جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پلانتینگا ماهیت داشتن خداوند را پیرامون مسایل مربوط به واجب الوجود بودن و حاکمیت خداوند موردبررسی قرار می دهد، او در مباحث هستی شناسی طبق چهار روش که عبارتند از: عدم صدق تصورات ما در مورد خداوند،از طریق آموزه توماس اکوئناس در مورد بساطت مطلق الهی، ازطریق نومینالیسم و از طریق احتمالات دکارت سعی می‌کند ماهیت نداشتن خداوند را اثبات کند. ملاصدرا مبتنی بر اصالت وجود و بداهت وجود مبانی هستی شناسی خود را پی‌ریزی می‌کند، زیرا تا به اصالت وجود قائل نباشیم، نمی‌توانیم ماهیت دار بودن واجب را انکارکنیم، هردو فیلسوف بر نفی ماهیت داشتن خداوند به دلایلی تمسک جسته‌اند، با این حال دلایل پلانتینگا برای اثبات عدم ماهیت داشتن خداوند کامل و تمام نیست،عدم توجه پلاتینگا به اصالت وجود و عدم ملاکی برای بداهت از نقاط ضعف او به حساب می‌آید، اما ملاصدرا از طریق ادله اصالت وجود، استدلال از طریق عینیت صفات و ذات الهی، بساطت وجود، زیادت وجود برماهیت و اینکه« انیت را بر ماهیت » مقدم دانسته است به ماهیت نداشتن حق تعالی استدلال کرده است،می توان گفت ملاصدرا با این دلایل موفق تر از پلانتینگا عمل کرده است.

لورنس لمپرت (2024-1941 م) را بزرگ‌ترین نیچه‌شناس معاصر آمریکای شمالی دانسته اند. مضمون اصلی آثار او را می‌توان تبیین مفهوم تاریخ نیچه‌ای فلسفه خواند؛ تاریخ جدیدی از فلسفه که در آن فیلسوفان اصیل فیلسوفانی هستند که فرمان می‌دهند و قانون می‌گذارند. از این منظر، فلسفه با دو چالش مهم نظری و عملی مواجه است. چالش نظری در کشف حقیقت عبارت است از مواجهه با حقیقت مرگ‌بار، که در آن بودن به مثابه خواست قدرت بودن است. چالش عملی فلسفه این است که این حقیقت را به امری زیستنی بدل کند؛ چالشی که اشتراوس آن را چالش فلسفه برای فرمان‌روایی بر دین می‌داند. مقاله «چالش نیچه برای فلسفه در اندیشه لئو اشتراوس» به منظور تبیین این چالش‌ها و چاره‌ای که نیچه برای آن‌ها اندیشیده است، به نگارش درآمده است. در مقدمه توضیحی بر این مقاله کوشیده ام تا ابتدا زندگانی و آثار پروفسور لمپرت را مختصراً معرفی نمایم، سپس نکات اساسی فهم لمپرت از نیچه را بیان کنم، و در نهایت، دورنمایی از ساختار استدلالی مقاله را در برابر خواننده قرار دهم.

ارسطو در تحلیل چگونگی و چرایی حرکت در عالم طبیعت از مفهوم قوه و فعل استفاده کرده، ماده را خاستگاه قوه و صورت را ملاک فعلیت می‌داند. دیدگاه ارسطو در باب قوه و فعل و همینطور ماده و صورت از طرف بیشتر فیلسوفان اسلامی قبول شده و آنها در تحکیم و انسجام این نظریه کوشیده‌اند. البته در این میان کسانی نیز با ترکیب جسم از ماده و صورت موافق نبوده و راجع به ماهیت قوه و خاستگاه آن دیدگاهی دیگر ارائه نموده‌اند. مجموعا پنج دیدگاه کلی در باب ماهیت قوه وجود دارد. برخی قوه را عدمی، برخی اعتباری، عده‌ای معقول ثانی، بعضی عرضی تحلیلی ماده اولی و اکثریت عرضی خارجی تحت مقوله کیف یا اضافه دانسته‌اند. از نظر نگارنده تمامی دیدگاه‌های مذکور ناتمام بوده و با ویژگی‌های وجود شناسی قوه سازگار نیست. در این نوشتار با تبیین و نقد این دیدگاه‌ها، و در پرتو برخی از مبانی حکمت متعالیه، به تبیین جدیدی از حقیقت قوه و خاستگاه آن دست یافته‌ایم. مطابق دیدگاه مختار قوه همچون فعلیت امری وجودی و از عوارض تحلیلی وجود سیّال است. وجود سیال دارای مراحلی از شدت و ضعف است که هر مرتبه نسبت به مرتبه بعد قوه، و نسبت به مرتبه قبل، فعلیت شمرده می‌شود.

ملاصدرا و ویلیام رو، از دو سنت فلسفیِ مختلف به مسئلۀ «اختیار خداوند» پرداخته و به نتایج متفاوتی رسیده‌اند. هر دو فیلسوف توافق دارند که ارادۀ خداوند بر خلق عالم، واجدِ ضرروتِ ازلی است. تفاوت در این است که ملاصدرا با تمسک به رویکرد سازگارگرایانه در باب اختیار، معتقد است همچنانکه در خصوص آدمی، ضرورتِ بالغیر اراده منافاتی با اختیار ندارد؛ در خصوص خداوند نیز ضرورتِ ازلیِ اراده منافاتی با اختیار او ندارد. در مقابل ویلیام رو، با تمسک به تلقّی آزادی‌گرایانه از اختیار، معتقد است ضرورتِ ازلیِ اراده جایی برای اختیار خداوند باقی نمی‌گذارد و قیاس میان ضرورت بالغیر، در خصوص انسان، و ضرورت ازلی در خصوص خداوند، مع الفارق است. در این مقاله با تحلیل استدلال‌های دو فیلسوف بدین نتیجه رسیدیم که در مجموع موضع ویلیام رو قابل دفاع‌تر است؛ زیرا اولا دیدگاه رو با شهودات زبانی-اخلاقیِ ما سازگار‌تر است؛ ثانیا وجوه معقولی برای تفکیکِ حکم ضرورت بالغیر و ضرورت ازلی، از حیث لزوم/عدمِ لزومِ جبر، وجود دارد.

در این پژوهش مدعای ما این است که مفاهیم ارائه شده توسط فخر رازی به نوعی حرکت ذاتی را اثبات می کند و این معنا تا حد قابل توجهی به حرکت جوهری ملاصدرا نزدیک شده است. فخر رازی گرچه به صورت اثباتی به دلیل آوری بر حرکت ذاتی رو نیاورده اما برخی شواهد - مانند تحلیلی دانستن نسبت حرکت به متحرک- ما را قادر می سازد تا کلام فخر را اثبات کننده حرکت ذاتی بدانیم. با این همه پس از واکاوری جنبه های تشابه و تمایز حرکت ذاتی و حرکت جوهری این نتیجه بدست آمد که حرکت ذاتی تا اثباتِ «علت بودن ذات، برای حرکت» پیش رفته است امّا نتوانسته «متحرّک بودن ذات» را به اثبات برساند چراکه فخر رازی مبانی لازم برای برای اثبات حرکت جوهری را در اختیار نداشته است. این تحقیق به درک عمیق تر از مفاهیم حرکت ذاتی و حرکت جوهری کمک کند و سیر اثبات حرکت جوهری را تعمیق می بخشد.

یگانه انگاری خنثی یکی از نظریات جدید فلسفه ذهن است. دیدگاه‌های دوگانه انگار جوهری در تبیین مسئله چگونگی تعامل ذهن و بدن مشکلات لاینحلی دارند، همچنین دیدگاه‌های یگانه انگارانه ای چون ماتریالیسم و ایدئالیسم در تبیین بخشی از طبیعت ناکام هستند. راسل برای حل مسئله چگونگی تعامل، نظریه یگانه‌انگاری خنثی را مطرح می کند که بنیاد عالم را امری خنثی می داند که ذهن و ماده بر اساس قوانین علّی خاصشان از آن شکل گرفته اند. او در یک مرحله امور خنثی را احساسات و ادراکات می‌داند و در مرحله دیگر آن‌ها را رویداد می نامد و سعی در تبیین کل عالم بر اساس این رویدادها دارد. هدف از این پژوهش، درابتدا شرح دیدگاه راسل و پس از آن نقد و ارزیابی آن است. توضیحات راسل در بسیاری از بخش های یگانه انگاری ناقص و دچار تناقض است او با رد جوهر، نتوانسته است تبیین درستی از وحدت و اینهمانی شی ارائه دهد.

باتکیه‌بَر دوگانه‌یِ «عقلانیّت» و «معقولیّت» استدلال شده که رالز به‌دنبالِ باورهایِ اخلاقیِ عینی است؛ عینیّتی که رالز به‌دنبالِ آن است، عینیّتِ برساختی است. در فرایندِ برساختِ باورهایِ عینیْ باورهایِ عقلانی به باورهایِ معقول تبدیل می‌شوند. باورهایِ معقول باورهایی هستند که نسبت به آن‌ها توجیهِ عمومی پدید آمده است؛ برایِ دست‌یابی به توجیهِ عمومی، توجیه‌هایِ عقلانیِ فردی، به‌اشتراک گذاشته می‌شوند تا توسطِ داورانِ شایسته، نسبت به آن‌ها توافقِ عمومی پدید آید. داورانِ شایستهْ به میزانی از عقلانیّت آراسته اند که می‌توانند فهمی اطمینان‌آور از باورهایِ دیگران به‌دست آورند و دلایلِ لَه و علیهِ یک تصمیم را می‌شناسند. این افراد در موقعیتی قرار می‌گیرند که از تبعاتِ احتمالیِ تصمیم‌هایِ خود ناآگاه باشند تا از سوگیری‌هایِ معرفتی و تعصّبات پیراسته شوند. تفسیرِ برگزیده‌‌یِ ما، بدیلِ تفسیرِ شهودگروانه است که داوری‌هایِ اخلاقیِ عینی را بی‌واسطه برآمده‌از شهودهایِ اخلاقی می‌داند. برایِ نقدِ تفسیرِ شهودگروانه، افزون‌بَر اِقامه‌یِ استدلال به‌نفعِ برساخت‌گرایی، نقدهایِ رالز به شهودگرایی صورت‌بندی شده است تا جانبِ برساخت‌گراییْ تقویت شود. برایِ استدلال به‌سودِ برساخت‌گرایی، نظم و ترتّبِ منطقی بینِ مفاهیمِ تخصصیِ رالز برقرار شده است؛ به‌گونه‌ای که ازدلِ یک مفهوم، مفهومِ دیگر سربَرمی‌آورد و این سیر ادامه پیدا می‌کند تا به باورهایِ عینیِ برساختی دست پیدا کنیم؛ این عینیّتْ توسّطِ داورانِ شایسته به‌دست آمده است و ازاین جَهَت «عینیّتِ مدنی» نامیده شده است و بدیلِ «عینیّتِ فردی» است که شهودگرایان به آن باور دارند.

در منطق کلاسیک، قاعده‌های استنتاج اجازه می‌دهند از مقدمه‌های ناسازگار هر نتیجه‌ای و قضیه از هر مقدمه‌ای استنتاج شود. حاج‌حسینی در کتاب طرحی نو از اصول و مبانی منطق که ویرایش دوم آن در سال ۱۴۰۰ منتشر گردید با افزودن دو شرط جدید به شروط درستی و اعتبار استدلال در منطق کلاسیک، تعریف جدیدی از درستی و اعتبار استدلال ارائه کرده است که راه‌های اثبات این دو پارادوکس را مسدود می‌کند. بر اساس این تعریف، استدلال درست / معتبر است اگر و تنها اگر علاوه بر احراز شروط درستی و اعتبار استدلال در منطق کلاسیک، اگر نتیجه استدلال، نحوی ناسازگار/ معنایی ناسازگار نباشد، مقدمه‌های آن با هم مجموعه‌ای نحوی ناسازگار/ معنایی ناسازگار تشکیل ندهند و اگر همۀ مقدمه‌های استدلال، اصل موضوع یا قضیه/ صدق منطقی نباشند، نتیجهٔ آن، قضیه/ صدق منطقی نباشد. اسدالله فلاحی در مقاله «منطق و معرفت‌بخشی در نظام‌های حاج‌حسینی» در نشریه هستی و شناخت، دورهٔ ۹، شمارهٔ ۱، مبانی معرفتی نظام‌های تابع‌ارزشی و غیرتابع‌ارزشی را نقد نموده و مدعی شده است که شروط جدید درستی و اعتبار استدلال در این کتاب، شروطی معرفت شناختی و نه منطقی هستند. در این مقاله به این نقدها پاسخ می‌دهیم و نشان می‌دهیم که این نقدها آلوده به انواع مغالطات هستند. به علاوه، پیشنهاد معرفت شناختی بودن این شروط نیز مسبوق به پیش‌فرض‌هایی است که در این کتاب مورد پذیرش نیست.

دئیست‌ها که از متفکران مهم و اثرگذار در دوران جدیدند، درباره خدا چنین می‌اندیشیدند که او تنها خالق جهان است و پس از خلقت در کار جهان مداخله‌ای نمی‌کند. آنان این دیدگاه را با استفاده از استعاره «ساعت‌ساز لاهوتی» بیان می‌کردند. در برابر این دیدگاه، تلقی دیگری وجود دارد که به «خدای رخنه‌پوش» شهرت یافته و هرچند پیش از دوران جدید هم می‌توان آن را سراغ گرفت، اما سابقه آن در دوران جدید به نیوتن می‌رسد. طبق این تلقی از خدا، او هرگاه صلاح بداند در کار جهان مداخله می‌کند و به بازسازی و اصلاح آن می‌پردازد. به نظر می‌رسد که این دو تلقی در برابر یکدیگر قرار دارند؛ اما هم دئیسم و هم ایده «خدای رخنه‌پوش» با نقدهایی مهم مواجه‌اند. بر این اساس، دیدگاهی که می‌تواند فاقد اشکالات هر دو تلقی از خدا باشد اندیشه «خلق مدام» است که در الهیات اسلامی و مسیحی سابقه دارد و برخی از متفکران جدید نیز درباره آن سخن گفته‌اند.

کانت با اثبات عدم‌ توانایی شناخت عقلانی از امر نامشروط و مفهوم خدا سبب اولین مضمون‌سازی‌ها از فلسفه دین شد. درمقابلْ هگل صراحتاً اعلام داشت موضوع فلسفه همان موضوع دین یعنی خدا است. این امر پرسشی اساسی را پدیدار می‌کند، اگر موضوع فلسفه همان دین است، آیا هگل به شیوه پیشاکانتی به تفوق دین بر فلسفه باور دارد و فلسفه را در چارچوب درک مسیحی می‌فهمد؟ یا بالعکس؟ هر یک از مفسرین پاسخی متفاوت به این پرسش داده‌اند و مسئله این مقاله نیز در همین هنگام شکل می‌گیرد. تأمل در این موضوع سبب می‌شود تا در هنگام خوانش دیدگاه دینی هگل به‌واسطه این تفسیرها دچار خلط روش‌شناسی نشویم. بنابراین، می‌کوشیم در ضمن واکاویِ علل اختلاف آراء مفسرین، تفسیرها را دسته‌بندی کنیم. سپس به تحلیل آن‌ها پرداخته، نقاط شباهت و افتراق‌شان را نشان می‌‌دهیم و روش‌شناسی هر یک را تبیین می‌کنیم. درنهایت، می‌کوشیم تا ضرورت حفظ تکثر پارادایم‌های تفسیری را به‌واسطه امکان‌ها و عقلانیت‌های مختلف آن‌ها نشان ‌دهیم و از این طریق تبیین کنیم که اساساً نباید به‌دنبال جمع تفسیری بود. زیرا علاوه بر اینکه هر تفسیری سبب مواجهه‌ای نو و پاسخی جدید به مسئله‌ها می‌شود، اساساً هرگونه داوری برای ترجیح یک تفسیر بر دیگر تفسیرها تابعی از معیارها و پیش‌فرض‌هایی است که هیچ ترجیحی بر یکدیگر ندارند.