جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبيين جامعِ معنويت در انديشه و آثار استاد شهيد مرتضي مطهري به صورت منظومه‌اي، از اهميت، حساسيت و در عين‌ حال ضرورت خاصي برخوردار است، تا معنويت جزيره‌اي، جرياني و بريده از حقايق ملکوتي و غيرتمدني يا تمدن‌سوز در متن جامعه ـ به‌ويژه براي نسل جوان ـ و نيز معنويت دنيوي و فردگرايانه با بن‌مايه‌هاي انسان‌گرايي و مادي‌گرايي يا معنويت متداني به جاي معنويت متعالي ترويج نشود. معنويت متعالي داراي هندسه معرفتي پويا و پايا در ساحت‌هاي بينشي، گرايشي و کنشي است؛ معنويتي که در ساحتِ بينشي ـ نگرشي و منظر هستي‌شناختي مبتني بر اعتقاد به عالم غيب و غيب عالم با فصل مقوّم «ايمان به غيب»، در ساحت گرايشي ـ منشي و منظر انسان‌شناختي متقوم بر اصل «فطرت» با گرايش‌هاي عالي و ارتباط وجودي با خدا، و در ساحت کنشي ـ روشي و منظر دين‌شناختي متکي بر «شريعت حقه محمدي» است و ـ درواقع ـ معنويت مکتبي ـ مسلکي به شمار مي‌رود و نقشه راه جامع آن در قالب اصول «نبوت»، «امامت» و «ولايت» تنظيم شده است. بدين‌روي در منظومه معرفتي استاد مطهري، معنويتي الف) توحيدي، عبودي، ولايي؛ ب) شريعتي، اجتماعي، تمدني؛ ج) زندگي‌ساز، آرامش‌زا و امنيت‌بخش است که فطرت دروازه معنويت، ولايت حامل معنويت، عقلانيت حامي معنويت، شريعت جامع معنويت، عبوديت جلوه معنويت، عدالت شاخص معنويت، سياست عين معنويت، توحيد غايت معنويت و تمدن نوين اسلامي نشانه معنويت است و همه اين حقايق الهي در واژه قرآني «حيات طيبه» متجلي است. بنابراين مسئله محوري اين نوشتار ساحات و سطوح معنويت متعالي در انديشه و آثار استاد مطهري و روش آن «ترکيبي (نقلي ـ عقلي)» است.

معنويت‌شناسي صائب و صادق يکي از ضروري‌ترين، مهم‌ترين و در عين ‌حال حساس‌ترين نيازهاي وجودي انسان معاصر است و معنويت‌گرايي، فطري انسان و هم‌سرنوشت با اوست؛ زيرا با وجود او سرشته شده است. علامه طباطبائي از جمله عالمان ديني است که نه‌تنها به معنويتِ اصيل توجه همه‌جانبه داشت، بلکه خود از عالمان معنوي در سطح عالي بود که در قالب‌هاي گوناگون در زمينه معنويت‌شناسي قلم زده و معنويت تشيع را به‌مثابه کامل‌ترين نوع معنويت معرفي کرده است. پرسش محوري نوشتار حاضر اين است که معنويت در گفتمان علامه چيست و چه ويژگي‌هايي دارد؟ روش دستيابي به پاسخ پرسش يادشده، کتابخانه‌اي و توصيفي ـ تحليلي است که بر منطق نقلي و عقلي استوار است. نتيجه مباحث عبارت است از: 1. فطري بودن معنويت؛ 2. تعلق معنويت به عالم باطن و جهان غيب؛ 3. نياز به استاد معنوي در تربيت معنوي؛ 4. ظهور معنويت توحيدي در معنويت تشيع؛ 5. شناخت شهودي نفس در دستيابي به معنويت حقيقي و نيل به مقام ولايت الهيه.

يکي از موضوعات مهم در سير و سلوک و اخلاق با رويکرد عرفاني بيان نظام‌هاي منسجم، مترابط و مترتبي است که عارفان از منازل و مقامات سلوک ارائه داده‌اند و از آن به «طرح‌هاي سلوکي» ياد مي‌شود. پيشرفت‌هاي حوزه علميه قم در يک سده اخير شامل اين ساحت از اخلاق و عرفان نيز بوده و عارفان و عالمان وارسته اخلاق طرح‌هاي سلوکي متعددي عرضه کرده‌اند. اين مقاله با روش کتابخانه‌اي داده‌هاي لازم از ميان آثار مکتوب را گردآوري و سپس تحليل و تبيين کرده است و با مفهوم‌شناسي واژگان مهم موضوع، مهم‌ترين طرح‌هاي سلوکي يکصد سال اخير در حوزة علمية قم را شناسايي و در اين ميان طرح سلوکي علامه مصطفوي را که کاملاً ابداعي است و طرح سلوکي آيت‌الله شجاعي را که متأثر از ميراث عرفان اسلامي بوده، به اختصار گزارش کرده است.

مطابق آيه 7 سورة «هود»، عرشي که به هويت حق‌تعالي منسوب است، روي آب قرار دارد. عارفان اين آيه را با رويکرد هستي‌شناسانه تفسير کرده‌اند. آنان «عرش هويت» را نمود مُلک حق‌تعالي دانسته و براي آن مصاديقي را ذکر مي‌کنند: اسم «حي» الهي، مشيت سريان‌يافته، نفَس رحماني و عالَم را مصاديق عرش هويت دانسته‌ و آن را به نام‌هاي «عرش حيات»، «عرش مشيت» و «عرش ذات» خوانده‌اند و نيز تأويل آب را «حيات»، «علم» و «مشيت الهي» دانسته‌اند. در اين مقاله که پژوهشي با روش تحليلي ـ توصيفي است، تعاريف يادشده و مسئله تکون يافتنِ عرش هويت از آب تحليل شده است. البته عرفا برآمدن عرش هويت از آب را با نگرش سلوکي نيز شرح و تفصيل داده‌اند؛ مثل اينکه مقام «بحرِ عرش» را در شمار مقامات اولياي الهي تعريف کرده‌اند.

«عشق الهي» بن‌مايه عرفان ابن‌فارض و عرفان يوحنا را شکل مي‌دهد. جايگاه عشق در دستگاه عرفاني آنها به‌گونه‌اي است که هيچ آموزه‌اي را بدون عنصر «عشق» نمي‌توان يافت. عشق در تار و پود انديشه عرفاني آن دو حضور دارد. به اعتقاد ابن‌فارض و يوحناي صليبي، با جذب روح در عشق الهي، دسترسي به همه فضايل و کمالات الهي براي انسان ممکن مي‌شود. در دستگاه سير و سلوک عرفاني اين دو عارف، گذر از مقامات سلوکي بدون عشق ميسر نيست. علت و محرک ورود در وادي سلوک «عشق» است؛ همچنان‌که نهايت اين سير و تقرب به معشوق نيز با غرق شدن در عشقي بي‌پايان همراه است. عشق همانند هستي، حقيقتي يافتني است و در حيطه فهم، محصور و محبوس نمي‌شود. هر دو عارف از عشق به‌عنوان عطيه الهي ياد کرده‌اند که هم درد است و هم درمان. بهجت، معرفت‌بخشي، حيات‌بخشي، تهذيب، و ازلي بودن از ويژگي‌هاي مشترک عشق نزد آنان است. عشق است که انسان را از جهنم جدايي و غربت به مقام وصل و وحدت مي‌رساند. در اين مسير عشق و اتحاد، ابن‌فارض و يوحنا هر دو بر نقش انسان کامل تأکيد فراوان دارند که واسطه فيض و دستگير و صعوددهنده انسان‌هاست. در اين مقاله با روش تحليلي و مقايسه‌اي ديدگاه دو عارف را درباره عشق مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

ابعاد گوناگون عرفان اسلامي در روندي متکامل در متن سنت فکري ـ فرهنگي اسلامي بروز يافته‌ که از جمله مهم‌ترين آنها «عرفان اجتماعي» است که به ‌معناي واقعي، در سدة اخير و از متن حوزة علمية قم و به‌طور خاص‌تر، در بستر مکتب ‌امام شکل گرفته و موجب آثار فرهنگي ‌ـ تمدني بسياري شده است. عرفان اجتماعي ظرفيت‌هاي بالفعل و بالقوه فراواني دارد که مي‌توانند تحولات بسياري را در سنت حِکمي و عرفاني و نيز در فرايند تحقق اهداف گام دوم انقلاب رقم بزنند. با اين‌ حال، چنان‌که شايسته است بدان‌ها توجه نمي‌شود. واکاوي عرفان اجتماعي مي‌‌تواند زمينة بهره‌‌گيري‌ صحيح‌‌تر، افزون‌‌تر و عميق‌‌تر از ظرفيت‌هاي انبوه آن را فراهم سازد؛ چنان‌که از افتادن در دام برخي آسيب‌‌ها و انحراف‌ها جلوگيري ‌‌مي‌‌کند؛ مانند دوري از هويت ناب آن، يعني «معنويت توحيدي عقلاني، شريعت‌محور و فقاهتي» يا بستر صحيحي که مکتب ‌امام براي عرفان اجتماعي فراهم آورد. ازاين‌رو نوشتار حاضر، با به‌کارگيري روش توصيفي ـ تحليلي، به جايگاه‌شناسي عرفان اجتماعي در مهد اصلي پديدآيي و ظرف اصيل استمرار آن، يعني حوزه قم در سدة اخير مي‌پردازد.

در اين مقاله، برداشت آيت‌الله محمدتقي مصباح يزدي درباره «وحدت شخصي وجود» که در عرفان اسلامي مطرح است، تحليل و ارزيابي شده است. در اين پژوهش، ابتدا مطالب استاد مصباح يزدي درباره «وحدت وجودِ اهل معرفت» بيان شده، سپس با توجه به آثار عارفان برجسته اسلامي، در چند مرحله نقاط ضعف برداشت و نظر ايشان روشن گرديده و در پايان نتيجه گرفته شده است: اولاً، برداشت استاد مصباح يزدي از معناي «وحدت شخصي وجودِ اهل معرفت» تام نيست. ثانياً، با توجه به ادله گوناگون، اهل معرفت کثرات را نفي نمي‌کنند و لازمه وحدت شخصي وجود نفي مطلق کثرات نيست. ثالثاً، ديدگاه عارفان درباره وحدت وجود با عقل و عقلانيت منافات ندارد و سخن استاد مصباح يزدي که وحدت وجود به علت نفي کثرات، خلاف بديهيات است، نظر صحيحي نيست. رابعاً، طبق شواهد، نظر نهايي صدرالمتألهين، وحدت شخصي وجود است. ازاين‌رو گمانِ اينکه «وحدت شخصي وجود» دقيقاً همان «وحدت تشکيکي وجود» در نظام فلسفي است، يا براي تصحيح آن بايد به تشکيک وجود فلسفي برگردد، نادرست است.

عرفان شناخت شهودي خداست که بي‌حجاب مفاهيم حاصل مي‌شود. چنين شناختي برتر از شناخت غايبانه‌اي است که از طريق برهان و استدلال به‌دست مي‌آيد. عالمان حوزوي و از جمله علامه مصباح يزدي يادآوري مي‌کنند که اين برتري نه به معناي برتري هر آن چيزي است که به «عرفان» معروف است و نه به معناي تنقيص شناخت‌هاي عقلي. از ديدگاه ايشان، اگرچه يافت شهودي يافتي عيني و بدون حجاب از حقيقتي سلوکي يا وجودي است، گزاره‌هاي عرفاني برآمده از شهودات عرفاني، براي غيرعارف،‌ نقل‌هايي هستند که معيار ارزيابي آنها بسته به نوع گزاره، عقل است و شرع. در اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي ديدگاه علامه مصباح يزدي در مورد جايگاه عرفان و آسبب‌هاي احتمالي آن بررسي مي‌شود و به اين نکته اشاره مي‌شود که عقل نه فقط در فهم و ارزيابي گزاره‌هاي عرفاني کارآمد است، بلکه براي تشخيص طريقت سلوک هم لازم است.

يکي از انواع گرايش‌ها و مکاتب تفسيري «تفسير عرفاني» است. نگارنده در اين نوشتار به دنبال بررسي ديدگاه انديشمندان معاصر حوزة علمية قم درباره چيستي و حقيقت تأويل و تفسير عرفاني است. در مجموع سه رويکرد متفاوت در بين انديشمندان سده اخير حوزة علمية قم درباره «تفسير عرفاني» و مباني آن وجود دارد: گروهي به‌طور مطلق با «تفسير عرفاني» مخالفت کرده‌اند. گروهي در عين اختلاف در چيستي تأويل، مباني «تفسير عرفاني» را پذيرفته‌اند. گروه سوم قائل به تفصيل شده‌اند. در مقاله پيش‌رو پس از گردآوري داده‌ها به روش کتابخانه‌اي، ديدگاه افراد شاخص اين سه گروه درخصوص تأويل و تفسير عرفاني بررسي شده و برخي از آنها تحليل و ارزيابي گرديده و در پايان اين نتايج حاصل شده است: روش تفسيري باطنيه با روش تفسيري اهل معرفت تفاوت دارد؛ زيرا باطنيه به ظواهر توجه ندارند، اما اهل معرفت راه رسيدن به باطن را ظاهر مي‌دانند و همواره در کنار باطن، بر ارزش ظواهر تأکيد کرده‌اند. تفاسير عرفاني از باب تداعي معاني نيست، بلکه از باب تعميق معناست. هرچند بطن نهايي قرآن از سنخ الفاظ و مفاهيم نيست، اما مي‌توان هر بطني از بطون قرآن را «تأويل» قرآن ناميد و بطون معنايي در دايره تفسير قرار ندارند.

انسان کامل در طول تاريخ مدنظر بسياري از انديشمندان بوده و در اهميت آن همين بس که عرفان به ذات الهي جز از مسير شناخت انسان کامل ميسر نيست. نوشتار حاضر با استفاده از متون عرفاني امام خميني(ره) و آثار صدرالمتألهين و با روش تحليلي ـ تطبيقي سعي در بررسي برخي از ابعاد جايگاه انسان کامل در نظام هستي دارد. نگرش کاربردي و اخلاقي صدرالمتألهين به بحث «انسان کامل» و تطبيق آن با نگرش امام خميني(ره) در ساحتي تجريدي، حاوي نکات مفيدي است. از مهم‌ترين دستاوردهاي اين پژوهش آن است که انسان کامل داراي مقام خلافة‌اللهي، مظهريت تام اسما و صفات الهي و غايت حرکت وجودي و ايجادي عالم است و اين اوصاف و کمالات وجودي تنها در انسان معصوم امکان تحقق دارد.