جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تربیت و عناصر آن از جمله اهداف و اصول به چیستی انسان، مرتبط است. بهره‌مندی از منابع علمی موثق، پایه و اساس اطمینان از یافته‌ها پیرامون چیستی انسان می باشد. در میان منابع موجود، اتکاء به نهج البلاغه به‌عنوان منبع اصیل، انکارناپذیر است. به‌ویژه آنکه این متن مقدس، سخنان ارزشمند امام علی(ع) را شامل می‏‌شود. در این پژوهش محقق به دنبال این هدف است که معناشناسی قلب را در نهج البلاغه مورد تحلیل و بررسی قرار دهد و سپس دلالت‏‌های تربیتی آن را اشکار سازد. این مقاله با استفاده از روش تحلیل متن در علم «معناشناسی» با رویکرد «هم‌زمانی» و روش تحلیل مفهومی به کشف معنای قلب به‌ عنوان یکی از کلیدی‌ترین واژه‌های حوزه انسان‌شناسی پرداخته است. این بررسی، بیشتر بر افعال، صفات و هم‌نشین‏‌های قلب تمرکز دارد. در ادامه دلالت‏‌های ناظر بر تربیت انسان بر اساس معناشناسی قلب، نتیجه‏‌گیری شده است؛ هدف تربیت قرب الی الله و د ستیابی به حیات طیبه و اصول تربیت؛ اصل هماهنگی با فطرت؛ اصل هدایت‏‌خواهی، اصل تعقل و تفکر و اصل جامعیت می‏‌باشند.

یکی از مهم‌ترین اموری که در آموزه‌های دینی به‌ویژه نهج‌البلاغه به آن توجه شده، فضایل و ارزش‌های اخلاقی است. امام علی علیه السلام در حکمت 47 نهج‌البلاغه به چهار فضیلت و سبک زندگی مهم اخلاقی «همت»، «صداقت»، «شجاعت» و «عفت» اشاره کرده است که آراسته شدن به آنها در پیمودن مسیر تکاملی و سعادتمندی انسان تأثیرگذار است. صائب تبریزی هم که از شاعران ادب فارسی در عصر صفویه بوده است، با تأثیری که از آموزه‌های دینی به‌ویژه نهج‌البلاغه و قرآن پذیرفته، به این چهار فضیلت مهم در دیوان خودش اشاره کرده است. هدف این پژوهش میزان توجه و بازتاب چهار فضیلت و سبک زندگی اخلاقی در اشعار صائب تبریزی است که با روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که صائب تبریزی با تأثیرپذیری از سخنان امام علی علی علیه السلام، فضایل اخلاقی موجود در حکمت 47 نهج‌البلاغه را در دیوان خودش منعکس کرده و هدفش ترویج و تشویق مردم به کسب فضایل و رعایت سبک زندگی اخلاقی است نتایج و یافته‌ها نمایانگر آن است که تجلیات فضایل اخلاقی فوق در اشعار صائب و دیگر شاعران، حاکی از تأثیرپذیری آنان از آموزه‌های دینی است و اینکه آراسته شدن به فضایل اخلاقی و عمل به توصیه‌های الهی و امامان در سعادت فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی انسان تأثیر بسزائی دارد.

سبک‌شناسی به عنوان یکی از موضوعات ادبی، روشی برای بررسی و تحلیل متون است که در سال‌های اخیر مورد توجه ویژه ناقدان قرار گرفته است. نهج البلاغه به عنوان نمونه والای فصاحت و بلاغت بعد از قرآن کریم، همواره در کانون توجه پژوهشگران، ناقدان و زبانشناسان قراردارد. خطبه 198 نهج البلاغه از جمله خطبه‌های ادبی است که در آن امام علی(ع) دیدگاه خود نسبت به مسائل مختلفی از جمله تقوا، جهاد، توحید، قرآن و اسلام را بیان می‌کند. بررسی و تحلیل کلام آن حضرت از دیدگاه سبک‌شناسی در راستای آگاه‌سازی مخاطب از اسلوب بلیغ و فصیح ایشان بسیار حائز اهمیت است. این پژوهش متن خطبه مذکور را، به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار داده و به تبیین عناصر سبکی خطبه پرداخته است. کشف عناصر سبک ساز در متن خطبه و همچنین تبیین پیوند میان این عناصر و نقش آن‌ها در انتقال بهتر افکار امام از اهداف این پژوهش به شمار می‌آید. نتایج پژوهش بیانگر ارتباط تنگاتنگ سطوح مختلف سبک‌شناختی خطبه مذکور با یکدیگر است. در سطح ادبی امام (ع) در قالب استعاره‌ها، تشبیهات، انواع کنایه و مجاز تصویر آفرینی می‌کند. فن تکرار در خلق موسیقی درونی و تصویرسازی معانی موثر است، همچنین گستره واژگانی و کاربرد واژه‌های هم‌‌آوا، بهره‌گیری از ویژگی آوایی حروف در تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها نمود آشکاری دارد. غنای موسیقی کناری متن در قالب انواع سجع بر قدرت کلام و تاثیر آن بر مخاطب نقش محوری دارد.

استقرار نظام جمهوری اسلامی و طرح سیاست‌هایی مانند عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی و پایبندی به آموزه‌های دینی، موجب توجّه افکار عمومی به ویژه تحصیل کردگان به این سیاست‌ها و نحوه برخورد با سهم‌خواهان شده و در عین حال اجرای فراگیر عدالت از مهمترین عوامل اعتماد عمومی به عنوان مهمترین رکن سرمایه اجتماعی، همچنین از مهمترین مؤلّفه‌های قدرت نرم برای جمهوری اسلامی است. در این میان یکی از آرمان‌های مشترک جمهوری اسلامی با حکومت علوی، عدالت‌ورزی و از چالش‌های مهمّ فراروی این دو، تفکّر سهم‌خواهی‌است. از نمادهای این تفکّر در حکومت علوی، ناکثین بوده‌اند. با توجّه به تشابه آرمانی، همان چالش و تفکّر در برابر جمهوری اسلامی نیز مشهود است. این پژوهه با روش توصیفی- تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، ضمن بیان ویژگی‌ها و اهداف ناکثین به عنوان نماینده تفکّر فوق و مواضع امام علی علیه السلام در برابر آنان و توجه به مؤلّفه‌های افزایش اعتماد عمومی با رویکرد به نهج‌البلاغه که تاکنون مغفول واقع شده، به بررسی این موضوع پرداخته و به این نتیجه دست یافته که مهمترین عامل برای تحقّق آرمان‌ها، عدالت‌ورزی، طرد سهم‌خواهی‌ها و به کارگیری مؤلّفه‌های تاثیر گذار بر افزایش اعتماد عمومی، بر اساس توصیه‌های امام علی علیه السلام دراین‌باره می‌باشد.

گفتمان(discourse) به طور کلی به بافت زبان در مراحل بالاتر از جمله اطلاق می‌شود. تحلیل گفتمان، یکی از ابزارها‌ی تحلیل متون ادبی است که ارتباط بین ساختارها‌ی‌ گفتمان مدار و دیدگاه‌ها‌ی اجتماعی حاکم بر تولید گفتمان را بررسی می‌کند، تحلیل گفتمان ادبی به عنوان یکی از فروع تحلیل گفتمان به بررسی و نقد متون ادبی از جنبه ساختارها‌ی زبانی و بافت متنی و هماهنگی آن‌ها با بافت موقعیتی می‌پردازد. پژوهشگران ادبیات عموما خطبه توحید (1)را با تمرکز بر واحدهای مستقل زبان و بدون در نظر گرفتن بافت موقعیتی ایراد خطبه بررسی نموده و به کشف ابزارهای زیباسازی این اثر ارزشمند همت گماشته اند. اما پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و از منظر تحلیل گفتمان ادبی به بررسی ساختارهای مختلف خطبه براساس بافت موقعیتی آن پرداخته است. نتایج نشان می دهد که متناسب با موقعیت ایراد خطبه ‌که سرگردانی در مسائل اعتقادی، و نیاز مردم به آموزش و تبیین مسائل معرفتی برای آنها می باشد، ساختارهای مختلف خطبه نه به عنوان صرفا ابزار زیباسازی متن بلکه به عنوان ابزاری درجهت آموزش مباحث پیچیده‌ی اعتقادی همچون توحید، آفرینش جهان و فرشتگانو انسان ونیز لزوم بحث نبوت و...به کار گرفته شده اند.

یکی از مهم‏ترین موضوعات مورد توجه امام علی علیه السلام در کلام خود، نگاه اخلاقی و معنوی او به دنیا و تاکید و تحذیر مکرر دنیا‏پرستان از آن و توجّه آنان به آخرت است. زیرا از منظر ایشان، اعراض از دنیا یا هدف تلقی نکردنِ آن، و نیز، توجه به آخرت، یکی از مهم‏ترین پایه‏های زیست اخلاقی در جهان است. بنابراین، امام علیه السلام برای تفهیم بهتر این نگرش، از روش‌های زبانی، بیانی و بلاغی گوناگونی بهره می‏ گیرد که بسیاری از مضامین بلند و والای ایشان را می‏توان با نظریه معاصر استعاره (استعاره مفهومی)، بهتر و مؤثّرتر توضیح و آموزش داد، زیرا با توجه به اینکه این مضامین اخلاقی و مصادیق آن مفاهیمی ذهنی هستند، لذا نحوه درک بشر از آنها تأمل برانگیز است، بنابراین این نظریه یکی از نظریه‌های مهم زبان شناسی است که می‌تواند این موضوعات را به خوبی تبیین کند. از این رو، در این پژوهش تلاش شده تا با تکیه بر داده‌های زبان شناختی، از مفاهیم اخلاقی و ذهنی امام علی علیه السلام درباره دنیا وآخرت، رمز گشایی بیشتری نسبت به بلاغت سنتی صورت و سامان بگیرد. به همین منظور، نویسندگان، بسیاری از نگاشت‏های مربوط به حوزه‏های دنیا و آخرت در نامه‏ های امام علی علیه السلام را گرد‏آوری نموده و بر پایه استعاره مفهومی به تحلیل و تبیین آن‏ها اقدام کرده‏‌اند.

تاریخ، فرهنگ و تمدن بشری گویای این واقعیت است که «خود رأیی» مهم ترین عامل انحطاط جوامع بوده و آثار زیانباری از خود به جای گذاشته است؛ اما در مقابل، مشورت درست با افراد صحیح العقیده، بزرگترین عامل رشد و توسعه و مانع انحطاط جوامع به شمار می آید. از این رو با تکیه بر خرد جمعی و مشورت با خردمندان، می توان به تعالی دنیوی و سعادت اخروی دست یافت. از مبانی اسلام - همچون آیات قرآن، سیره معصومین(عهم) - نیز چنین به دست می آید که «مشاوره» رکن مهم اداره امور جامعه است. با این وجود، در برخی از روایات، مشورت با زنان که نیمی از افراد جامعه را تشکیل می دهند، مورد مذمت و نگوهش قرار گرفته است. که به نظر می رسد، شایسته است این نگاه، خود در معرض کَندوکاو قرار گیرد. در این راستا نگارنده بر آن است تا با روش رجوع به منابع و متون و نظریات موافق و مخالف، به توصیف و تحلیل سخن امام علی(ع) در« نهج البلاغه» پرداخته و از آن زمز گشایی کند و به این پرسش پاسخ دهد، کدامین زن و با چه نوع ویژگی های شخصیتی، مشورت با او از سوی حضرت نکوهش شده است؟ که نتیجه ی حاصل از آن، روشن می سازد منظورِ نظر حضرت بطور عام نیست و گفتمان آن حضرت شامل زنانی نمی شود که عاقلانه و به دور از احساس و عاطفه تصمیم می گیرند، سیره امام خود بهترین گواه این مدعاست.

وجود و عدم صلح می تواند در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و افراد جامعه موثر و نقشی تعیین کننده داشته باشد. مسأله اصلی پژوهش بررسی دیدگاه نهج البلاغه و کانت درموضوع صلح پایدار و وجوه اشتراک و افتراق آنهاست. در نگاه نهج البلاغه صلح به درونی، فردی و اجتماعی تقسیم شده و زمینه صلح اجتماعی درصلح فردی نهفته است ومعیارهایی برای صلح وجود دارد که صلح پایدار باید متلبّس به آنها گردد و صلح بین افراد و حاکمیت ایجاب می کند تا حکومت متضمن سلامت و امنیت اجتماعی، خدمت به مردم، عدالت محوری و قانون مندی باشد. ازمنظر کانت صلح پایدار دارای ارکانی است که جنبه صرفا مادی دارند وپشتوانه آن آراء جمهور و برقراری دموکراسی است. گرچه مبانی صلح ازمنظر نهج البلاغه وکانت متفاوت است، اما در ضرورت و اهمیت صلح نظری واحد دارند. دو دیدگاه کرامت انسانی و حقوق افراد را محترم شمرده و نظم را در کنار آن ضروری و آن راعلت موجبه صلح می دانند واصل اولی را صلح و جنگ را عارضی وغیر اصیل می دانند و عدالت هدف اصلی برقراری صلح است.دو دیدگاه مطرح، از لحاظ مبانی معرفتی و هستی شناسی متفاوت هستند. صلح در نهج البلاغه مبتنی بر جهان بینی الهی و در نگاه کانت دارای نگاهی مادی است؛ صلح در نگاه اول، اصلی ثابت بوده و مقوله های زمانی ومکانی در آن اثر نمی گذارد وهدف از آن ایجاد آرامش برای افراد اجتماع است، درصورتی که در نگاه دوم، صلح مسأله ای نسبی است وهدف از آن ایجاد منفعت درسطح دولت ها است.

قرب در مکاتب عرفانی به عنوان یکی از مهم ترین احوال مطرح بوده و عارفان دو سنت یهودی و اسلامی به زوایا و مراتب آن توجه کرده اند. در متون قبالایی برای نزدیکی شدن انسان به خداوند از اصطلاح «دِوِقوت» که به معنای اتّحاد و اتّصال به خداوند می‌باشد، استفاده می‌شود. موسی بن یعقوب کوردوورو، آموزه‌ی «تقلید از خداوند» را لازمه‌ی اتّحاد عرفانی و قرب انسان به خدا می‌داند. اتّحاد با خداوند در نهج البلاغه به طور مستقیم بیان نشده است، اما اصطلاح قرب به خداوند به عنوان امری مشکّک به کرّات به‌کار رفته و با کیفیّت اعمال عبادی، ارتباطی مستقیم دارد. با بررسی آثار کوردوورو و نهج البلاغه مصادیق مشترکی همچون نمازگزاردن، صدقه دادن، نیکوکاری و... موجب تقرّب به خداوند می‌شود. مطابق حدیث «قُرب نوافِل» انسان با انجام فرایض و نوافل دینی به مرتبه‌ی خداگونگی می‌رسد. شرط رسیدن به این وحدت بنا به بیان نهج البلاغه و کوردوورو، نیّت خالص و اخلاص در عمل است.

در اقوال متکلمان معتزله و شیعه، درباره ماهیت ،اقسام،مراتب و وظایف ملائکه، تشابهات و تفاوتهایی وجود دارد که بعضی از این نظرات در شروح ابن ابی الحدید و ابن میثم بر نهج البلاغه آمده است .لذا بررسی تطبیقی آراء ایشان، موضوع این پژوهش است.این پژوهش براساس ماهیت و روش،تحقیقی کیفی است و با سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقادانه، آراءتفسیری ابن ابی الحدید و ابن میثم را دسته بندی، تحلیل و تبیین می نماید.شارحان نهج البلاغه خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی هستند و در اصول دینی و فروع فقهی دیدگاه هایی دارند که دفاع از آنها را ضروری می شمارند. ابن ابی الحدید معتزلی و ابن میثم شیعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند .با بررسی آراء شارحان مورد نظر ،پیرامون موضوع ملائکه ،دستاورد این پژوهش، شناخت روش ایشان در شرح نهج البلاغه است.ابن ابی الحدید و ابن میثم در شروح خویش بر نهج البلاغه به موضوعاتی همچون بیان انواع ملائکه،توصیف ایشان از جهت عدم جسمانی بودن،علم،عبادت،عصمت،خواب،ماهیت ابلیس و مقایسه او با فرشتگان و همچنین برتری پیامبران بر فرشتگان پرداخته اند.ابن ابی الحدید بر اساس کلام امام علیه السلام با طرح دیدگاه اصحاب معتزلی خویش به این مباحث می پردازد و در بعضی موارد نظری مخالف معتزله ابراز می دارد. روش او در بیشتر موارد عقل گرایانه و اجتهادی است. ابن میثم نیز با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام ملائکه را دسته بندی و توصیف می نماید اما روش او در تحلیل محتوا،برمبنای تاویل ظاهر به باطن است.