جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ساختار مفهومی واژگان به شبکه‌ای از ارتباطات معنایی بین واژگان اشاره دارد که نشان می‌دهد چگونه مفاهیم و کلمات در یک متن یا مجموعه داده‌ها به هم مرتبط هستند. به عبارت دیگر، ساختار مفهومی واژگان، چارچوبی است که نشان می‌دهد واژگان چگونه در کنار هم معنا می‌سازند و چه مفاهیمی بیشترین اهمیت را دارند. بررسی ساختار مفهومی مفاهیم نهج‌البلاغه اهمیت زیادی دارد، لذا این پژوهش، به تحلیل کمّی مطالعات مرتبط با نهج‌البلاغه می‌پردازد. در این مطالعه، ساختار علمی این حوزه از سال 1378 تا 1402ه.ش بررسی شده و خوشه‌های اصلی پژوهشی، ابعاد مفهومی و موضوعات کلیدی هرخوشه شناسایی شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از فنون کتاب‌سنجی و تحلیل هم‌رخدادی واژگان انجام شده است. تعداد 1345 مدرک از پایگاه استنادی پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) استخراج گردید تا روند پژوهش‌های مرتبط با نهج‌البلاغه را، در بازه زمانی 25 ساله، شناسایی کند. تحلیل خوشه‌ای و نمودار راهبردی برای ترسیم ساختار مفهومی پژوهش‌ها و شناسایی زیرحوزه‌ها و روابط بین آن‌ها در این حوزه به‌کار گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد که ساختار مفهومی این حوزه از دوازده‌خوشه به این شرح تشکیل شده است: 1. نامه‌ها و خطبه‌های نهج‌البلاغه؛ 2. درونمایه‌های نهج‌البلاغه؛ 3. نهج‌البلاغه و جامعه؛ 4. حکومت و حکمرانی در نهج‌البلاغه؛ 5. قرآن و نهج‌البلاغه؛ 6. تأثیر نهج‌البلاغه بر شعر و شاعران؛ 7. تحلیل مضمون‌های نهج‌البلاغه؛ 8. شایسته‌سالاری در آموزه‌های نهج‌البلاغه؛ 9. اخلاق کارگزاران در نهج‌البلاغه؛ 10. مدیریت و زیباشناسی در نهج‌البلاغه؛ 11. امام علی(ع) و 12. نهج‌البلاغه و تربیت. علاوه‌بر‌این، با تحلیل محتوای مقالات منتشر شده، موضوعات نوظهور در حوزه نهج‌البلاغه شناسایی شدند. خوشه‌ها، ابعاد و موضوعات کلیدی این حوزه را بازتاب می‌دهند. این پژوهش می‌تواند به سیاست‌گذاران و پژوهشگران در تدوین برنامه‌های راهبردی و شناسایی شکاف‌های پژوهشی کمک کرده و مسیر پژوهش‌های آتی را روشن سازد

نظم (سازمان‌دهی/ترتیب/چینش) آیات در قرآن با مدل‌های گوناگونی بررسی‌شده است. در این بررسی‌ها نظم، بیشتر به چینش الفاظ در یک آیه و گاهی به چرایی چینش یک آیه پس از آیه‌ای دیگر توجه دارد. فهم سور قرآن از راه‌های مختلفی ممکن است که یکی از آن‌ها، بررسی مرحله به مرحله از جزء به کل است. این راه، از عناصر آغاز و به ارتباط بینامتنی ختم می‌شود. پژوهش حاضر الگویی نوین را به‌منظور تحول مطالعه نظم قرآن پیشنهاد کرده و با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی جزء به کل برای فهم سوره صف می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد فهم براساس عناصر آیات سوره، مربوط به دانش مفردات، نخستین مرحله فهم سوره صف است. در این سوره واژگان محوری «حکیم» و «ایمان»، بازتاب‌دهنده‌ی محتوای سوره‌اند. دومین مرحله، فهم پاراگراف­محور است. سوره صف دو سیاق دارد؛ نخست در مورد تقابل توحید و کفر و دوم مختص مؤمنان است. مرحله سوم فهم سوره محور و مرتبط با دانش هدفمندی است (یعنی سوره هدف خاصی را دنبال می‌کند که روح کلی آیات سوره را در برمی‌گیرد). هدف کلی سوره صف، خطاب‌هایی به مؤمنان و تشویق ایشان به جهاد است. مرحله بعد، فهم بین سوره‌ها است که در قالب ارتباط زوجیت و هم گروهی محقق می‌شود. سوره صف با سوره جمعه، ارتباط زوجیت و با سوره‌های مسبحات، ارتباط هم‌گروهی دارد

ارتباطات کلامی در آموزه‌های پیامبران الهی محل توجه بوده و آنان کوشیده‌اند در فرایند متقاعدسازی جبهه مقابل و اثبات حقانیت خویش از این پتانسیل بهره ببرند. در متون قرآنی، گفتگوی بین حضرت موسی(ع) و فرعون، نمود گفتگوی بین دو اندیشه و دو نوع جهان‌بینی متقابل است و جا دارد از منظر کاربردشناسی زبان تحلیل گررد. یکی از ابعاد واکاوی این گفتگو، بررسی کلام هریک از طرفین از منظر مقوله‌ «پیش‌انگاری» است. دانش مشترک غیرزبانی یا پیش‌انگاری، یکی از عناصر مطرح در حوزه‌ی کاربردشناسی زبان به شمار می‌رود که وجود آن برای شکل‌گیری هر ارتباط مؤثری ضرورت دارد. جورج یول یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان است که به شناسایی محرک‌های پیش‌انگاری پرداخته است. این پژوهش با استفاده از نظریه یادشده با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر داده­های آماری، به تحلیل تکنیک پیش‌انگاری در گفتگوی حضرت موسی و فرعون می‌پردازد. دراین راستا نخست نظریه مورد نظر تشریح می­شود و در گام بعدی بخشی از آیات سوره‌های (اعراف، شعراء، طه و غافر) حاوی گفتگوی حضرت موسی(ع) و فرعون، بررسی شده است. نتیجه القاگر این است که در کلام حضرت موسی(ع)، پیش‌انگاری وجودی با 59% فراوانی نسبت به سایر پیش‌انگاری‌ها بسامد بیشتری داشته است و نشان می‌دهد حضرت بر وجود دانش مشترک با فرعون تأکید کرده و با بیان صفات خداوند و با استفاده از این دانش مشترک به تثبیت وجود رب ‌العالمین مبادرت نموده است. در کلام فرعون نیز پیش‌انگاری ساختاری با 39% فراوانی، بسامد بیشتری داشته است؛ زیرا فرعون به منظور بی­اثر نمودن سخنان مطابق با فطرت حضرت موسی(ع)، سعی در مشروعیت‌زدایی دعوت وی و مخدوش‌سازی شخصیت آن حضرت داشته است.

پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی یا درزمانی به مطالعۀ واژه‌ی قرآنی «سلطان» پرداخته است. این واژه برساخته از ریشه‌ی «س-ل-ط»، و سی‌و‌هفت بار در قرآن به‌کار رفته است. در این مطالعه، از همزادهای واژه در سایر زبان‌های سامی یاد شده است. افزون بر این، کاربست‌های واژه در متون پیشاقرآنی مشتمل بر متون مقدس یهودی-مسیحی به زبان‌های آرامی، عبری و سریانی و نیز اشعار کهن عربی به صورت مبسوط مطالعه شده است. نتایج و یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که مفهوم بنیادین واژه‌ی «سلطان» در زبان‌های مختلف سامی با قدرت پیوند دارد، چنانکه از مفاهیم اقتدار، فرمانروایی، پادشاه، فرمانروا و مانند آن برای واژه یاد شده است. با کاربست مجازی واژه، مفاهیم دیگر نظیر مجوز، اذن و حق نیز پدید آمده‌اند. از آنجا که مدلول واژه‌ی «سُلطان» در بسیاری از کاربست‌های قرآنی خود درهم‌تنیده از مفاهیم پیشین است، مقالۀ حاضر معادل فارسی «دستور» را پیشنهاد کرده است. این واژه‌ی فارسی مانند «سلطان»، همزمان دال بر همۀ معانی پیش‌گفته است. با این‌حال، در برخی آیات که تنها یکی از این مفاهیم برجسته می‌شود، می‌توان همان وجه را صرفاً با برابرنهاده‌های «چیرگی»، «پروانه» یا «مجوز» و «حق» بازتاب داد

واژه «نفس»، ترکیبی از پدیده‌های روانی ناظر بر ابعاد درونی و بیرونی وجود انسان است. از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی، تمایز میان «فاعل» و «خود»، ساختار کلی نظام استعاری ارتباط انسان با خویشتن را می‌سازد. پژوهش حاضر با هدف بازنمایی ارزش‌های حاکم بر نظام اندیشگانی امام علی (ع)، نگاشته شده است و سعی دارد با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر رویکردهای زبان‌شناسی شناختی و جامعه شناختی، انواع روابط انسان با خویشتن را در کلام امام علی (ع) بررسی نماید تا از این رهگذر به الگوی ارتباط آرمانی دست یابد. شایان ذکر آنکه مجموع داده‌های احصاء شده شامل 190 عبارتی است که واژه‌ نفس در آن‌ها به کار رفته و برجسته‌ترین آن‌ها به تحلیل‌ درآمده است. مدل به کار رفته در این نوشتار، از تقسیمات روابط اجتماعی بر مبنای تطبیق استعاره‌های زندگی درونی انسان در نظریه فلسفه جسمانی ذهن از لیکاف و جانسون بر الگوهای تعاملات اجتماعی حاصل شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، فاعل انسان و خویشتن در روابط والد-فرزندی، خودمراقبتی، کشمکشی و سازگاری در حوزه‌های مفهومی جسم، موجود جاندار، مکان و مانع، مفهوم‌سازی شده است. در رابطه والدی، فاعل انسانی آموزشگر است. رابطه خودمراقبتی، زمینه‌ساز خودافزایشی است. همچنین کشمکش انواعی از روابط روی‌آوری، روی‌آوری- اجتناب و اجتناب را دربر‌می‌گیرد. در رابطه سازگاری که با اعمال اقتدار مستقیم و غیر مستقیم از سوی فاعل بازنمایی می‌شود، مسئله انسجام خود با فاعل انسانی در خصوص انجام امر الهی که همان تسلیم است، موضوعیت دارد؛ بنابراین، رابطه سازگاری، رابطه آرمانی انسان با خویشتن است.

مسئله وحدت و اختلاف میان مردم در جوامع بشری ریشه در سیر تاریخی حیات اجتماعی بشر دارد. از نظر برخی مفسران این اختلاف بستری برای نزول کتب آسمانی و ظهور انبیاء الهی از سوی خدای تعالی شده است، خداوند در قرآن کریم به این موضوع چنین اشاره کرده است که مردم امت واحده بودند اما اختلاف کردند. در اینجا دو نکته بسیار مهم مطرح است: یکی مبنای اتحاد مردم و دیگری اختلافی که در آیه مطرح شده است. این دو نکته در نظر مفسران با تضارب آراء همراه است. این نوشتار با روش تحلیلی- توصیفی نگاشته شده و نظر مفسران را در موارد مزبور بررسی کرده است. در بحث اتحاد چند دیدگاه مطرح است که مهمترین آنها، اتحاد و اجتماع مردم بر هدایت؛ اتحاد و اجتماع مردم بر دین حق؛ اتحاد و اجتماع مردم بر گمراهی؛ اتحاد و اجتماع مردم بر امور فطری است و در مقابل هر کدام از این ها، نظرات مخالف هم مطرح شده است. این مقاله به بررسی این دیدگاه‌ها و نقد برخی از آن‌ها پرداخته و در نهایت دیدگاه برگزیده را مطرح نموده که وقوع این اختلاف‌ها در میان انسان‌ها، نیازمندی بشر به جعل قانون را مشخص می‌کند و حکمت الهی اقتضاء دارد که انسان‌ها در اختلاف و گمراهی رها نشوند. به نظر معتقدان به جهان‌بینی الهی این قانون باید از سوی خدا جعل شود و خداوند با وحی و نبوت و ارسال رسولان خود به سوی مردم به اختلافات میان ایشان خاتمه دهد. از همین رو انسان‌ها بدون کمک وحی نمی‌توانند اختلافات خود را حل کنند. بنابراین نیاز بشر به انبیاء در رفع اختلاف، امری ضروری است و وحی و نبوت، جوامع بشری را از اختلافات و خودخواهی‌ها نجات می‌دهد

در بررسی واژگان زبان عربی، "واژگان اضداد" در بین لغویون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و کتب متعددی با این ‏عنوان تألیف شده است. با توجه به این که این ‏واژگان، در یک سیر معنایی پذیرای دو معنای متضاد شده‌اند، دستیابی به ‏معنای اولیه و شناخت سیر تطور معنایی این لغات برای فهم دقیق‌تر ‏معنای آن‌ها حائز اهمیت است. یکی از این واژگان ‏اضداد "قُرْءْ" است که دارای دو معنای متضاد "حیض" و "طهر" می‌باشد و در قرآن کریم یک بار ‏و به صورت جمع (قُروء) ‏در آیه 228 سوره بقره به کار رفته است. در کتب و پژوهش‌های انجام گرفته در خصوص واژگان اضداد، از ‏روش‌های موجود در زبان‌شناسی تاریخی کمتر استفاده شده است لذا در پژوهش حاضر ماده "قرء" از منظر زبان‌شناسی تاریخی در ‏زبان‌های آفرو- ‏آسیایی و هند و اروپایی ریشه‌یابی شده است. در نهایت با ریشه‌شناسی و بررسی سیر تحول معنایی ماده ‏قرء، روشن گردید معنای اولیه آن "صدازدن برای جمع‌کردن" بوده و شرایط استعمال معنای اولیه سبب تولید ‏معنای ‏‏"مواجهه و روبروشدن" شده است. سپس به دلیل این که زنان در دوران پاکی با این پدیده فیزیولوژیک مواجه می‌‌‌شده‌‌‌اند ‏‏این ‏مواجهه در معنای "حیض" کاربرد یافته است؛ بنابراین معنای متقدم و اصلی "قُرء" به عنوان یکی از اضداد ‏‏"حیض" است، نه "پاکی" و ‏با توجه ‌به تحولات معنایی صورت‌ گرفته برای واژه، در معنای "پاکی" کاربرد یافته است.‏‎‏