جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا در هستی شناسی عرفانی خود، در باب مباحث تجلی اسمایی، به دلیل خلقت خاص انسان در قوس نزول با عنوان «مَظهریت اسمائی انسان به صورت بالقوه» و در قوس صعود با عنوان «مَظهریت و مُظهریت انسان به صورت بالفعل» به نظریه پردازی روی آورده است. یافته‌های پژوهش حاضر بیان‌گر آن است که همه موجودات محدود به یک اسم یا اسامی خاص هستند و از آن تجاوز نمی کنند اما تنها انسان است که چون مظهر اسم جامع الله است استعداد به ظهور رساندن همه اسما را در وجود خود دارد و با توجه به تواناییها و قوای خاصی که خداوند به او ارزانی داشته است می تواند در عرصه هستی اثرات مطلوب و یا ویرانگر از خود برجای گذارد که از آن به «مَظهریت و مُظهریت» تعبیر شده است که البته این تعابیر با توجه به ویژگی های قوس نزول و صعود در همه افراد انسانی یکسان نیست و با عنایت به اینکه هریک از افراد انسانی خلیفه ای از خلفای الهی هستند بنا به حصه وجودی خود در هستی منشأ اثر واقع می گردند که در نهایت و در سیر روند صعودی یا آیینه تمام نمای الهی می‌گردند یا شیطانی. پژوهش پیش رو به روش کیفی و تحلیلی- توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای با تأکید بر منابع دست اول صورت گرفته است که غایتش تبیین مسأله مظهریت و مظهریت انسان در هستی شناسی عرفانی ملاصدرا است که امید می رود پاسخی در خور به پرسش های این نگاشت فراهم آورد.

موضوع و مفهوم میثاق در متون مقدس ادیان ابراهیمی، به ویژه در عهد عتیق از اهمیت فراوانی برخوردار بوده تا جاییکه این اجماع تا حدی میان پژوهشگران کتاب مقدس وجود دارد که کل کتاب مقدس تفصیلی از اصل میثاق در این دو دین است. در قرآن کریم آیه 172 سوره اعراف به این موضوع پرداخته و منظور و پیام آن مورد توجه مفسران قرار گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی تحلیلی و تطبیقی این آیه در پنج تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر المنار، تفسیر تسنیم و فی ظلال القرآن می‌پردازد. مفسران این پنج تفسیر درباره آیه میثاق دیدگاه واحدی ندارند و هر کدام تبیین خاصی از عالم ذر مطرح شده در این آیه ارائه کرده‌اند. نتایج تحقیق بیانگر این است که علامه طباطبایی متفاوت‌ترین تفسیر را از این آیه ارائه می‌دهد و معتقد است عالم ذر همان عالم ملکوت است که اگر انسان به وجود ملکوتی خود از راه دلش توجه کند، آن معارف کلی توحیدی را درک می‌کند. جوادی آملی با وجود آنکه شاگرد علامه طباطبایی است؛ اما در این زمینه، اندکی از استاد خود فاصله می‌گیردغ وی در ابتدا این عالم را بیان واقعیت خارجی می‌داند و می‌گوید این عالم همان فطرت و سرشت انسان است. آیت الله مکارم شیرازی به نظریه تمثیل در آیه میثاق قائل است. سید قطب این عالم را فطرت توحید عالم وحی و عقل می‌داند و رشید رضا به «انکار اصل عالم ذر» اشاره می‌کند و در قسمتی دیگر قائل به همان جنبه عقلی و وحی است.

به مانند همه مکاتب فلسفی و البته ادیان، ویژگی های انسان آرمانی در دو مکتب بزرگ فلسفی چین یعنی "رو" و"دائوئیزم" به تفصیل بیان شده است. گرچه در آثار بزرگان مکاتب فکری چین – و نه نزد عوام - تقریبا هیچ گاه باور به وجود انسان کامل وجود نداشته، با این حال آموزه های زیادی برای خودسازی و تلاش برای رسیدن به جایگاه انسان آرمانی وجود داشته است. حکیم کنفسیوس با برشمردن ویژگی های "جون زِ" او را در قالب الگویی پیش روی جامعه نهاده و ویژگی های اخلاقی او را برشمرده و مخاطب را به سمت کسب فضایل اخلاقی سوق می دهد. گرچه این واژه پیش از این برای خطاب طبقه اشراف استفاده می شد، اما چنین می نماید که در پی تکرار پیاپی در سخنان کنفسیوس واژه جون زِ در قامت انسان آرمانی یا واژه ای برابر با انسان آرمانی ظاهر شد. پس از او و به پیروی از او به عنوان معلم اول در اندیشه چین قدیم، دیگر اندیشمندان چینی نیز به هنگام بازگویی نکات اخلاقی و ویژگی های انسان آرمانی، از همین واژه بهره جسته، آن را انسان آرمانی قرار داده و ویژگی های مورد نظر خود را بازشمردند. با این حال بوده اند اندیشمندانی که با به کارگیری واژگان، اسامی یا اصطلاحات دیگر، نمایی از شخصیت و ویژگی های انسان آرمانی یا کامل را بیان کرده و الگویی را به جامعه معرفی نموده اند که در این پژوهش به آنها نیز اشاره خواهیم کرد. نوشتار پیش روی تنها با بهره گیری از منابع چینی گردآمده و تلاش شده تا بی واسطه زبان های دیگر و منابع ترجمه شده، فهمی درست از نگاه اندیشمندان چین قبل از میلاد به انسان کامل یا انسان آرمانی به دست آید و با توجه به نگاه و جهانبینی ادیان شرقی به انسان، از میان سخنان این اندیشمندان، ویژگی های مهم و برجسته انسان آرمانی بازشمرده شود که البته از این منظر این پژوهش در نوع خود نخستین است.

آقامحمدعلی بهبهانی در رساله خیراتیه، ضمن نقد جریان کلی تصوف، از سه مساله؛ 1. باور به اسقاط تکالیف برای واصلان و پیروان طریقت، 2. پیروی نعمت‌اللهیه از جریان‌های اباحه‌گرا و 3. برشمردن مصادیقی از ترک شریعت براساس فقه شیعی سخن می‌گوید. از همین رو یکی از نقدهای فقهی او به پیروان و اقطاب طریقت مذکور، ترک التزام کوتاه کردن شارب است. یافتن پاسخ به انتقادات بهبهانی، در مورد پایبندی و جایگاه شریعت در طریقت نعمت‌اللهی، هدف پژوهش پیش‌رو است. این پژوهش به روش کتابخانه‌ای، با توصیف و تحلیل پدیدارشناسانه منابع موجود، صحت این مناقشات را بررسی می‌کند. واکاوی منابع مکتوب نعمت‌اللهی، ادعای اسقاط تکالیف برای سالکان و اقطاب طریقت را رد می‌کند و پیروان این طریقت مدعی‌اند در شریعت، پیرو سنت نبوی(ص) و فقه شیعه هستند. ضمن اینکه در بازشناسی تاریخی، ارتباط و تاثیرپذیری نعمت‌اللهی از کرّامیه (به‌عنوان یک جریان اباحه‌گر) واضح نیست، زیرا تأکید پیروان این طریقت بر تبعیت از فقها و عالمان در مسایل فقهی، نشان از پایبندی ایشان به شریعت و فقه شیعی، دست‌کم در مقام نظر است. نقد مسأله فقهی شارب نیز مبتنی بر تسامح در ادله سنن و سیره متشرعین است که در بازخوانی تاریخی و فقهی این مسأله، دلیل منتقدین، ضعیف دانسته شده بلکه مستنداتی تاریخی از گذاشتن شارب در سنّت متشرعین شیعه یافت می‌شود. بنابراین در نعمت‌اللهیه، شریعت جایگاهی همسو با علما و فقها داشته و نقدهای بهبهانی، بر اساس مشهوراتی است که واقعیت تاریخی یا صحت نظری ندارد.

هنگام مطالعۀ متون ادبی می‌توان به آیین‌ها، باورها، فرهنگ و جهان‌بینی گذشته یک ملت پی برد. تأثیر عرفان و آموزه‌های آن در این متون، غیرقابل انکار است. باتوجه‌ به دشواری متون ادبی، بازنویسی روشی برای انتقال مفاهیم به خوانندگان امروزی است. ازاین‌رو، بررسی بازنویسی‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی بر آن بوده است که اصطلاحات عرفانی «حکایت زاهد و دزد» کلیله ‌و دمنه را مشخص و با بهره‌گیری از روش مؤلفه‌های معنایی تحلیل کند و اهمیت آنها را در فهم پیام حکایت بازگو و درنهایت چگونگی بازتاب این اصطلاحات را در بازنویسی‌های معاصر کلیله ‌و دمنه بررسی و نقد نماید. برای نیل به این هدف، در گام نخست به شناساییاصطلاحات عرفانی متن اصلی پرداخته شد، در گام دوم این اصطلاحات هر یک با استفاده از متون عرفانی نزدیک به متن اصلی تشریح و مؤلفه‌های معنایی آن استخراج و در گام سوم، معادل این اصطلاحات در بازنویسی‌های معاصر استخراج و با استفاده از فرهنگ‌های معاصر معانی این معادل‌ها مشخص گردید. در گام پایانی به نقد و بررسی معادل‌های این اصطلاحات پرداخته شد. یافته‌ها نشان می‌دهد بازنویس در اکثر موارد امکان انتقال بخشی از مؤلفه‌های معنایی را پیدا نکرده است. به نظر می‌رسد یکی از موانع قابل ‌توجه برای انتقال پیام متن اصلی، برگردان این نوع واژگان و ساختار، در بازنویسی‌های کلیله ‌و دمنه است.

"عروج(روایات سفرهای دیگرجهانی)"؛ در ادبیّات اساطیری شرق و غرب بخشی جدایی­ناپذیر از فرهنگ روایی رابطه انسان و خدایان، و نمونه­ای اعلا از ارتباط با غیب است. در ادیان ابراهیمی نیز مصادیق متعدّدی به عروج مشهورند. هدف نوشتار پیش رو کشف نسبت تطّور دیدگاه­ها مسلمانان صدر اسلام به معراج پیامبر(ص) با سایر مصادیق مشهور عروج دوره­ی پیشاقرآنی است. بدین منظور آرای مسلمانان جزیزه­العرب، در دو قرن نخست هجری پیرامون معراج پیامبر(ص) به روش تحلیل-توصیفی و با رویکرد تاریخ انگاره کاویده شده. فرضیه آن است که با گذر زمان دیدگاه مسلمان به معراج پیامبر(ص)، فاصله­اش نسبت به دیدگاه باورمندان سایر مصادیق عروج کمتر شده است. نتایج ضمن متبلور شدن ریشه­های ماهوی عروج طیِّ دو قرن نخست هجری در معراج پیامبر(ص) و نزدیکی معراج پیامبر(ص) به تبار عروج در ادیان ابراهیمی، این فرضیه را تأیید می­نماید(هر چند تفاوتی­هایی در مسیر پیموده شده و سایر گزاره­ها هست)، در چرایی این نتیجه علاوه بر تعامل مسلمانان با صاحبان کتب، نقش کهن الگوها و داشته­های ناخودآگاه جمعی اعراب موثر دانسته شد.

دین‌پژوهی رشته‌ای دانشگاهی است و باید به بایسته‌های آن پایبند باشد، اما این تعهد را نباید مانع دین‌پژوه برای واکاوی دیدگاه‌های کتاب‌مقدس دربارۀ مسائل عینی گذشته و امروز دانست. تفسیر پیش رو از قصه‌های کتاب‌مقدس مبتنی بر دو مدعاست: نخست، میان جهان امروز و جهان نویسندگان کتاب‌مقدس گسستی (معرفت‌شناسی یا هستی‌شناختی) واقع است، و دوم با روشی مناسب (اسطوره‌گشایی) می‌توان به آن جهان متفاوت ورود کرد. مطابق این خوانش، دیدگاه نویسندگان کتاب‌مقدس دربارۀ خشونت و خون‌ریزی بر انسان‌شناسی آن‌ها استوار است که در قصۀ آدم به نحوی مجمل و استعاری بازگو شده است. مطابق آن، انسان (فارغ از جنسیت، موقعیت، قومیت، ملیت و نژاد) به «سیمای خدا» و «شبیه خدا» است، و خدا متوجه نیازهای مادی و عاطفی اوست، و کشتن او را منع کرده است، و بی‌تردید خاطیان عقاب خواهند شد. قصۀ هابیل و قابیل داستان «جنایات و مکافات» است و بیانگر آن که خدا خون‌خواه بی‌گناهان است و بی‌تردید مجرمان را مکافات خواهد کرد. قصۀ سیلاب نوح نفرت خدا از خشونت و خون‌ریزی (حَمَس) را بازگو می‌کند و تهدید این اعمال برای جان، جامعه و جهان را یادآور می‌شود. نتیجه اینکه خشونت و خون‌ریزی جنون‌آمیز صهیونیست‌ها علیه ساکنان غزه برخلاف تعالیم کتاب‌مقدس است و رویکرد نویسندگان کتاب‌مقدس نه دفاع و توجیه چنین رفتاری علیه انسان‌ها که محکومیت آن است.

اسطوره‌ها نوعی روایتگر ظهور امر قدسی در ساحت این‌جهانی هستند. مکان مقدس از جملۀ این برساخته‌هاست. یکی از مکان‌های این جهانی که در فرهتگ‌ها و ادیان مختلف، با امور قدسی پیوند داشته، کوه مقدس است. کوه به واسطۀ بلندی، مهارناپذیری، غرابت، نزدیکی‌اش به آسمان و ثبات و پایداری‌اش، با بسیاری از تصویرسازی‌های دینی و اسطوره‌ای همراه بوده است. کوه مقدس اغلب ابعاد کیهان‌شناسانه به خود می‌گیرد و با الوهیت، آفرینش، زندگی و مرگ، الهام و وحی و جهان پسین پیوند می‌خورد. حضور این مضمون در باورهای دینی و اسطوره‌ای در فرهنگ‌های مختلف و پیچیدگی‌های نمادین آن، تحقیق دقیق در اطراف این مضمون را ضرورت می‌بخشد. در این تحقیق به طور خاص، به ابعادی از تصویرسازی‌های مختلف دربارۀ کوه مقدس پرداخته‌ایم که با مرگ، جهان مردگان و بهشت و دوزخ ارتباط دارند. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مقایسه‌ای و پدیدارشناسانه است. در این تحقیق 1- با ذکر مصادیق نشان داده‌ایم که باور به کوه مقدس و ترسیم ابعاد مرگ‌شناسانه و فرجام‌شناختی برای آن، تقریباً در اکثر فرهنگ‌های دینی و مضامین اسطوره‌ای ملل مختلف و حتی در سرزمین‌های مسطح و فاقد کوه‌های بلند وجود داشته است، 2- بررسی تطبیقی و پدیدارشناسانه نشان می‌دهد که خصوصیات طبیعی کوه همچون بلندی، استحکام، ثبات، پوشیدگی و ناشناختگی و همچنین حفره‌ها و غارهای طبیعی موجود در آن، زمینۀ لازم را فراهم آورده تا اسطوره‌پردازان، مفاهیمی همچون جایگاه خدایان، مرگ، جهان ارواح و بهشت و دوزخ را در تصویر کوه نمادینه‌ کنند و بدین‌طریق، امور ناشناخته‌ای چون مرگ و جهان پسین را به ساحت امور شناخت‌پذیر وارد سازند و از غرابت آنها بکاهند و 3- در نهایت اینکه کوه مقدس در بسیاری موارد، کارکردی دوگانه دارد، یعنی در عین حال که با مضامین فرجام‌شناختی مرتبط است، به نحوی با آغاز آفرینش و زندگی نیز ارتباط دارد.

انسان و ماهیت او در مکاتب مختلف فکری و دینی از مهمترین مفاهیمی می باشد که بحث های مختلفی حول چیستی و هستی آن شکل گرفته است. بر همین اساس از ایران و یونان باستان تا دوران معاصر و در ادیان مختلف از زرتشت تا اسلام مباحث و دیدگاههای مختلفی حول انسان و ماهیت آن پدید آمده است. به گونه ای که اندیشمندان مختلف اعم از غربی یا اسلامی در طول تاریخ برای بررسی و تبیین این مفاهیم با تمسک به مبانی و طرق مختلفی که در پیش گرفته‌اند، به نتایج مختلفی نیز دست یافته اند. آنچه در این مقاله پرسش اصلی را شکل می‌دهد عبارت است از:‌ اینکه مهمترین وجوه اشتراک و افتراق دین زردشت و حکمت اشراق سهروردی در بحث از ماهیت انسان چیست؟ فرضیه پژوهش ما بر این مبنی است که ‌انسان و ماهیت آن نزد زرتشت بیشتر مبتنی بر آموزه های اخلاقی و دینی(دین ایران باستان) و نزد شیخ اشراق بیشتر فلسفی و مبتنی بر آموزه های اسلامی می باشد. در حکمت اشراق انسان تلفیقی از نفس و بدن و از سنخ نورالانوار (جوهری بسیط و مجرد) است که اصالت با او می باشد. این مقاله با روش تحلیلی استنتاجی، به بررسی نگرش زرتشت و شیخ الاشراق به انسان و ماهیت وجودی می‌پردازد. در آموزه های زرتشت، انسان موجودی نیست که بی اختیار باشد و سرنوشتش را از پیش برایش تعیین کرده باشند و خودش در آن نقشی نداشته باشد. در حکمت اشراقی انسان نیز که واحد مراتب نورانیت است به دلیل آفرینش خاصی که دارد در مراتب مختلف وجودی خود واجد مقامات مختلف آگاهی و تعالی می شود و به همان اندازه نیز می تواند در مراتب پایین و عالم غواسق باقی بماند.

کیش دیویسنا که غالبا در تقابل با مزدیسنا مورد اشاره قرار می‌گیرد، از جمله کیش‌های رایج در ایرانِ باستان است که ردّپای آن تا روزگارانِ کهن‌تر قابل پیگیری و شناسایی است. هدف از نگارش این مقاله پژوهشی، تاریخی و دینی دربارۀ این کیش است که با روشِ کتابخانه‌ای و استناددهیِ متنی صورت گرفته است. با بررسی متونِ اوستایی و پهلوی و بازخوانیِ برخی از کتیبه‌های باستان، چشم‌اندازی از اعتقادات دیویسنان و چگونگی برگزاری آیین‌ها و مناسک ایشان به دست می‌آید. در عین حال، مردمانِ دیویسنان به لحاظ باورها و آیین‌های خود، شباهت‌هایی با برخی گروه‌های دینی و قومی و یا برخی طبقات اجتماعیِ عصر خود دارند که شناخت آنها را دشوار ساخته و ترسیم روشنِ خطوطِ شکل‌گیری، زیست و موقعیتِ آنها در میان مزدیسنان را دشوار می‌سازد. با این همه، دیویسنان به لحاظ سیاسی، دینی و اجتماعی از چنان تأثیری برخوردار بودند که به یکی از دغدغه‌های شاهان هخامنشی تبدیل شدند و در اوستای کهن و متأخر، یک کتیبۀ هخامنشی و نیز متونِ دست اولِ پهلوی مورد طعن و لعن قرار گرفتند. توجه به تحولات زبانیِ اقوامِ هندواروپایی و سپس هندوایرانی، دقت در دگردیسی‌های معنایی و مصداقیِ برخی واژگان کلیدی همچون دَئِوَه، شناخت و بررسیِ خط تمایز بین کاست‌های مختلف اقوام ایرانی همچون مادی‌ها و پارسی‌ها، کوشش در فهم درستِ بنیادهای الهیات مزدیسنایی همچون ثنویت و ریشه‌یابیِ علتِ رواج یا ممنوعیت برخی آیین‌ها همانند رسم قربانی خونین، به فهمِ بهترِ کیشِ دیویسنا کمک می‌کند. آنچه که در پایان به عنوان نتیجه پیش رویِ پژوهشگر قرار می‌گیرد، وجود مفهومی و مصداقی سه دسته دیو و به تَبَعِ آن، سه گروه دیویسنان در متون اوستایی و پهلوی است.