه اندیشه فلسفی، هستی شناسی است. عموم حکیمان در تاملات فلسفی خود به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخته اند. بحث از هستی برای نخستین بار و به صورت مستقل در اندیشه های ارسطو، فیلسوف یونان باستان، طرح شد. پس از آن در فلسفه اسلامی با عنوان اصالت، وجود مورد توجه فیلسوفان مشا قرار گرفت. سپس سهروردی، فیلسوف اشراقی، با نقد دلایل آنان در کفایت براهین آنها تشکیک کرد و به دنبال آن، بحث اصالت ماهیت و اعتباریت وجود در فلسفه اسلامی مطرح شد. از این رو، برخی سهروردی را طرفدار اصالت ماهیت و اعتباریت وجود پنداشته اند هر چند برخی نیز نقد وی را بر ادله مشا به عنوان نظر نهایی او در این باب تلقی نکرده اند. نگارنده در این نوشتار با مراجعه به آثار سهروردی در موضوعاتی مانند: مساله شرور، علت و معلول، مجردات، نفس، خداوند و ... به تحلیل و بررسی آرای وی در مورد وجود پرداخته و سرانجام به این نتیجه دست یافته است که نقد شیخ اشراق را بر حکمت مشا نمی توان به معنای طرفداری وی از اصالت ماهیت قلمداد کرد.

این مقاله پس از بررسی زمینه های پیدایش اخلاق زیست محیطی و با اشاره به مسایل آن، مساله انسان محوری را که از مهم ترین مباحث فلسفی در قلمروی اخلاق زیست محیطی است، مورد بررسی قرار می دهد. برخی معتقدند انسان محوری دینی که در آموزه های مسیحیت (و کلا ادیان ابراهیمی) وجود دارد، منشا اصلی بحران زیست محیطی است و هر گونه راه حلی برای مشکلات زیست محیطی باید بر اساس کنار نهادن اندیشه انسان محوری سامان گیرد. تاکید این مقاله ارایه تصویری اسلامی از انسان محوری دینی است که در آن هر چند انسان اشرف موجودات و در واقع محور کائنات است، این مرتبه و شان والا نه فقط از مسوولیت اخلافی او در مورد موجودات دیگر و به ویژه حیوانات نمی کاهد، بلکه وی را بیش از موجودات دیگر مسوول نظم و انتظام طبیعی خلقت و در نتیجه جلوگیری از بحران زیست محیطی می داند.

برحسب نظریه ملاصدرا، علم حق تعالی به ذاتش عین علم تفصیلی خداوند به اشیا است. این نظریه مسبوق به دو نظریه عمده یعنی علم اجمالی خداوند به اشیا قبل از ایجاد (نظریه متاخران) و علم تفصیلی حق تعالی به اشیا به علمی متمایز از علم حق تعالی به ذاتش (نظریه ابن سینا) می باشد. در این مقاله، نخست به ملاحظه تاریخی و تطبیقی آرای ابن سینا و متاخران و نقد و بررسی اجمالی آنها پرداخته می شود و سپس ضمن طرح مبانی و دلایل نظریه ملاصدرا ملاحظاتی درباره آن ارایه می گردد. طی این ملاحظات خواهد آمد که گرچه نظریه ملاصدار نسبت به آرای قبلی بسی قویم تر است اما همچنان بحث علم حق به اشیا قبل از ایجاد نیازمند تلاش های فکری فیلسوفان الهی است.

یکی از مباحث طبیعیات قدیم، مناقشه بر سر وجود یا عدم وجود خلا بوده است. به طوری که بیشتر فلاسفه، امکان وجود خلا را باطل دانسته و در مقابل، بسیاری از متکلمان از وجود آن دفاع کرده اند. در این مقاله مهمترین آرای مطرح شده در این باب ارایه شده است و بحث از خلا که در دو مورد بیرون عالم و درون عالم مطرح بوده، از منظر علوم امروز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. بر این اساس، با ارزیابی استدلالات هر یک از طرفین نشان داده شده است که در مورد نخست، یعنی خلا بیرون عالم، نظر فلاسفه ارجح بوده و بالعکس در مورد دوم، یعنی خلا درون عالم، نظر متکلمان بر آرای فلاسفه برتری دارد.

دیدگاه صدرالمتالهین در مورد ادراک خیالی دیدگاهی متمایز از سایر اندیشمندان است. وی برخلاف ابن سینا ادراک خیالی را حاصل تجرید و تقشیر نمی داند و تحت تاثیر سهروردی و ابن عربی، قائل به نشئات سه گانه وجود (عالم عقول مجرده، عالم مثال یا خیال منفصل، عالم مادی) بوده، خیال منفصل را حدوسط و برزخ میان دو عامل مذکور می داند و ادراک خیالی (خیال متصل) را متناظر با آن به شمار می آورد. ملاصدرا برخلاف سهروردی که نفس را مظهر صور مثالیه در خیال منفصل می داند و قائل به خیال متصل نیست، معتقد است که نفس آدمی با خلاقیت خداگونه اش، صور خیالی را همانند صور حسی انشا و ابداع می کند و مشاهده عالم مثال و مثل معلقه، تنها نفس آدمی را مهیای خلق صور خیالی می گرداند. وی علاوه بر اعتقاد به برزخ نزولی، قائل به برزخ صعودی نفس از طریق حرکت جوهری است و از طریق آن حشر نفوس و تجسم اعمال و ... را تبیین فلسفی می کند.

تبیین و تفکیک "وجود" و "ماهیت" بدون تردید یکی از اساسی ترین مباحث فلسفی در تفکر فلاسفه مسلمان است. بدون اغراق این تمایز، نخستین گام را در تفکر وجود شناسی و مابعدالطبیعی مسلمانان شکل داده و بنیادی را فراهم ساخته که تمام ساختمان مباحث مابعدالطبیعه نزد مسلمانان بر آن استوار گردیده است. نویسنده در مقاله در حوزه مباحث هستی شناسی تطبیقی به بررسی "تمایز متافیزیکی وجود و ماهیت" در نظام فلسفی اسلامی و در واقع، در حوزه فلسفه مشائی (فارابی و ابن سینا) پرداخته است. ریشه های این نظریه فلسفی را برخلاف گمان برخی، در فلسفه یونان باستان نمی توان جست بلکه ریشه های آن در اندیشه های کلامی نخستین متکلمان مسلمان قابل جستجو و پی گیری است. مساله کلامی "شی" و "موجود" و ارتباط بین آنها مهمترین منبع و ریشه اندیشه تمایز متافیزیکی میان "وجود" و "ماهیت" در فلسفه اسلامی است.

یکی از ماندگارترین پرسش های مطرح در اندیشه هایدگر که بحث و مناقشه میان متکلمان فیلسوفان را دامن زده است، پرسش از ساحت عرفانی آرای اوست. کسانی که به بررسی وجوه شباهت تفکر هایدگر با اندیشه های عرفانی پرداخته اند، وجود عناصر عرفانی در اندیشه او را پذیرفته و بین اندیشه های او و اکهارت شباهت های اساسی یافته اند. بسیاری از آنها با ارایه تفسیری دقیقا الهیاتی و عرفانی از هایدگر، "هستی" را با خدا یکی گرفته اند. در این پژوهش برآنیم که می توان از رهگذر بررسی موشکافانه اندیشه های هایدگر، به درونمایه های عرفانی اندیشه او در باب انسان، جهان و هستی پی برد. او عارف نیست و از تجربه عرفانی دم نمی زند، اما خویشاوندی با ادبیات عرفانی بر تارک باورهای او هویداست و می توان دست کم یک شباهت ساختاری را میان نوشته ها و آثار هایدگر و عارفان، به ویژه اکهارت باز یافت.

با آنکه متفکرات بسیاری درباره اخلاق پست مدرن قلم زده اند، اما از مجموع تفکرات به تحریر درآمده نمی توان پاسخ معینی برای این پرسش یافت که اخلاق معتبر در دوره پست مدرن چیست. آرای مطرح شده در این حوزه، به قدر به هم ریختگی و آشفتگی خود پست مدرنیسم، بی سامان، پیچیده و درهم و برهمند و به جز اخلاق ارسطو که تا حدی، از حمایت پست مدرنیست ها برخوردار بوده صاحب نظران این حوزه چندان توجهی به نظریه های سنتی اخلاق ندارند. در هم شکستن مرجعیت اخلاقی، ناباوری نسبت به فراروایت های سنتی، بی معیاری، آشفتگی هویت انسانی، غیرعقلانی بودن پدیدارهای اخلاقی و ... از جمله ویژگی هایی است که در نهایت، اخلاق پست مدرن را به عنوان اخلاق مسوولیت رقم می زند. در این نوشتار، پس از بررسی واقعیات اخلاقی رایج در عصر پست مدرنیسم، اخلاق مسوولیت به عنوان اخلاق پست مدرن، تبیین و تفسیر شده است. در این باره، نظریات باومن و لویناس بیشتر مورد توجه بوده اند.