جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا دربارة جاودانگی یا خلود عذاب دوزخیان نظریة خاصی ارائه داده و درصدد استدلال و استناد به روایات برآمده است. پیش از وی این روایات مورد استناد ابن‌عربی و غیر او بوده و ملاصدرا در این زمینه از وی تأثیر پذیرفته است. پژوهش حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» درصدد تحلیل انتقادی ادلة روایی ملاصدرا در پایان‌پذیری عذاب مخلَّدان دوزخ است. مطابق یافته‌های تحقیق، روایات در دو محور نقد بیرونی و نقد درونی ارزیابی گردیدند. در محور نقد بیرونی روشن شد که روایات از نظر منبع و سند در نهایت ضعف قرار دارند. در محور نقد درونی با عرضة روایات به سه دسته دلیل (آیات، روایات و عقل) روشن گردید روایاتی که بر انقطاع عذاب و نفی خلود از همگان دلالت دارند، به سبب مخالفت با آیات خلود مردودند. دو دسته روایت (روایات عام و روایات خاص) معارض ادلة روایی ملاصدرا هستند. با چند دلیل عقلی نیز روایات نقد گردیدند.

سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) یکی از منابع اصلی برای دستیابی به آموزه‌های دین است که بدون آن، رسیدن به آموزه‌های دین وحیانی اسلام امکان‌پذیر نیست. از سوی دیگر، با توجه به جامعیت دین اسلام در هدایت انسان، استنباط آموزه‌های دینی مربوط به علوم انسانی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که امروزه فرایند آن با عنوان «اسلامی‌سازی علوم انسانی» دغدغه پژوهشگران شده است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی نقش سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) در اسلامی‌سازی علوم انسانی با تأکید بر اندیشه‌های متفکر بزرگ جهان اسلام، علامه مصباح یزدی را وجهۀ همت خود قرار داده است. اگرچه همگان بر منبع بودن سنت برای دستیابی به آموزه‌های دینی تأکید دارند، اما ادلۀ حجیت و نیز دامنۀ سنت از مسائلی است که نیازمند تأمل جدی است، ضمن آنکه به لحاظ روش‌شناسی استناد به سنت برای اسلامی‌سازی علوم انسانی از دشواری‌های خاص خود برخوردار است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

کلام اجتماعی به‌مثابه یکی از حوزه‌های کلامی، به تبیین و دفاع از آموزه‌ها و مسائل اجتماعی اسلام، به‌ویژه در مواجهه با مسائل اجتماعی معاصر می‌پردازد. این مقاله کوشیده است تا با توجه به اصول، مفاهیم، و روش‌های علم کلام، ظرفیت‌های آن را برای بسط کلام اجتماعی فراهم سازد. بررسی ابعاد مربوط به ظرفیت‌های اجتماعی علم کلام، در حوزه‌های گوناگونی قابل بررسی است؛ از قبیل استدلال‌های اجتماعی در موضوعات کلامی (مانند ضرورت امامت و حسن تکلیف)، طرح موضوعاتی در حوزة فرهنگ (مانند باورها و ارزش‌های فرهنگی)، و همچنین ایجاد گفتمان‌های مهم اجتماعی (همچون گفتمان توحیدگرایی در علوم اجتماعی، گفتمان امامت و جامعه‌سازی، گفتمان عدالت اجتماعی و گفتمان وحدت و تقریب اسلامی). بدیهی است که این تحقیق با روش اسنادی و مراجع به متون کلامی و نیز با تحلیل نظری آن برای پاسخ به سؤال از ظرفیت‌های کلام اجتماعی معاصر مقدور خواهد بود. با نظر به اندک بودن آثار مربوط به کلام اجتماعی، ضرورت این تحقیق از این نظر مضاعف می‌شود که برخی از روشنفکرنمایان عرفی‌گرا سخن از پایان علم کلام و تفکر الهیاتی در عصر جدید دارند و این مهم در حوزة مسائل اجتماعی و سیاسی بیشتر خود را می‌نمایاند. ازاین‌رو هدف اصلی این مقاله بسط کلام اجتماعی از طریق برجسته‌سازی ظرفیت‌های معاصر آن است.

گروهی از پژوهشگران علوم اعصاب‌شناسی با توجه به تحقیقاتی که دربارة همبسته‌های عصبی کارکردهای‌ شناختی مغز انسان داشته‌اند، بعضی تجربه‌های دینی را مرتبط با برخی بیماری‌های مغزی همچون صرع لوب گیجگاهی، روان‌گسیختگی، اختلال در ارتباط نیمکره‌های مغزی و سایر قسمت‌های آن دانسته‌اند. گروهی دیگر با استناد به این نتایج علمی و تمسک به شواهدی از حالت‌های جسمانی پیامبر اکرم در هنگام دریافت وحی، رویکردی الحادی ـ عصب‌شناختی دربارة وحی نبوی اتخاذ کرده‌اند. آنان وحی پیامبران را به نوعی تجربة دینی ناشی از عوارض بیماری مغزی تقلیل داده‌اند. پژوهش حاضر نخست با روش «توصیفی» یافته‌های دانش عصب‌شناسی دربارة رابطة تجربة دینی و بیماری‌های مغزی را مطالعه نموده، سپس با روش «تحلیلی» به مسئلة اصلی این مقاله دربارة دلالت این یافته‌ها بر ادعای بیماری‌انگاری وحی پرداخته و در جهت حل مسئلة الحاد عصب‌شناختی، ویژگی‌های وحیانی آیات قرآن کریم (همچون علم حضوری بودن وحی و تمایزهای اساسی بین محتوای وحی و تجربه‌های دینی) را بررسی کرده است. در مجموع، وحی نبوی به‌کلی با سایر تجارب دینی تفاوت دارد و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن را ناشی از بیماری مغزی دانست.

برهان «وجوب و امکان» یکی از متقن‌ترین براهین عقلی اثبات وجود خداست. در این برهان با تکیه بر نیازمندی ممکن‌الوجود به واجب‌الوجود بالذات، بر وجود خدا استدلال می‌شود. با وجود اتقان و استواری این برهان و ابتنای آن بر مقدمات بدیهی عقلی، برخی از فلاسفة غربی و پژوهشگران شرقی انتقاداتی بر آن وارد ساخته و سعی بر آن داشته‌اند تا اعتبار و ارزش معرفتی آن را در جهت اثبات علت اولی مخدوش سازند. فهم صحیح برهان و تحلیل درست اصطلاحات فلسفی آن، اعتبارسنجی ابزارهای معرفتی در تحصیل مقدمات این برهان و شناخت قلمرو کارکرد هریک از آنها می‌تواند ما را در پاسخگویی به بخش عمده‌ای از این اشکالات یاری رساند. این نوشتار از نگاه معرفت‌شناسی و به روش «توصیفی ـ تحلیلی» به بررسی اشکالات واردشده بر این برهان پرداخته و درصدد رفع و پاسخگویی به آنها با تبیین نقش و جایگاه ابزارهای شناختی در مقدمات این برهان است.

از منظر سروش، وحی از سنخ رؤیا و در نتیجه جزو پایین‌ترین مراتب تجربه‌های دینی است. در واقع وحی رؤیایی محصول ذهن و ضمیر خلاّق و کشّاف رسول اکرم(ص) است و ایشان در زمینة وحی نقش فاعلیت و کاشفیت را ایفا می‌کند. بنابراین پیامبر(ص) نه تابع خداوند، بلکه تابع کشف خویش است. در نتیجه، یگانه مؤلف قرآن حضرت محمد(ص) و رؤیای اوست. سروش دیدگاه «رؤیای رسولانه» را دارای پیشینه‌ای تاریخی می‌داند و معتقد است: برخی اندیشمندان بزرگ اسلامی از مبدعان این نظریه هستند. ایشان با ذکر برخی از عبارات اهل معرفت، آن را ناظر به محوریت پیامبر(ص) در فرایند وحی و نقش فاعلی ایشان در تولید و شکل‌گیری قرآن می‌داند. این مقاله با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به نقد دیدگاه سروش در باب رؤیاهای رسولانه پرداخته و با بررسی عبارات مذکور در کتب اهل معرفت، پرده از تفسیرهای ناروا و مغالطات آشکار سروش برداشته است. برخلاف برداشت‌های سروش، از منظر عرفا، نه تنها معانی، بلکه حروف، الفاظ، ترکیب کلمات، نظم آیات و هر آنچه «قرآن» نامیده می‌شود، نازل‌شده از سوی خداست، نه ثمرة نفس نبی، و این افراد به‌صراحت وحی را از جانب خدا و مربوط به فضای بیداری می‌دانند.

بحث از رابطة گوهر و صدف دین از موضوعات چالشی در این دوران و پرثمر است. نفی رابطة این دو، ضرورت عمل به شریعت را منتفی می‌سازد و به اباحه‌گری می‌انجامد. باروخ اسپینوزا که از بنیان‌گذاران عصر روشنگری به‌شمار می‌رود، با تکیه بر تحلیل خود، دربارة بالاترین خیر و سعادت که آن را معرفت و محبت الهی می‌داند، شریعت را نفی می‌کند و تنها منبع برای قواعد رسیدن به این غایت را رجوع به علم اخلاق می‌داند. وی با تقسیم قانون به «الهی» و «انسانی» (یا تشریعی)، غرض قانون الهی را کسب بالاترین خیر ذکر می‌کند. او با ذکر ویژگی‌هایی که برای قانون الهی برمی‌شمارد، قوانین تشریعی را از آن خارج می‌سازد. این قوانین شامل احکام موجود در دین تاریخی و قوانینی است که اغراضی مانند امنیت و آسایش انسان و نظم جامعه را دنبال می‌کنند. این نوشتار که با روش «تحلیلی ـ انتقادی» رابطة گوهر و صدف را در اندیشة اسپینوزا بررسی کرده، به کاستی‌های این دیدگاه نیز اشاره کرده است. اندیشة گوهرشناسی اسپینوزا بر مبانی دین‌شناختی عصر روشنگری مبتنی است و این مبانی محل تأمل است. او ارادة تکوینی و تشریعی خداوند را خلط کرده و ویژگی‌های غیرقابل قبولی را برای قانون الهی برشمرده است. برخلاف دیدگاه وی، قوانین اجتماعی بسترساز خیر برتر هستند و دین تاریخی می‌تواند ما را در این مسیر یاری کند و دانش اخلاق به تنهایی توان رساندن انسان به این خیر را ندارد.

در یکی از خطبه‌های توحیدی که از امیرالمؤمنین‌ در میراث روایی ضبط شده، در ضمن توصیف حق تعالی، تعبیر «وجوده اثباته» به‌چشم می‌خورد. این عبارت از جهت معنایی چندان سهل‌الوصول به‌نظر نمی‌آید و برای راهیابی به معنای صحیحی از آن، علاوه بر تأمل و دقت در واژگان به‌کار رفته در آن و لحاظ آنها در بافت جملات خطبه، تجمیع تعبیرات مشابه در میراث عترت طاهره در کنار ملاحظات عقلی ضروری به‌نظر می‌رسد. با لحاظ دو معنای «هستی» و «یافتن» برای وجود، تفاسیر متعددی برای بیان امام قابل ارائه است که برخی از آنها را اندیشمندان شیعه، تفسیری صحیح از سخن امام تلقی کرده‌اند. در این نوشتار، دوازده تفسیر که می‌توانند قابل اعتنا باشند، تقریر و بررسی گردیده‌اند و در نهایت، «بداهت تصدیقی خداوند» و «برهان وجودی» به‌مثابه دو تفسیر از سخن امام بر سایر تفاسیر رحجان داده شده‌اند. در این میان، به نظر می‌رسد که تفسیر بیان امام به «بداهت تصدیقی خداوند» بر «برهان وجودی» ترجیح دارد.

از مباحث مهم در باب اثبات خداباوری تکیه بر ادلۀ یقین‌آور و اطمینان‌بخش است. دلیل نظم به سبب درک آسان‌تر برای عموم بشر و داشتن قابلیتی بالا برای رساندن مخاطب به مقصود، مورد اهتمامِ بیشتر خداباوران بوده است. این نوشتار با روشی «تحلیلی» درصدد ارائۀ نگاهی جامع به برهان «نظم» بوده تا با کنار هم قرار دادن سه رویکرد عقلی، نقلی و تجربی نشان دهد که این دلیلْ جامعیت لازم برای اثبات خدای متعال و دست‌کم برخی از مهم‌ترین اوصاف کمالی وی (مانند علم، حکمت و قدرت مطلق) را دارد. حتی می‌توان گفت: استفادۀ منابع دینی از شگفتی‌های عالم، بالاتر از حد یک دلیل بوده و به‌مثابۀ یک فرایند باورساز، به «نظم و طراحیِ شگفت‌انگیز عالم» عنایت داشته است، فرایندی که وسوسه‌های ممکن دربارۀ برهان یا دلیل نظم را کنار می‌زند و تا حدی پیش می‌رود که افراد مؤمن با دیدن و شنیدن این شگفتی‌ها به‌واقع پی به خدای «لا شریک له» با تمام اوصاف کمالی می‌برند.