جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با تطبیق تعریفی که فیلسوفان از «حرکت» (خروج تدریجی شیء از قوه به فعل ـ سیلان و تدرُّج در وجود) و «مجرد» (موجودی که نه‌تنها جسم عنصری و طبیعی نیست، بدون وجودِ جسم عنصری و تعلق به آن نیز می‌تواند باقی بماند) ارائه کرده‌اند بر اموری در روایات، به اشاراتی از روایات بر مسئله امکان حرکت در مجردات می‌توان دست یافت؛ لیکن در نگاه ابتدایی، تعارضی در این‌‌باره در روایات مشاهده می‌شود؛ تعدادِ اندکی از روایات بر عدم حرکت در مجردات دلالت دارند. اما این روایات، ضعیف، مجمل، متعارض با روایات قطعی و غیردالِّ بر ثَباتِ مطلقِ مجردات‌اند. درمقابل، انبوهی از روایات یافت می‌شوند که بر امکان حرکت در مجردات دلالت دارند. روایاتی که از حرکت در تمام ممکنات یا وقت و أجل داشتن تمام مخلوقات یا مرگ تمام آنها یا ازدیاد علم ملائکه یا تقرب بیشتر یافتن ایشان و... حکایت دارند. از دلالت مجموع این روایات، اجمالاً امکان حرکت در مجردات قابل استنباط است.

در این مقاله قصد آن داریم تا این مسئله را که خدای دین همان واجب‌الوجود بالذات فلسفه است، بررسی کنیم. شاید در گذشته این‌همانی بین خدای دین و واجب بالذات فلسفه بدیهی به نظر می‌آمد و ازاین‌رو در آثار فلسفی مسلمانان بعد از تعبیر «واجب‌الوجود» و امثال آن، تعبیر «تعالی» و امثال آن به کار می‌بردند و کسی هم این کار را مورد سؤال قرار نمی‌داد؛ یعنی همه پذیرفته بودند که اصطلاح فلسفی «واجب بالذات» بیانگر همان خدای دین است و بررسی مسئله این‌همانی خدای دین و واجب‌الوجود بالذات امری زاید شمرده می‌شد؛ ولی امروزه با توجه به ترجمه آثاری از اندیشمندان غربی که بر جدایی مباحث در مورد خدای ادیان از مباحث واجب بالذات فلسفه پای می‌فشارند، این امر را نیازمند بررسی کرده است. تا این‌همانی خدا و واجب بالذات روشن نشود، نمی‌توان از دستاوردهای فلسفی در مورد واجب بالذات در جهت اثبات مسائل مربوط به خداشناسی بهره برد و مباحث مهم اعتقادی دینی بدون پشتوانه عقلی فلسفی خواهند شد. مهم‌ترین بخش این مقاله بررسی اوصاف و افعالی است که در متون دینی به خدا نسبت داده شده و شاید شاهدی بر تغایر خدا با واجب‌الوجود فلسفه تلقی شود. روش تحقیق در این مقاله روش کتابخانه‌ای است و با مراجعه به منابع معتبر فلسفی و کلامی، این مسئله مورد بررسی قرار می‌گیرد.

نسبت علم و عمل ازجمله پرسش‌های مهم و مطرح در حوزه انسان‌پژوهی است. فیلسوفان و متکلمان اسلامی با تقسیم فاعل به انواع علمی و غیرعلمی، گرچه به نقش علم در صدور فعل توجه کرده‌اند، اما بیشتر با رویکرد هستی‌شناختی به تبیین آن پرداخته‌ و از تبیین چگونگی نقش آن بازمانده‌اند. علامه طباطبائی با تعریفی که از حقیقت اختیار ارائه داده، با ارجاع آن به علمِ فاعل ازیک‌سو و با تبیین نظریه «علم‌ عملی» از سوی دیگر، به چگونگی نقش علم در صدور عمل دست‌ یافته و تحلیلی نسبتاً جامع از نسبت علم و عمل ارائه کرده است. وی معتقد است اختیار به ‌مثابه علمِ فاعل که در فرایند صدور عمل دخالت دارد از سنخ «علم عملی» است و به ارائه منافع و مضرات فاعل اشتغال دارد. علم به منافع و مضراتِ اشیا غیر از چیستی آنها (حکمت ‌نظری) و غیر از حسن و قبح ذاتی‌شان (حکمت‌ عملی) است؛ این علم ریشه در احساسات و عواطف درونی فاعل دارد؛ احساسات و عواطفی که به دو احساس ملائمت و منافرت قابل ارجاع است. بنابراین علم عملی کاملاً شخصی است و از منظر هر فاعلی می‌تواند متفاوت باشد.

پس از اتخاذ رویکرد مبناگروی در دانش معرفت‌شناسی، یکی از مسائل مهم، تبیین چرایی صدق گزاره‌های پایه و بدیهی است. در میان گزاره‌های بدیهی، قضایای اولی (تحلیلی) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علامه مصباح یزدی با استناد به اشکالات عدیده و برخلاف رویکرد منسوب به قدما، امکان حکایت اولیات از مصادیق خارجی را برنمی‌تابد و در عوض محکی آنها را در رابطه میان مفاهیم در ذهن دنبال می‌کند. به‌رغم آنکه بر رابطه میان مفاهیم در اولیات اشراف حضوری داشته و به دنبال آن تبیین معیار صدق اولیات از طریق ارجاع به علم حضوری تأمین می‌گردد، اما این نظریه با پرسش مهمی روبه‌روست؛ با فرض آنکه اولیات را حاکی از روابط میان مفاهیم در ذهن بدانیم، چگونه می‌توان این تلازم در ذهن را ملاک برای اتحاد مصادیق در خارج تلقی نمود؟ چگونه می‌توان دخالت ذهن و ساختار آن را در برقراری این ارتباط نفی نمود؟ چگونه می‌توان مطمئن بود که اگر ذهن ما به گونه‌ای دیگر آفریده می‌شد یا مانند یک هوش مصنوعی ساختار دیگری برایش تعریف می‌گشت، قضایای دیگری را به ‌عنوان قضایای اولی تلقی نمی‌نمود؟ ناگفته روشن است که عدم پاسخ مناسب به پرسش مزبور ابتدا به نسبیت در مبانی معرفت بشری و از آنجا به نسبیت در تمامی علوم می‌انجامد. در مقاله حاضر برآنیم که با روش توصیفی ابتدا مبنای علامه مصباح یزدی در باب نحوه بازنمایی مفاهیم و تمایز آن از نحوه دلالت داده‌ها در هوش مصنوعی را تبیین نموده و سپس با روش تحلیلی پاسخ مناسبی نسبت به اشکال مزبور ارائه دهیم.

یکی از مهم‌ترین مباحث علوم شناختی معاصر، چگونگی «معرفت ما به اذهان دیگر» یا به‌ تعبیر دیگر، «شناخت اجتماعی» است. علوم شناختی عمدتاً با رویکرد فلسفه تحلیلی، مسئله اذهان دیگر و شناخت اجتماعی را تحت عنوان «نظریه ذهن» مطرح کرده‌اند. «نظریه ذهن» یک مهارت مهم اجتماعی ـ شناختی است که توانایی تفکر در مورد حالات ذهنی خود و دیگران را دربرمی‌گیرد. در این پژوهش با روشی کتابخانه‌ای به توصیف و تبیین نظریات مطروحه تحت این عنوان، یعنی «نظریه نظریه ذهن» و «شبیه‌سازی نظریه ذهن» و انشعاباتشان می‌پردازیم، و سپس در ادامه با روشی تحلیلی به بررسی مدعای آنها خواهیم پرداخت. یافته‌های پژوهش از این قرارند که دو نظریه مزبور با تمامی انشعاباتشان، گرچه گامی مفید در عرصه هوش مصنوعی و علوم رایانه‌ای برداشته‌اند، ولی با یک سری اشکالات بنایی و مبنایی روبه‌رو هستند که تنها با یک نگاه فلسفی عمیق و صحیح قابل ترمیم و اصلاح‌اند. عدم توجه به «یافت مستقیم و حضوری حالات درونی در خود فرد در TT»، «چالش توجیه در نسخه صریح شبیه‌سازی» و «غیرمادی بودن مقوله شناخت و ادراک در نسخه ضمنی شبیه‌سازی» ازجمله اشکالات مبنایی رویکردهای مزبور است.

شهاب‌الدین سهروردی و مارتین هایدگر، در بحث از معرفت (علم) و در نقد سنت‌های فلسفی پیش از خود، هر دو بر این باورند که ادراک اصیل، قسمی علم حضوری و بی‌واسطه به حقیقت و ذات امور است، نه حصول صورت یا مفهوم شیء در ذهن. سهروردی با تکیه‌ بر هویت نوری نفس و معرفت، جمله مراتب و اقسام ادراک را از سنخ علم بی‌واسطه حضوری و شهودی می‌داند. هایدگر نیز با طرح انسان (دازاین) همچون «هستندة در ـ جهان»، ضمن تأکید بر گشودگی ذاتی انسان، بر آن است که او در راستای ارتباطی عملی، از خود، هستندگان و جهان رفع حجاب می‌کند و لذا فهم اصیل از سنخ حضوری و وجودی است. اگرچه هر دو متفکر بر خصوصیت پیشامفهومی ادراکِ اصیل تأکید دارند، لیکن در مرحلة پس از آن، ادراک مفهومی (حصولی) را نیز می‌پذیرند. با این حال، با نظرداشت تفاوت در فرهنگ و سنت فکری این دو متفکر، طبعاً اختلاف‌نظرهایی نیز میان آن دو وجود دارد. نوشتار حاضر، با روش تحلیلی ـ مقایسه‌ای، مشابهت‌ها و اختلاف‌نظرهای این دو فیلسوف را در بحث از ادراک بی‌واسطه مشخص کرده است.

شهید مطهری معتقد است حساب ابجد حسابی اعتباری است نه حقیقی؛ لذا نمی‌توان آن را کاشف حقیقتی از حقایق عالم دانست. از طرفی دیگر آیت‌الله جوادی آملی معتقد است مقوله کمّ مختص عالم ماده و مثال است و کمند آن به معقولات نمی‌رسد. این دو دیدگاهِ ریاضی ـ فلسفی ظاهراً به هم ارتباطی ندارند، اما درواقع انکار یک حقیقت متضایف‌اند؛ چون حساب ابجد اگر یک «حساب» حقیقی باشد، «معدود» آن جز «معقولات» و «معانی مجرده» نخواهد بود، منتهی به واسطه معدودیت حروف و کلمات. به نظر می‌رسد، تعدید مفاهیم و معقولات ثبوتاً استحاله ندارند؛ آنچه مستحیل است، تعدید به واسطه شکل و وزن و امثال آن است که البته مفاهیم از آن مبرا هستند. تعریف و تطبیقات اکابر عرفان و حکمت مانند ابن‌ترکه و میرداماد نیز نشان می‌دهد این تعدید نه‌تنها ممکن، بلکه به لطف حسابِ «ابجد» ثابت است؛ زیرا منتهی به کشفِ عباراتِ «مشترک الکمّ والمعنی» می‌شود. عباراتی که اگرچه به لحاظ ترکیب حروف مختلف‌اند، اما به لحاظ کمّ و کیف (روح معنا) مشترک‌اند؛ و چون اشتراک دوگانه مذکور، به‌عنوان یک نظم، مسانخ علم و اراده باری است نه علم و اراده واضع یا مستعمل عبارات؛ به برهان لمّی ثابت می‌شود، حساب ابجد نیز حقیقی و الهی، با معدوداتی از سنخ معانی است. ابهام این کبریات به وسیله صغریات منقول و محصل مذکور در متن قابل رفع است.

فاعلیت واجب‌تعالی ازیک‌سو و تأثیر و سببیت هم‌زمان اشیاء از سوی دیگر یکی از عمیق‌ترین و دشوارترین مسائل الهیات است که ذهن متفکران با آن مواجه بوده است. مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان هریک به طریقی درصدد تحلیل این بحث برآمده‌اند. پیچیدگی این باعث شده برخی در دفاع از فاعلیت واجب‌تعالی مؤثریت را به نحو انحصاری به خداوند داده و سبیت اشیاء را انکار نمایند. برخی نیز فاعلیت و تأثیر را یک‌سره به اشیاء و در افعال اختیاری انسان به انسان تفویض کرده و فاعلیت خداوند را یکسره کنار گذاشته یا انکار نموده‌اند. حکمت صدرایی با اتکا به براهین عقلی و بهره‌مندی از معارف وحیانی و مکاشفات عرفانی فاعلیتِ خداوند را با مؤثریت و سببیت اشیاء سازگار می‌داند. در این پژوهش با دو رویکرد فلسفی و عرفانی به تبیین موضوع پرداخته شده است. در رویکرد فلسفی با نگرش واقع‌بینانه و بر مبنای اصل علّیت و نظام طولی اسباب و مسببات و با تفکیک فاعل حقیقی و معدات و در رویکرد عرفانی با ارجاع اصل علّیت به تجلی و تشأن و براساس اصل «لامؤثر فی الوجود الا الله» این موضوع بررسی شده بدون اینکه پندار دوگانگی یا شرک در خالقیت پدید آید. واکاوی این بحث در حکمت صدرایی به فهمِ عمیق و دقیقِ بسیاری از معارف ازجمله: هستی‌شناسی، کیفیت آفرینش، تدبیر جهان، مسئله شرور در جهان و نحوه انتساب آن به خدا، انسان‌شناسی به‌ویژه اختیار و اراده آزاد انسان می‌انجامد. علاوه بر این موارد، چنین نگرشی می‌تواند در شمار یکی از مبانی معرفتی دانش تفسیر در فهم آیات مربوط به خالقیت، فاعلیت، توحید فاعلی و توحید ربوبی نیز قرار گیرد. کاربست چنین نگرشی به فاعلیت حضرت حق علاوه بر جنبه‌های معرفتی و نظری در شرک‌زدایی و تربیت انسان موحد نقش بسزایی دارد.