جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنت‌های الهی، قوانین بنیادین، ثابت و فراگیری هستند که بر جهان آفرینش حاکم‌اند. شناخت این قواعد، ضمن کمک به هدایت مردم، زمینه تحلیل دقیق‌تر جوامع انسانی و تدبیر بهتر حرکت آن‌ها را فراهم می‌کند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله‌العالی) در بسیاری از مباحث تفسیری خود به این موضوع مهم پرداخته است لذا پژوهش حاضر درصدد است تا موضوع سنت‌های الهی را در آثار تفسیری ایشان بررسی کند. این پژوهش با روش تحلیل مضمونی صورت پذیرفته؛ لذا داده‌های پژوهش، پس از نمونه‌گیری هدفمند، طی سه مرحله، کدگذاری و تحلیل شده است. نهایتاً یافته‌های پژوهش ذیل سه کلان مقوله «ویژگی‌های سنت‌های الهی»، «مصادیقی از سنت‌های الهی» و «نتایج و ثمرات شناخت سنت‌های الهی» دسته‌بندی شده و شبکه مضامین سنت‌های الهی در دیدگاه تفسیری رهبر انقلاب ارائه شده است. ازجمله سنت‌های الهی استخراج شده در این پژوهش می‌توان به سنت‌های «پیروزی نهایی حق بر باطل»، «نصرت اهل ایمان»، «مجازات»، «آزمایش» و ... اشاره کرد.

معناشناسی واژگان قرآن کریم و انتخاب معادلِ دارای قرابت معنایی با واژه مورد نظر در زبان مقصد(در اینجا فارسی و انگلیسی) بر اساس معنا، لازمه ترجمه دقیق این متن آسمانی است. در بین واژگان بکار رفته در قرآن کریم، واژه عقل یک واژه کلیدی است که تنها در سیاق مدح و تکریم استعمال شده و در مفهوم مخالف مثل عبارت لایعقلون، منطوق آیه نکوهش است که نتیجه آن مدح عقل است. از این رو کشف دلالت آن با هدفِ ارزیابی معادل‌گزینی در ترجمه، دارای اهمیت است. عقل واژه‌ای عربی است که در زبان فارسی به صورت یک وام‌واژه(دخیل) استفاده می‌شود و در ترجمه‌‌های فارسی نیز یا به همان شکل و صورت برگردان شده و یا از واژه‌‌هایی نظیر اندیشه و خِرد به عنوان معادل برای آن استفاده شده است؛ اما عقل در استعمال قرآنی، ناظر به بُعد عملی بوده و معنای مرکزی عقل در قرآن کریم، حبس و امساک است هرچند بسیاری از ترجمه‌های فارسی و انگلیسی قرآن از معادل‌هایی نظیر خردورزی و اندیشیدن و reason، studied، comprehend، understood استفاده کرده‌اند، در حالی که همین معادل‌ها را برای واژگان دیگری که اختلاف دلالتشان با واژه عقل روشن است مثل تَعۡلَمُونَ، تَذَکَّرُونَ، تَفۡقَهُونَ، ٱلۡحِکۡمَةَ، ذُو مِرَّة، سُلۡطن مُبِین نیز برگزیده‌اند که از دقت و ظرافت معناشناختی لازم برخوردار نیست. این تحقیق بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و همچنین تحلیلی-انتقادی با توجه به قابلیت دربرگیری ابعاد نظری مسأله و نقد و تطبیق برخی ترجمه‌ها صورت گرفته تا ارزیابی دقیق‌تری از برگردان این واژه، متناسب با دلالت قرآنی آن به دست دهد.

نظریه شیخ مفید و سیدمرتضی در مواجهه با اخبار آحاد (عدم حجیت اخبار آحاد) به مرور زمان و با از دست رفتن قرائن، ناکارآمدی خود را برای سائر اعصار نشان داد و لذا علامه حلّی الگوی فکری جدید را ارائه داد و مبنای ارزیابی حدیث را معیارهای سندی قرار داد، اما ایشان و دیگر فقهای از حلقه های متقدم مکتب حله نسبت به سیره عملی پیشینیان بی اعتنا نبودند و عمل فقهای متقدم به یک روایت (شهرت عملی) را جبران کننده ضعف سند آن می‌دانستند و اینگونه فقاهت این طیف از آثار سوء سندگرایی در امان ماند. اما حلقه‌های واپسین مکتب حله (حلقه فکری محقق اردبیلی) با وضع قواعد سخت‌گیرانه در پذیرش سند روایات از یک‌سو و بى‌اعتنایى به اقوال و عمل مشهور از سوی دیگر، بسیاری از روایاتی را که پیشینیان در زمره صحاح می‌گنجاندند را کنار گذاشتند و اینگونه سند را یگانه معیار ارزیابی روایت قرار دادند و این عملکرد خود تبدیل به یکی از مهمترین دلایل پیدایش جنبش اخباری‌گری و انزوای مکتب اجتهاد در امامیه شد. نگارندگان در اثر پیش رو این سیر تطور نظریه عالمان مکتب حله در مواجهه با نظریه انجبار را به تصویر کشیده اند و از طریق به تبیین چرایی پیدایش اخباری‌گری پرداخته‌اند.

مطابق با آیات و روایات، انس با قرآن کریم زمینه‌ساز تربیتِ افراد و جامعه‌ مبتنی بر آموزه‌های وحیانی است. دستیابی به این هدف، نیازمند لوازم و مقدماتی است که فقدان آن‌ها می‌تواند نتیجه‌ی عکس برای انسان به همراه داشته باشد. لذا معصومان(ع) به این مهم توجه داشته و بیانات ارزشمندی را در این خصوص ایراد فرموده‌اند که از جمله‌ی آن‌ها، دعای 42 صحیفه‌ی سجادیه با عنوان دعای ختم قرآن است. در این پژوهش تلاش شده با استفاده از روش تحلیل مضمونی و با دو رویکرد کمّی و کیفی در سه گام تجزیه، تشریح و ترکیب متن، به استخراج مضامین پایه، سازمان دهنده و فراگیر دعای ختم قرآن امام سجاد(ع) پرداخته و راهکارهای مطرح در این دعا به‌منظور کشف الگوی صحیح انس با قرآن کریم از منظر آن امام تبیین شود. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از منظر امام سجاد(ع) انس با قرآن نیازمند لوازمی است که به‌شرط حصول آن‌ها، آثار و نتایجی را هم در دنیا و هم در آخرت برای انسان به ارمغان می‌آورد. مهم‌ترین لوازم انس با قرآن عبارتند از: شناخت اوصاف قرآن، شناخت آثار تبعیت از قرآن، شناخت شرایط بهره‌مندی از قرآن، شناخت مقدمات انس با قرآن، شناخت مفسران حقیقی قرآن، دعا برای پیامبر اکرم(ص) و پیروی از پیامبر اکرم(ص). در پایان این مقاله نیز الگوی انس با قرآن از منظر امام سجاد(ع) ترسیم شده است.

نهضت عاشورا یکی از حوادث سرنوشت‌ساز تاریخ صدر اسلام است که گفتمان کاوی متون مربوط به آن، می‌تواند مفاهیم کلیدی و محوری مکتب امامت را به جامعه بنمایاند. در این پژوهش تلاش شده به بررسی تاریخی گفتمان‌های باز تولیدشده از حادثه عاشورا در ده قرن نخست هجری پرداخته شود و بررسی گردد که مؤلفان کتاب‌های تاریخی و حدیثی پسین، عامدانه یا ناخودآگاه، کدام نقل را برگزیده و در آثار خود منعکس کرده‌اند؟ ضرورت این پژوهش بدین خاطر است که مخاطب را با فضای فکری حاکم بر جامعۀ آن روز و نیازها تا حدودی آشنا می‌کند. نتایج حاصل از بررسی‌ها نشان داد پنج گفتمان عمده، در شمار گفتمان‌های تولید شده در جریان نهضت عاشورا هستند که مؤلفان کتب تاریخی هر یک به فراخور شرایط، به بازتولید آن اقدام نموده‌اند. بیشترین گفتمانی که در ده قرن نخست مورد توجه بوده، گفتمان «دفاع از شخصیت حسین(ع) و قداست حرکت او» است. این گفتمان در وهلۀ نخست با بیان حسب و نسب امام و ظهور عبارت «ابن بنت النبی»، در مرتبۀ بعد با بیان انگیزۀ ایشان که تنها یاری دین خدا و پیامبر(ص) بوده و در مرتبۀ آخر با بیان فضائل، سعی دارد حقانیت امام را اثبات نموده و قداست این حرکت را تبیین نماید. از دیگر گفتمان‌های مهم این دوره می‌توان به گفتمان «تشخیص مسیر با محوریت انگارۀ دنیا» و گفتمان «آزادگی و عزت خواهی» اشاره کرد که به‌طور مستمر و با استناد به نقل‌های مشهور در این دوره بازتاب قابل توجهی داشته‌اند.

برخی از مفسران معاصر شیعه در خلال بهره‌گیری گسترده از تفسیر المیزان، در مواردی نیز آرای مؤلف آن را مورد نقد قرار داده‌اند. پژوهش پیش‌رو که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای انجام شده، به‌‌بررسی صحت و سقم ادله‌یِ ناقدانِ آرای تفسیری مؤلف المیزان در بهره‌گیری از روش تفسیری قرآن به قرآن پرداخته است. مهم‌ترین اشکالات ناقدان به‌نظرات علامه غالباً مبتنی بر قواعد ایشان در بهره‌گیری از دلالت‌های قرآنی در تفسیر آیات می‌باشد که عبارتنداز: بهره‌گیری ناصواب از روابط معنایی و قراین درون‌متنی آیات، ناهماهنگی و عدم دلالت آیات مورد استناد علامه، مخالفت نظر علامه با سیاق، ناسازگاری آرای مؤلف المیزان با ظاهر آیات، بدون شاهد و قرینه بودن نظرات علامه و مغایرت نظرات ایشان با آیات دیگر. بر اساس یافته های تحقیق، علامه در بهره‌گیری از روش تفسیری قرآن به قرآن بسیار موفق بوده و غیر از موارد معدودی که ناقدان با ادلّه و استنادات قابل اعتمادی آرای ایشان را نقد و رد نموده‌اند، اغلب نظرات ناقدان به‌دلایلی ازجمله درک نادرست و نقل غیرصحیح نظر علامه و همچنین ضعف ادلّه‌ی آنان در نقد دیدگاه مؤلف المیزان و اختلاف‌ با ایشان در روش و مستندات تفسیری، نامعتبر بوده و از صحت لازم برخوردار نمی‌باشد.

در احادیث نبوی، روایات بزرگان دین، ادعیه، اساطیر، نظریه‌‌پردازی‌‌های متکلمانه و مفسرانه و اخلاقی، و باورهای عامیانۀ جهان اسلام اشارات فراوانی می‌‌توان به نامی برای خدا یافت که از آن غالباً با تعبیر «اسم اعظم» یاد می‌‌شود. مسلمانان معتقد اند می‌‌توان تصرفاتی بزرگ در هستی با ذکر یا همراه داشتن این اسم نمود. باور به امکان چنین تصرفی با برخواندن نام خدا ــ یا دست‌‌کم باور به برخورداری برخی نام‌‌ها از خواصی غریب ــ سابقه‌‌ای کهن در عصر پیش از اسلام دارد. بااین‌‌حال، اشاره‌‌ای صریح در قرآن به اسمی اعظم یا هرجور نامی ویژه با خواص متفاوت برای خدا نمی‌‌توان یافت. زمان و نحوۀ مطرح شدن این انگاره در جهان اسلام و عوامل مؤثر بر اشاعۀ فرهنگی آن بالکل ناشناخته‌‌اند و با وجود شهرت این اسم و گسترۀ باورها دربارۀ خواص آن کم‌‌تر می‌‌توان تبیینی از تاریخ انگارۀ اسم اعظم و سیر تحول آن در گذر زمان یافت. مطالعۀ کنونی تلاشی در همین مسیر است. می‌‌خواهیم شواهد حاکی از پیدایی و رواج تدریجی انگارۀ اسم اعظم در فرهنگ اسلامی را تا زمان تثبیت نهایی آن مرور کنیم. چنین مروری را بر گزارش‌‌ها دربارۀ عصری پی خواهیم گرفت که در آن اسم اعظم هنوز قبول عام نیافته بود و نظریه‌‌پردازی‌‌ها در تبیین نسبت آن با دیگر باورهای اسلامی و دستگاه‌‌های عقیدتی مختلف نیز رواجی محدود و اندک در میان برخی اقلیت‌ها داشت. چنان‌که خواهیم دید، این دوران تا نیمه‌های سدۀ 2ق به طول انجامید و امام باقر (ع) نقشی مهم در تعدیل نگرش‌ها به اسم اعظم و ایجاد زمینه برای پذیرش عمومی شکل اصیل آن در جهان اسلام ایفاء کردند.

داستان حضرت ابراهیم (ع) در هشت سوره مکی شامل سوَر مبارکه «مریم، شعراء، هود، حجر، انعام، صافات، انبیاء و عنکبوت» تبیین گردیده است. این جستار با رویکرد تنزیلی به بررسی ارتباط میان غرض سوره‌های مذکور و داستان حضرت ابراهیم خلیل‌الله (ع) با شرایط پیامبر اکرم (ص) و مؤمنین پرداخته و به روش توصیفی – تحلیلی به ارتباط میان داستان‌های قرآن با غرض سوره در راستای جلوه‌های هدایتگری قرآن دست یافته است. بنابراین، می-توان این‌گونه انگاشت که سرگذشت انبیاء پیشین در قرآن نیز که فصل عمده‌ای از آیات الهی را در بر می‌گیرند، نقش بسزایی در تأمین پاره‌ای از اهداف هدایتگری قرآن ایفا می‌نمایند. با مداقه در سور هشت‌گانه مکی حوزه این پژوهش، معلوم گردیدکه داستان حضرت ابراهیم (ع) به جهت «استوار ساختن قلب پیامبر (ص)، تقویت پایداری آن حضرت (ص)، تصویر ساز یاز طبقات مخالف با دعوت الهی، تجلیل از مؤمنان به حقّ، چگونگی محاجّه با مشرکین، وعده پایان تخاصم کفّار و بشارت پایان نیک مؤمنان، وعده به هلاکت و عذاب مشرکان، سربلندی انبیای خدا از مصائب و ابتلائات الهی، و ... بازگو شده ‌است.

شرح روایات معصومان (ع) مستلزم به کارگیری اصول و مبانی ویژه‌ای است که عدم توجه بدان فرایند فهم را از اساس مختل می‌سازد. «مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول» تألیف علامه محمد باقر مجلسی، از جامع‌ترین شروح حدیثی نگاشته شده بر «الکافی» ثقة الإسلام کلینی است. شارح در این مجموعه کوشیده است با کاربست پاره‌ای از اصول به فهم مدالیل اصیل روایات نائل آید. آنچه نگارندگان این سطور به دنبال تبیین آنند، بررسی مبانی فهم حدیث علامه مجلسی در «مرآة العقول» با تأکید بر اصول کافی است. آنان به منظور جبران خلأ مطالعاتی حاکم بر بحث حاضر کوشیده‌اند با مطالعة بیانات علامه در ذیل روایات اعتقادی «الکافی» به روش توصیفی ـ تحلیلی، این پرسش را پاسخ گویند که مبانی علامه در فهم و شرح روایات اصول کافی چیست؟ نتایج حاصل از این مطالعه گویای آن است که علامه در توضیحات و نکاتی که برای فهم روایات اصول کافی آورده، برخی مبانی فقه الحدیثی را در نظر داشته است. عرفی بودن زبان احادیث، وقوع صناعات ادبی در کلام معصوم (ع)، حجیت دلالت سیاق در فهم مراد معصوم (ع)، هماهنگی و سازواری درونی روایات معصومان (ع)، علم و عصمت انبیاء و ائمة اطهار (ع)، حجیت سنت معصومان (ع)، حجیت عقل در اثبات اصول دین، رعایت تقیه و سطوح مخاطبان در کلام معصوم (ع)، و لزوم رعایت احتیاط در تأویل روایات از مهم‌ترین این مبانی به شمار می‌روند. تدقیق و تأمل در این مبانی نشان می‌دهد که مجلسی به جهت بهره‌مندی از جامعیت علمی، و تسلط ویژه بر علوم معقول و منقول، در شرح روایات اعتقادی «الکافی» از القاء نگرشی تک‌بعدی به روایات پرهیز نموده و در این راستا از رویکردهای مختلف کلامی، اخباری و عقلانی بهره برده است. بی‌تردید که الگوپذیری از این مبانی می‌تواند در تحقق فهمی صحیح و روش‌مند از روایات اعتقادی «الکافی» سودمند باشد.