جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌ حجر عسقلانی از رجالیون شهیر اهل‌سنت در قرن هشتم و نهم هجری‌ قمری است. از جمله آثار مهم او در حوزۀ علم رجال، کتاب «لسان‌ المیزان» می‌باشد که آن را ناظر بر«میزان‌ الاعتدال فی نقد‌ الرجال» شمس‌ الدین ذهبی نگاشته است. هرچند در نگاه اول ممکن است تصور ‌شود لسان‌ المیزان تنها ذیل و مستدرکی بر کتاب ذهبی است؛ اما بررسیِ محتوای کتاب حاکی از آن است که مؤلف در نگارش لسان‌ المیزان، در موارد متعددی به نقادی کلام ذهبی پرداخته است. اینکه عسقلانی چگونه و با چه شیوه‌هایی کلام ذهبی را نقد نموده، پرسش اصلی پژوهشِ‌ فراروی است. بر این اساس، نویسندگان در پی پاسخ به این سؤال، با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد کتابخانه‌ای به کاوش در لسان‌ المیزان پرداخته و به این نتیجه دست یافته‌اند که: عسقلانی در جهت نقادیِ کلام ذهبی، از روش‌های گوناگونی همچون: مراجعه به اصل منبعِ مورد استفادۀ ذهبی؛ توجه به عدم تطابق گفتار و عمل ذهبی؛ ارائه دلیل جهت تضعیف برخی نقدهای ذهبی بر روایات؛ عدم توجه ذهبی به ناقل اصلی کلام؛ تبیین خطاهای ذهبی در تمییز راوی مشترک؛ آشکارسازی بی‌ توجهیِ ذهبی بر وقوع تصحیفات در اسامیِ برخی راویان؛ تبیین اطلاعات رجالیِ مبهم ارائه شده از سویِ ذهبی، بهره برده است.

انتخاب و گزینش هر مبنای تفسیری به انتخاب روش و قواعد تفسیر خاصی منتهی می‌گردد. بدین جهت، مفسران در اغلب موارد، بر اساس دیدگاه و مبانی خود، روش های تفسیری متفاوتی برمی‌گزینند و در نتیجه، تفاسیری متمایز و در مواردی ناسازگار با یکدیگر فراهم می‌آورند. از جمله مباحثی که محل آراء مختلف می‌باشد، تفسیر خالقیت نسبت به غیر خداوند است. اعتقاد به هر طرف دارای آثار متعددی بوده که حتی منجر به تشکیل نحله‌های مختلف فکری شده است. در تفکر اندیشمندان، گاهی خالقیت حقیقی به غیر خدا نسبت داده شده و گاهی خالقیت به نحو مجاز به غیر خدا منسوب شده است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی، مبانی کلامی اندیشمندان شیعی مطالعه و اصلی از آن اتخاذ گشته که طبق آن اصل به تفسیر آیه «أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ» (آل عمران: 49) پرداختیم. با در نظر گرفتن مبانی کلامی شیعی از جمله، امکان و افتقار شیء متجزی (غیرمجرد)، عدم قابلیت خلق برای وجود حادث و انحصار علت فاعلی مستقل در خدا، به این اصل دست یافتیم که اگر خلقت را به معنی درست آن در نظر گرفته شود، که همان خلق و ایجاد لا من شیء است، پس چنین امری دفعی بوده و محال است به دو فاعل و خالق مستند باشد. بنابراین طبق تفسیر شیعه خالقیت فعل مخصوص خدا بوده و انتساب به غیر خدا به صورت مجازی خواهد بود.

فاضل صالح السامرائی یکی از پژوهشگرانی است که در آثار متعدد قرآنی خود در صدد بررسی فعل و انفعالات زبانی موجود در ساخت آیات قرآن بوده است. در دیدگاه وی کارکرد بلاغی و نقش زیباشناسانه با کارکرد نحوی کلام درهم آمیخته و هر تغییر ناچیزی، برای انتقال مقدار خاصی از معنا بوده است. از جمله آثاری که در آن به‌طور خاص به کیفیت نظم آیات دقت داشته، تفسیر چهار جلدی" علی طریق التفسیر البیانی" است. در پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی­ـ تحلیلی، تلاش گردید ضمن بیان رویکرد سامرائی در تحلیل ادبی آیات قرآن در کتاب "علی طریق التفسیر البیانی"، به کارکرد معنایی آرایش واژگان در سوره «انبیاء» پرداخته شود. جستار حاضر نشان می­دهد تحلیل­های زبانی و ادبی سامرائی در این مجموعه تفسیری مبتنی بر میراث بلاغی گذشتگان بوده و پیوسته به آثار آنها استناد کرده است؛ اما در این میان تحلیل­های نو نیز ارائه می­دهد که بیشتر این نوآوری­ها در هنگام مقایسه آیات با یکدیگر خود را نشان می­دهد. او در تحلیل معنایی به سیاق آیات و روابط همنیشنی عنایتی ویژه دارد و در کنار تحلیل مرتبه الفاظ در آیات سوره انبیاء و کشف دلالت­های آن، به مقایسه نظم واژگانی برخی از آیات این سوره با آیات مشابه دیگر پرداخته و مبنای همه تمایزات را سیاق و مقام این سوره می­داند.

خداوند در آیاتی از سوره نمل، در قالب نقل یک داستان تاریخی از سلیمان نبی(ع)، به کرامت طی‌الارض پرداخته است. طبق این آیات، صدور خرق عادات و کراماتی همچون طی‌الارض از سوی اشخاصی غیر از پیامبران نیز جایز است. بررسی تفاسیر وارد شده در ذیل عبارت «عِلمٌ مِنَ الکتاب» و مقایسة آصف‌بن‌برخیا (الّذی عندَه عِلمٌ مِنَ الکتاب) با «عِفریتٌ من الجنِّ»، مقایسة دو نوع ولایت: ولایت الهی و ولایت شیطانی و دو نوع کرامت: ظاهری(حسی) و معنوی(باطنی) است که ثمراتی را در بازشناسی طی‌الارض به همراه خواهد داشت. این‌که طی‌الارض چیست، چگونه رخ می‌دهد و عرفای مسلمان چه توجیهی برای این‌گونه از کرامت آورده‌اند، موضوع اصلی در این پژوهش است که از منظر بزرگانی مانند ابن‌عربی بررسی شده است. پدیده طی‌الارض برگرفته از نظریه ظهور و بطون در عرفان اسلامی قابل بیان است. از این جهت، از «تأملات عرفانی» در عنوان یاد شده است. عارفان مسلمان ذیل این نظریه عرفانی و در قالب‌های مختلفی همچون اعدام و ایجاد، اظهار و اخفا و... به واقع‌نمایی طی‌الارض پرداخته‌اند. همچنین انواع طی‌الارض و تشخیص اینکه کرامتِ رخ‌داده در آیات فوق از چه نوع بوده، از دستاوردهای این پژوهش است.

برخورداری قرآن کریم از دو ساحت ظاهر و باطن، از باورهای مشترک اکثر اندیشمندان اسلامی است. با این حال، از گذشته تاکنون، درباره چیستی و چگونگی ظاهر و باطن دیدگاه­های مختلفی مطرح شده‌است. علی‌رغم خاستگاه روایی این دو مفهوم، نظریات ارائه شده یا مبتنی بر روایات نیستند و یا اگر به روایات مستند شده­اند، غالباً مشکلاتی همچون عدم نگاه مجموعی به احادیث، استناد به احادیث غیرمرتبط و عدم توجه به وابستگی معنایی ظاهر و باطن در آن­ها دیده می­شود. از این رو پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی روایات این حوزه پرداخته و با رویکردی انتقادی نسبت به مهم‌ترین دیدگاه­های سابق، این مسئله را تعقیب کرده‌است که در رهیافت روایی، ظاهر و باطن چه اشتراکات و افتراقاتی داشته و چه ارتباطی میان آن­ها برقرار است. در نهایت پژوهش به مؤلفه­های متعددی برای ظاهر و باطن دست یافته است که برخی از آن­ها عبارتند: 1. فراگیری ظاهر و باطن نسبت به تمام آیات؛ 2. زیرشمول بودن مفهوم ظاهر و باطن نسبت به مفهوم تفسیر؛ 3. قصدی بودن معانی ظاهری و باطنی؛ 4. چند وجهی و چند سطحی بودن ظاهر و باطن؛ 5. تمایز لایه­های دلالی میان دلالت­های ظاهری و باطنی؛ 6. امکان دلالت­های فراسیاقی در هر دو حوزه ظاهر و باطن 7. پیوستگی معنایی میان ظاهر و باطن.

دسته‌بندی طرق انتقال و نقل حدیث، در سده­های نخستین، سبب شکل‌گیری فهارس و اطلاعات رجالی شد. یکی از اثرگذارترین شخصیت­ها در الرجال نجاشی، مهم‌ترین کتاب رجالی درباره طرق و اسناد احادیث شیعه، حسن‌بن‌حمزة علوی است. سماع او در سال 300 قمری در طبرستان ثبت شده است. سپس تا سال312 در پی نقل ، شنیدن یا آموختن حدیث به ری و قم سفر کرد. همچنین در سفرهای زیارتی خود به خراسان، عراق و حجاز در سال‌های 328 و 356 هم حدیث شنید و هم منتقل کرد. طرق اسناد نجاشی و طوسی نشان داد حسن‌بن‌حمزة کتب راویان ائمه را در قم، بیش از همه، از ابن‌بطة و علی‌بن‌ابراهیم قمی اخذ کرده است. یافته‌های پژوهش نشان داد گردش اسناد حدیثی در سده چهارم، برعکس سده سوم، از ایران به عراق و به طور خاص، از قم و ری به کوفه و بغداد بوده است. بنابراین در قرن چهارم محدثان کوفی، رازی، قمی و نیز سرانجام بغدادی، تحول و تطورات نقل حدیث را به‌صورت «انتقال دهنده»، «تثبیت کننده» و «ویرایش‌گر»، به قرن پنجم وصل کردند.

پژوهش حاضر به تحلیل کلان‌روایت ابلیس در قرآن کریم می‌پردازد و ابعاد مختلف این روایت را از منظر ساختاری و مفهومی بررسی می‌کند. هدف اصلی این پژوهش، درک عمیق‌تر نحوه ارائه شخصیت ابلیس و تأثیرات آن در داستان‌های قرآنی است. روش پژوهش، تحلیل روایت با رویکرد تفسیری بر پایه الگوی مفهومی روایت است. در این روش عناصر مختلف روایت ابلیس نظیر: پی‌رنگ، کشمکش، شخصیت، گفتار و مضمون مد نظر بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که پی‌رنگ اصلی روایت حول تمرد و اغوای ابلیس و پیامدهای آن می‌چرخد. کشمکش‌ها عمدتاً میان ابلیس و خداوند، همچنین بین ابلیس و انسان‌ها شکل می‌گیرد. شخصیت ابلیس به‌طور عمده با ویژگی‌های تکبر، حسادت و مکاری معرفی می‌شود. گفتار ابلیس نیز فریبنده و اغواگر است. مضمون کلان‌روایت به هشدار در مورد وسوسه‌ها، تبعات شوم پیروی از ابلیس و اهمیت اطاعت از خداوند می‌پردازد. یکی از نتایج مهم این پژوهش، فقدان نقطه اوج در روایت ابلیس است که نشان‌دهنده تداوم و پیوستگی نبرد میان خیر و شر می‌باشد. این تحلیل به وضوح نشان می‌دهد که قرآن کریم به‌جای استفاده از یک ساختار دراماتیک با نقطه اوج مشخص، بر استمرار کشمکش‌های اخلاقی تأکید دارد؛ امری که ضرورت هوشیاری و تقوای دائمی انسان‌ها را برجسته می‌کند.

این پژوهش به تحلیل روش‌های اصلی محققان غربی در مطالعات قرآنی می‌پردازد. با توجه به اینکه دایرةالمعارف قرآن را می‌توان مجموعه‌ای جامع از مطالعات قرآنیِ غربیان دانست، پژوهش حاضر به بررسی این مسئله پرداخته که هر یک از روش‌های نویسندگان EQ در تحلیل متن قرآن، چه مبانی و چه نتایجی دارد. در این راستا، روش‌های مورد استفاده در دو‌شاخه کلیِ مطالعه تاریخی و مطالعه ادبی دسته‌بندی و تحلیل می‌گردد. در بخش روش تاریخی، دو رویکرد جامعه‌شناسیِ تاریخی و روان‌شناسیِ تاریخی بررسی شده است. روش تحلیلِ ادبی نیز، که به درون­مایه متن و بیان سبک، ساختار و تغییرات تدریجی آن در طول زمان می‌پردازد، تحلیل شده است. این پژوهش، به شیوه توصیفی-تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است و برای هر یک از این دو روش، نمونه‌هایی از دایرةالمعارف قرآن ارائه شده و در پایانِ هر بخش، نقدهایی بر آن‌ها مطرح نموده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که روش تاریخی با چالش‌هایی همچون: تحمیل مقولات اجتماعی مدرن بر متون کلاسیک؛ تقلیل مفاهیم دینی به وقایع تاریخی؛ تأکید صرف بر واقعیت‌های محسوس و بی‌توجهی به مسئله «معنا» و تلاش برای اثبات اثرپذیری قرآن از فرهنگ و عقاید عرب جاهلی مواجه است. از سوی دیگر، روش ادبی نیز با دو نقد اساسیِ پیچیدگی اصطلاحات و عدم ارائه دستاوردهای کاربردی برای الهی‌دانان روبه‌روست. در نهایت، این پژوهش تأکید دارد که مطالعه قرآن نیازمند بهره‌گیری از رویکردهای متنوع و تسلط بر تمامی روش‌های تولید معنا و اثرگذاری آن‌هاست تا بتوان به درک جامع‌تر و روش‌مندتری از این متن مقدس دست یافت