جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تطبیق روایات مهدویت بر حضرت مهدی (ع) فرزند امام حسن عسکری که از آن به «مهدویت شخصی» یاد می‌شود، از جمله باورهای بحث‌برانگیز بین مذاهب اسلامی،‌ به‌ویژه شیعه و اهل سنت نشان داده شده است. برخی از اهل سنت، به‌ویژه وهابیان، با برجسته‌کردن جنبه مذهبی آن، تلاش گسترده‌ای در انکار تاریخی مهدویت شخصی و نسبت‌دادن این انکار،‌ به تمامی اهل سنت و اختصاص عقیده مهدویت شخصی به شیعه و در نتیجه خرافه‌گرایی شیعه انجام داده‌اند. در حالی که اهل سنت، نسبت به جنبه تاریخی مهدویت شخصی، یعنی «ولادت»، و «غیبت» آن حضرت، رویکردهای متفاوت و گاه نزدیک به شیعه امامیه دارند. این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و انتقادی می‌کوشد رویکردهای اهل سنت به جنبه تاریخی مسئله مهدویت شخصی را که مشتمل بر «ولادت» و «غیبت» امام زمان (ع) است، گردآوری و طبقه‌بندی کند و از این رهگذر رویکرد مخالفان را بر اساس مبانی اهل سنت نقد کند. نتایج بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد «گونه‌شناسی» رویکردهای اهل سنت در مسئله تاریخی ولادت و غیبت،‌ در چهار دسته «رویکرد موافقان حداقلی»، «رویکرد موافقان حداکثری فرامذهبی و مذهبی»،‌ «رویکرد مخالفان حداقلی» و «رویکرد مخالفان حداکثری» انجام می‌شود. این گونه‌شناسی می‌تواند ضمن ترسیم تصویری جامع از منظومه فکری اهل سنت در این باره،‌ زمینه مناسبی برای تغییر مهدویت شخصی از باور مذهبی و تبدیل آن به باور اسلامی و نقد رویکرد مخالفان جنبه تاریخی مهدویت شخصی بر اساس مبانی اهل سنت و نقد از درون فراهم کند.

در تاریخ تفکر بشری هیچ مسئله بنیادینی به اندازه شناخت خدا، که جز به واسطه صفات او تعالی مقدور نیست، بشر را به اندیشه وادار نکرده، و پاسخ به نحوه به‌کارگیری این صفات، مطالبه‌ای جدی از متفکران هر عصر، خصوصاً فلاسفه و متکلمان، بوده است. در میان اندیشمندان اسلامی و در فکر کلامی‌فلسفی امامیه، اندیشهٔ شیخ مفید و ابن‌سینا به عنوان تأثیرگذارترین و پایدارترین اندیشه‌ها در حوزه کلام و فلسفه، که تحولات فکری عمیقی را پس از خود سبب شده است، از امتیازات ویژه‌ای در این زمینه برخوردارند. این نوشتار در صدد است با الگو قراردادن این دو فکر فلسفی و کلامی در جغرافیای فکر شیعه، دیدگاه این دو اندیشه را در مسئله‌ای مهم در باب صفات الاهی، یعنی «توقیفیت اسما و صفات الاهی» بررسی کند. در این خصوص هرچند شیخ مفید صراحتاً به توقیفیت، و ابن‌سینا به عدم آن قائل شده، اما هر دو به جواز عقلی آن حکم کرده‌اند؛ لذا با توجه به مبانی مشترک مستنبط و مستخرج از آرای هر دو متفکر و نیز کشف و فهم مبنایی‌نبودن اختلافات ظاهری میان ایشان در مسئله فوق، امتیاز توحیدی فکر شیعه به عنوان مبنای دو فکر و نیز وجه جامع میان کلام امامی و فلسفه اسلامی، به عنوان یافتهٔ نهایی محل تأکید قرار گرفته است.

همه متکلمان اسلامی در اینکه علم غیب ذاتی از آنِ خداوند است اتفاق نظر دارند، اما درباره علم غیب بشر، اعم از پیامبران و غیرپیامبران، اختلاف نظر بسیار وجود دارد. اکثر متکلمان علم غیب پیامبران را پذیرفته‌اند اما درباره علم غیب غیرپیامبران اختلاف نظر فراوان است. چنانچه برخی همچون معتزله و ماتریدیه معتقدند غیر از خداوند فقط پیامبران علم غیب دارند؛ اشاعره، ابن‌تیمیه از سلفیه و اسماعیلیه معتقدند علاوه بر پیامبران، غیرپیامبران هم می‌توانند علم غیب داشته باشند؛ امامیه نیز علم غیب پیامبران را حتمی دانسته و درباره غیرپیامبران معتقدند اولیای الاهی، به‌خصوص ائمه اطهار (ع) نیز علم غیب دارند. با این حال برخی از آنان گستره این علم را مقید و برخی مطلق می‌دانند. در این پژوهش ابتدا علم غیب را با استناد به قرآن کریم بررسی می‌کنیم و در ادامه نمونه‌ای از دیدگاه متفکران هر یک از مذاهب اسلامی را ذکر، و ادله‌شان را تحلیل و ارزیابی می‌کنیم و نشان می‌دهیم دیدگاه مذاهب اسلامی غیر از امامیه با اشکالات متعددی روبه‌رو است و در مقابل نظر امامیه با استناد به دلایل متقن نقلی و عقلی اثبات‌پذیر است.

رویکرد ملاصدرا در مواجهه با ظواهر آیات قرآن رویکردی متفاوت با رویکرد مشهور مفسران و حکیمان است. مشهور در مواجهه با برخی از ظواهر قرآن کریم که التزام به آنها دشوار است راه تأویل را پیموده و از معنای ظاهری لفظ فاصله می‌گیرند. غالب این ظواهر درباره توصیف خداوند به صفاتی است که او را به بندگان خویش تشبیه می‌کند. به‌علاوه، ظواهر آیات مرتبط با معاد نیز در معرض تأویل قرار گرفته است. اما ملاصدرا از مخالفان رویکرد تأویلی است و در آثارش، به‌خصوص در تفسیر قرآن کریم و رساله متشابهات القرآن، به مناسبت بحث از آیات متشابه، به مسئله تأویل پرداخته است. وی با تقسیم ضمنی تأویل به تأویل درست و نادرست، رویکرد اصلی تأویل نادرست را التزام‌نداشتن به ظواهر الفاظ دانسته است. به نظر وی، ظواهر آیات و روایات را همان‌گونه که هست، بدون اینکه در آن تصرفی صورت گیرد، باید پذیرفت، دست‌کم تا زمانی که دلیل کافی و توجیه درستی بر آن وجود داشته باشد که در بسیاری از بحث‌ها همچون بحث معاد وجود ندارد و می‌توان همه آنچه در آیات و روایات در این باره آمده است، به معنای ظاهری‌اش پذیرفت. با این حال، ملاصدرا از افتادن به ظاهرگرایی نیز هراس دارد و آن را نفی می‌کند و سخن از تأویل صحیح یا «تحقیق» به میان می‌آورد. به این ترتیب، او به دنبال نظریه‌ای است که هم قادر به حفظ ظاهر الفاظ باشد و هم با قواعد عقلی مخالفت نکند. او نظریه روح معنا را واجد این دو خصوصیت شمرده است. این نوشتار به تبیین رویکرد ملاصدرا در نقد تأویل و ادله‌اش می‌پردازد و اینکه چگونه ملاصدرا نظریه مجاز را نقد کرده و به جای آن از نظریه روح معنا دفاع می‌کند.

در همه نظام‌های حقوقی تلاش بر این است که جرائم و بزهکاری را کاهش دهند و امنیت ملی جامعه متبوع را ارتقا بخشند، اما اینکه این هدف با چه سیاست و راهکارهایی تأمین می‌شود، هر نظام حقوقی ویژگی‌های خویش را دارد. در نظام حقوقی فقه امامیه، اصول حاکم بر سیاست جنایی‌اش می‌تواند در کاهش جرائم و ثبات امنیت ملی، نقش مهمی ایفا کند. از این‌رو در صددیم اصول حاکم بر سیاست جنایی فقه امامیه را به منظور کاهش جرم و بزهکاری و ثبات امنیت ملی بررسی کنیم. یافته‌های تحقیق با روش تحلیلی و توصیفی، حاکی از آن است که میان مؤلفه‌هایی چون توسعه تعلیم و تربیت، اقدامات پیش‌گیرانه وضعی، توجه به قضازدایی و کیفرزدایی، رعایت حریم خصوصی، و احیای کرامت انسانی بزهکار رابطه معناداری وجود دارد و در صورت رعایت و نهادینه‌شدن این اصول در قوانین جنایی، جرائم کاهش می‌یابد و ضریب امنیت ملی ارتقا پیدا می‌کند.

تاریخ‌نگاری اسلامی از قرن هفتم تا دهم هجری در غرب جهان اسلام با رونق و رشد فزاینده‌ای مواجه شد، به‌ویژه در ایام ممالیک، مصر شاهد دگرگونی‌های فرهنگی و آموزشی شگرفی بود. با مطالعه متون تاریخی محل توجه اندیشمندان علم تاریخ‌نگاری و مهاجرت مورخان از شرق که تجارب ارزنده‌ای داشته‌اند، و با انتقال مراکز آموزشی از بغداد به قاهره، و نیز بررسی‌های انجام‌شده بالندگی و افتخار بزرگی برای جهان اسلام رقم زدند و دومین مرحله طلایی را در فرهنگ و تمدن اسلامی به وجود آوردند. حال این پرسش مطرح است که: تاریخ‌نگاری در دوره ممالیک از چه ویژگی‌ها و روش‌هایی برخوردار بوده است؟ این پژوهش با تکیه بر منابع دست اول و نیز با مطالعات و تحقیقات به روش توصیفی‌تحلیلی، قصد دارد در غرب جهان اسلام چگونگی شکل‌گیری و تأثیر تاریخ تاریخ‌نگاری، ورود فقها به تاریخ‌نگاری، استفاده از گونه‌های منابع تاریخ‌نگاری، شرح‌حال‌نویسی، تلخیص، تتمه، ذیل، و مختصرنویسی را بر رشد و رونق تاریخ‌نگاری بررسی و تحلیل کند.

جریان روشنفکری متجدّد در مسیر آشتی میان سنت و دنیای مدرن، از یک سو با مطالعه و اثرپذیری از الاهیات مسیحی و کارزار اندیشه در غرب، و از سوی دیگر با بازخوانی و نظریه‌پردازی در حوزه ماهیت وحی، چگونگی نزول قرآن و روش فهم آن، به ایجاد هماهنگی و سازواری میان دین با مدرنیته روی آورد که گاه موجب کم‌رنگی برخی وجوه دین و قرآن در مدرنیته شد. مهدی بازرگان و عبدالکریم سروش از جمله نمایندگان این جریان هستند که علی‌رغم تفاوت دیدگاه، مبانی مشترکی در گرایش به مدرنیته داشتند. پژوهش حاضر ضمن بررسی برخی مبانی مدرنیته همچون آزادی‌خواهی (لیبرالیسم)، انسان‌محوری (اومانیسم)، این‌جهان‌باوری (سکولاریسم)، اثبات‌باوری (پوزیتیویسم)، کثرت‌گرایی دینی، عقل‌گرایی، عمل‌باوری (پراگماتیسم) و تاریخ‌نگری، تحلیل عصری و فلسفی در اندیشه این دو روشنفکر دینی، زبان و منطق فهم قرآن را بررسی می‌کند. بر اساس نتایج تحقیق، اگرچه نحوه مواجهه این دو روشنفکر دینی با مبانی نظری مدرنیته در برخی ابعاد تشابهات و تمایزاتی دارد، اما در ریشه و بافت نظریه‌پردازی‌شان تأثیرات همسویی گذاشته است. روش‌شناسی فهم قرآن از منظر بازرگان متناسب با عصر خود در چارچوب مؤلفه‌های ساده مدرنیسم تحلیل‌پذیر است، اما رویکرد دین‌شناختی سروش با منطق پسامدرن و جریان الاهیات آزادی‌خواه به پیش می‌رود.

هنجار آن روشی است که اکثریت جامعه آن را می‌پذیرد و هنجارگریزی عدول از این روش است. هنجارگریزی یا آشنایی‌زدایی بحثی است در نقد صورت‌گرا و یکی از نظریه‌های ادبی معاصر است. زبان‌شناسان و نظریه‌پردازان معاصر برای هنجارگریزی انواع گوناگونی را معرفی کرده‌اند که هنجارگریزی معنایی یکی از پُربسامدترین آنهاست که شاعر با استفاده از آن پیام هنری‌اش را به مخاطب عرضه می‌کند. صباحی بیدگلی در رثای امام حسین (ع)، ترکیب‌بندی به تأسی از محتشم کاشانی سروده که نشان از کاردانی وی در تصویرآفرینی و خلق صحنه‌های بدیع دارد. از ویژگی‌های برجسته این ترکیب‌بند استفاده فنی و هنری از هنجارگریزی معنایی و آرایه‌ها و صور خیال و عناصر بلاغی همچون انواع تشبیه، استعاره، کنایه و صنایع بدیعی است. در این پژوهش ضمن بررسی آشنایی‌زدایی معنایی در ترکیب‌بند مذکور و بیان زیبایی‌هایش، این ترکیب‌بند را با ترجیع‌بند محتشم مقایسه، و به برخی شباهت‌ها و اختلاف‌های این دو اثر اشاره کرده‌ایم

بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی، کتاب‌شناختی و تاریخی متعددی است. انطباق طریق صاحبان فهارس به مصادر نخستین با سند احادیث، تکرار سلسلهٔ سند منتهی به صاحب کتاب در منابع حدیثی و همخوانی موضوع روایات با عنوان کتب مؤلف، از قرائن اخذ حدیث از مصادر مکتوب است. ابن‌بابویه در کتاب الإمامة والتبصرة من الحیرة که قدیمی‌ترین منبع شیعه در موضوع غیبت است، مجموعاً 87 حدیث نقل کرده که 37 تا را بلاواسطه از سعد بن عبدالله أشعری دریافته است. محتمل‌ترین منبعی که ابن‌بابویه استفاده کرده کتاب‌های الإمامه و بصائر الدرجات سعد بن عبدالله اشعری است. او نیز از کتاب‌هایی همچون الإمامة اثر محمد بن حسین ‌بن أبی‌خطاب، الإمامه اثر محمد بن عیسی ‌بن عبید، الإمامه اثر عبدالله ‌بن مسکان، الإمامة اثر ابن‌أبی‌عمیر، الملاحم والتفسیر اثر حسن ‌بن فضال، القائم والملاحم اثر علی‌ بن مهزیار، الملاحم اثر محمد بن سنان، التفسیر والملاحم اثر حسین ‌بن سعید، کتب محمد بن اسماعیل ‌بن بزیع و نیز کتاب قاسم بن محمد استفاده کرده است.

بازیابی اطلاعات پیرامونی احادیث سبب فهم دقیق‌تر کلام امامان (ع) می‌شود. فقدان این اطلاعات پیرامونی گاه سبب فهمی متفاوت با زمان صدور می‌شود. این تحقیق به دنبال یافتن الگویی شاخصه‌مند، برای بازسازی این اطلاعات پیرامونی و فضای صدور است. بررسی دانش جغرافیای جدید و استفاده از روش تحلیل جغرافیای تاریخی راه رسیدن به این بازیابی است. در این تحقیق ابتدا مفاهیم جغرافیای جدید معرفی می‌شود؛ سپس روش تحلیل جغرافیایی با علوم حدیث بومی‌سازی می‌شود. بدین‌منظور، کلامی از امام (ع) به مثابه چشم‌اندازی فرهنگی تحلیل می‌شود و مقولات و مفاهیم در چهار بخش موضوعات فرهنگی حدیث، حوزه‌های فرهنگی حدیث، چشم‌انداز جغرافیای فرهنگی حدیث و بوم‌شناسی فرهنگی حدیث بررسی می‌گردد. در نهایت، با روش تحلیل کیفی مقولاتی که در زیرمجموعه هر کدام از این بخش‌ها قرار دارند، همانند درختواره ذیل نمودار مفهومی قرار می‌گیرد و معرفی می‌شود. ادامه این استنتاج و پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی که ذیل هر بخش مطرح می‌شود، سبب تولید و بازیابی اطلاعاتِ پیرامونِ حدیث تحتِ بررسی می‌شود و به روشن‌شدن مفهوم دقیق کلام امام (ع) می‌انجامد. این روش کلام امامان (ع) را به عنوان گزاره‌ای تاریخی و مشحون از نکاتِ پُرکاربردِ پیرامونی می‌نگرد و از نگاه بسیط به احادیث پرهیز می‌دهد.