جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا خداوند نمی‌توانست خود را از این که هست واضح‌تر کند تا راهی برای انکار وجودش باقی نماند؟ آیا خدای قادر علی‌‌الاطلاق قادر نبود قراین حضور و وجودش را به‌‌گونه‌ای در اختیار بشر قرار دهد که او راهی جز پذیرش خداوند نداشته باشد؟ چگونه می‌توان این اختفای خداوند را با اعتقاد به هدایت‌گری تامّ او جمع کرد؟ این پرسش‌ها را فیلسوفان اختفاءباور مطرح کرده و بر اساس آن معقولیّت خداباوری را به چالش کشیده‌اند. آنان معتقدند باور به خدایی که می‌توانست خود را آشکار کند، ولی نکرده است، معقول نیست. برای پاسخ به این پرسش‌ها نباید تنها به هدایت‌گری خداوند توجه کرد؛ زیرا متغیّرهای دیگری نیز در حلّ این معادله مؤثّرند. مؤلّفه‌هایی مانند اختیار انسان که از مهمّ‌ترین لوازم تحقّق کمال‌ انسان است. این مقاله می‌کوشد تا ارتباط میان اختفای الهی و اختیار حداکثری انسان را تبیین کند و ادّعای فیلسوفان اختفاءباور را به چالش بکشد. در مسیر این چالش و تبیین، هم از استدلال‌های عقلی و هم الهیات قرآنی بهره گرفته شده است؛ زیرا قرآن کریم با وجود قدمت هزار و چهار صد ساله مطالبی سودمند در تبیین چرایی اختفای الهی دارد، اگر چه با این ادبیات بیان نکرده باشد. در نهایت این نتیجه به دست آمده که اگر چه ممکن بود خدا خود را بیش از مقدار کنونی عرضه کند امّا به میزان افزایش جلوه‌گری خداوند، اختیار انسان برای ایمان به او و یا انکار او کاهش می‌یافت. امری که با ضرورت اختیار حداکثری انسان در تعارض است.

مسئله معاد جسمانی و ثواب و عقابِ غیرروحانی یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث حکمت متعالیه است. ملاصدرا سعی نموده است تا با تکیه بر مبانیِ فکریِ خاصّ خویش این انگاره را برهانی نماید. در این میان، استدلال و استناد صدرالمتألهین به پاره‌ای آیات و روایات نیز شایان‌‌توجّه است. مبنای اصلی استدلال او در اثبات انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان»، حدیثی موسوم به «عَجْبُ الذَّنَب» است. بر پایۀ این روایت، تنها یک عضو یا قسمت از بدن انسان، پس از مرگ او باقی مانده و فانی نمی‌شود و در رستاخیز نیز محشور خواهد شد. در پژوهش حاضر، انگارۀ ملاصدرا در «حشر جسمانی انسان» که بر حدیث یادشده بنیان نهاده شده، مورد نقد قرار گرفته است. جستارهای صورت‌گرفته در پژوهش حاضر نشان از آن دارد که روایت یادشده، در هیچ‌یک از منابع متقدّم و متأخّر روایی شیعه، گزارش نشده است. گزارۀ روایی یادشده، تنها در برخی جوامع روایی اهل‌‌سنّت و آن هم از طریق ابوهریره نقل شده است. مدلول گزارۀ روایی یادشده و نیز طرق و اسناد آن از قوّت و اعتبار برخوردار نیست. از این گذشته، ملاصدرا در طرحِ انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان» تنها به عبارات ابن‌عربی در فتوحات مکّیه تکیه نموده و خود، روایت یادشده را مصدریابی نکرده است. ظاهر حدیث یادشده، بر مادّی بودن عضو موردنظر دلالت دارد و این موضوع، با مرتبۀ «خیال مجرّد از مادّه» در نظام اندیشۀ ملاصدرا و نیز برخی دیگر از مبانی فلسفی وی سازگاری ندارد.

یکی از موضوعات مهمی که از قرآن برداشت می‌شود، عصمت انبیا در زمینه تلقّی و دریافت وحی، تبلیغ رسالت خود و نیز عصمت ایشان از گناه است. امّا، از آغاز نزول قرآن، منکران عصمت انبیا با تمسّک به بعض متون دینی و تاریخی، به طرح شبهاتی در این زمینه پرداخته‌‌اند. به همین دلیل از دیرباز عالمان و مفسّران فریقین آثار متعدّدی در پاسخ به این شبهات تألیف کرده‌اند. علامّه طباطبایی که جامع علوم معقول و منقول است، یکی از ایشان است که با توجّه به تبحّر پیش‌گفته به پاسخگویی شبهات پرداخته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن بررسی تفسیر المیزان، از طریق استخراج نمونه‌ها و شرح آن‌‌ها، به این نتیجه رسیده است که علامّه طباطبایی به صورت روشمند و با استناد به دلایل عقلی و نقلی، با روش‌های متنوّعی از قبیل روش حَلّی، تبیین واژه‌ها، ارائه مثال، نقد و ردّ لوازم شبهه و...، به شبهات عصمت انبیا پاسخ داده است.

سلسلة‌الذهب عنوان روایاتی است که در سند آن چند امام معصوم وجود دارد که هر امامی متصلاً از پدرش روایت را نقل می‌کند و در نهایت به خداوند، پیامبر، امیر مؤمنان یا امام حسینختم می‎شود. برای این روایات، تعریف مشخّصی از حیث شروع یا پایان یا تعداد امام در سند آن وجود ندارد. آنچه مهم است، وجود زنجیره‌وار چند امام معصوم در سند آن است. از این‌رو روایاتی که دارای سلسله‌ای متشکّل از دست‌‌کم سه امام معصوم باشد نیز تحت این عنوان قرار می‌گیرد. گردآوری، مقایسه و تحلیل احادیث از این دست در موضوع امامت، ما را به یافته‌های معتنی‌به در مسئله ولایت، خلافت بلافصل، انتصابی‌بودن امامت، عصمت، علم، تعداد، شأن و جایگاه امام و مقام امیر مؤمنان رساند؛ همچنین شاهد و پاسخ متقنی به برخی شبهات در این حیطه فراهم آورد که مهم‌ترین آن، شبهه تطوّر و تکامل باورهای دینی در طول زمان است. اصالت برخی باورهای امام‌شناختی شیعی، دستآورد دیگر این پژوهش است. نوشتار پیش‌رو به این منظور و با روش آماری- تحلیلی به نگارش درآمده است.

بنا بر تحوّلات علمی بعد از رنسانس و آغاز زمینه ظهور شبهات کلامی مرتبط با علوم تجربی، ضرورت دارد تا تعامل بین این علوم به شیوه‌‌ای علمی به دور از تعصب و جمود، احیا گردد؛ به‌‌گونه‌‌ای که هر علمی جایگاه حقیقی و رتبه علمی و شناختی خود را حفظ کند و مرز بندی‌‌هایی که دانشمندان علوم تجربی میان علوم ایجاد کرده‌‌اند، موجب دور افتادن علم کلام از روش فلسفی خود نگردد. به همین جهت، علم کلام در راستای رسالت اثبات و دفاع از عقاید لازم است به شیوه‌‌های نوین کلامی تجهیز گردد تا بتواند در برابر ادلّه طبیعت‌‌گرایان برای این نوع تمایزات جدید در علوم، پاسخ‌‌های مناسب ارائه دهد و این هدف بدون تحلیل جایگاه علم کلام و فلسفه و آگاهی از حیطه تعاملی این دو علم میسر نیست. بنابراین، عدم برقراری تعامل بین فلسفه نظری و علم کلام در برابر شتاب طبیعت‌‌گرایی هستی شناختی به سود الحاد، به معنای رضایت به تقسیم بندی‌‌های موجود است و باعث فروکاستن ارزش علم کلام و رابطه تعاملی آن با سایر علوم می‌‌گردد. پس از آن‌‌جا که تعامل از ناحیه نقاط مشترک در علوم برقرار می‌‌گردد، لازم است به چیستی و گستره موضوعی و روش و غایت علم کلام که تشکیل‌‌دهنده اجزای تعریف هر علمی است، نظری افکند تا ضمن آن، تعاملش با فلسفه را نیز مورد بررسی قرار داد. بدین‌‌سان روشن می‌‌گردد که علم کلام در روش عقلی اثبات عقاید، با روش فلسفی از عقاید دینی ادیان دفاع می‌‌کند و علم کلام نیز می‌‌تواند غایت فلسفه را با غایت علم کلام هم‌‌سو سازد و با این نحوه تعامل می‌‌توان بسیاری از شبهات وارده به ساحت عقاید دینی را که امروزه ناشی از خلط روشی علوم است، رفع کرد. بر این اساس روش فلسفی در علم کلام ضرورتی است که موضوع آن ایجاب می‌‌کند و از ضروری‌‌ترین روش‌‌های این علم در عصر حاضر محسوب می‌‌شود.

برهان صدّیقین از مهم‌ترین براهین اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی به‌شمار می‌آید که تاکنون تقریرهای گوناگونی از آن ارائه شده است. یکی از مشهورترین تقریرهای آن، تقریری است که می‌توان آن را برهان صدّیقین «مجموع ممکنات» نامید. پس از طرح این برهان از سوی ابن‌سینا، برهان مزبور به بسیاری از آثار متکلّمان مسلمان نیز راه یافت و در اثر بازگفت و بازتقریرهای آنان دچار تحوّلات و تطوّراتی شایان‌توجّه شد. در عین حال، بعضی دیگر از متکلّمان و حکما، تقریر مزبور از برهان صدّیقین را به دلیل ناتمام بودنِ استدلال مطرح در آن برای ابطال تسلسل، تقریری نامعتبر ارزیابی کردند. متکلّمان امامی و اشعری در دفاع از برهان «مجموع ممکنات» تلاش نمودند با پیدا کردن راه‌حلّی به اصلاح و بازسازی آن بپردازند. این تلاش‌ها به ارائۀ صورت‌هایی معتبر و مقبول از برهان «مجموع ممکنات» انجامید و اعتباری دوباره به این تقریر خاصّ مهم از برهان صدیقین بخشید.