جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیرباز مسئلۀ ماهیت واجب‌تعالی در میان کلمات فلاسفه و متکلمان به چشم می‌خورد. عمدۀ متکلمان مثبت ماهیت و فلاسفه منکر آن بوده‌اند. هر دو گروه ادلۀ متعددی برای اثبات مدعای خویش اقامه کرده‌اند که بعضی از ادله بر مبانی خاصی مبتنی است. بررسی این ادله نشان می‌دهد تفسیر و تبیین حقیقت وجود واجبی و ماهیت نقش مهمی در رسیدن به نتیجه در این مسئله می‌تواند داشته باشد. همچنین، توجه به لوازم ماهیت نیز می‌تواند در نتیجۀ بحث مؤثر باشد. درصورتی‌که ماهیت را تماماً به وجود وابسته بدانیم یا محدودیت را لازمۀ ماهیت بیان کنیم، استحالۀ ماهیت برای واجب‌تعالی ثابت است؛ اما اگر در هر دو مسئله خدشه شود، نمی‌توان ماهیت را از واجب نفی کرد. در این نوشتار ادعای اول ثابت و ادعای دوم ناتمام دانسته شده است. البته ادلۀ اثبات ضرورت ماهیت برای واجب‌تعالی نیز ناتمام بوده و لذا، با توجه به اینکه ماهیت در اصل حقیقتش به وجود وابسته است و به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند مقدم بر وجود باشد، ماهیت برای واجب‌تعالی ممتنع است.

مقایسۀ شهودات و اندیشه‌های عرفای مسلمان و شیخ اشراق در باب وجود خدا و نورالأنوار و استخراج وجوه افتراق و اشتراک آن‌ها یکی از زمینه‌های مهم ترویج اندیشه‌های آنان و نیز زمینه‌سازی برای استفادۀ بهینه از آثار آن‌ها است؛ لذا، در این مقاله سعی شده است به اثبات مراتب احدیت و واحدیت در ذات نورالأنوار و اثبات اصالت وجود در حکمة‌ الإشراق سهروردی به روش تحلیلی و توصیفی پرداخته شود. در این مقاله دو مسئله پیش روست: اول اینکه آیا مراتب شهودیِ احدیت و واحدیت خدا علاوه بر خدای عارفان در وجود نورالأنوار سهروردی نیز، هرچند همانند عرفاء به مراتب واحدیت و احدیت اشاره نکرده است، مشاهده می‌شود؟ مسئلۀ دیگر اینکه آیا با توجه به دیدگاه اصالت وجودی سهروردی، وجود خدای عارفان با وجود خدای اشراق عین هم هستند و با توجه به دیدگاه اصالت ماهوی‌اش متقابل‌اند؟ نتیجه اینکه سهروردی در لابه‌لای کتب خویش به‌صورت نامحسوس، به احدیت و واحدیت مورد تأکید عرفاء اشاره کرده است و وجود خدا را با وجود نورالأنوار یکی می‌داند نه با ماهیت آن‌ها.

پیوند عمیق میان گزاره‌های وحیانی و فلسفی ازسوی فیلسوفان مسلمان پذیرفته شده است؛ اما دربارۀ اتخاذ گزاره‌های وحیانی برگرفته از شهود نبوی به‌عنوان معیاری فلسفی برای سنجش حقیقت دیگر گزاره‌ها و نیز منبعی یقینی برای اخذ گزاره‌ها و به‌کارگیری آن‌ها به‌عنوان مقدمات برهان چندان اتفاق‌نظر نبوده است. با توجه به اهتمام ملاصدرا در به‌کارگیری گزاره‌های وحیانی در نظام حکمت متعالیه، پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ استدلالی به این دغدغۀ مهم توجه کرده است. دستاوردهای این پژوهش نشان خواهد داد که نه‌تنها امکان بهره‌مندی از شهود وحیانی و گزاره‌های متخذ از آن در فرایند فلسفه‌ورزی وجود دارد؛ بلکه براساس برخی از مبانی حکمت صدرایی مانند «اصالت وجود»، «انحصار شناخت حقیقت وجود در راه شهود»، «اصالت علم حضوری در نظام حکمت صدرایی» و «اعتبار معرفتی گزاره‌های وحیانی به‌مثابۀ شهودات خطاناپذیر»، امکان ارائۀ سازوکاری عقلانی برای تأسیس نظامی فلسفی بر پایۀ گزاره‌های وحیانی وجود دارد. تأسیس این نظام فلسفی که می‌توان آن را «فلسفۀ وحیانی» نام نهاد، دستاوردهای شایان توجهی برای سنت تفکر عقلی اسلامی در پی خواهد داشت که از جملۀ آن‌ها می‌توان به تنوع در روش‌های فلسفه‌ورزی، ارائۀ رویکردی جدید در هماهنگی عقل و نقل، گسترش و تنوع در مسائل فلسفی و فراهم کردن بستری مناسب برای تحقق فلسفۀ دین متعالیه و فلسفۀ دین تطبیقی اشاره نمود.

ابن‌سینا بر این باور است که حکمت الهی اقتضا می‌کند هر موجودی به کمال مطلوب و شایستۀ خود نائل گردد و هر حالتی از حالات انسان نیز اقتضای کمالی دارد که آن‌ها را به‌سوی غایت و هدفی سوق دهد و آن را همانند صفت تفکر و تعقل از لوازم ذاتی وجود انسان و مقوم ذات او و هدف مشترک همۀ علوم می‌داند و می‌گوید که مفهوم کمال در مقایسه با مفاهیم خیر و سعادت، مطلوب بالذات است. ابن‌سینا چیستی کمال را با روش‌های مختلفی بیان کرده است: 1. در ضمن تعریف نفس ناطقه به بیان چیستی کمال پرداخته است. 2. در تعریف فلسفه نیز از مفهوم کمال استفاده کرده است و بر این باور است که جویندۀ فلسفه باید برای نیل به کمال، فلسفه بیاموزد. 3. تبیین مفاهیم خیر، سعادت و لذت را بر تعریف مفهوم کمال مبتنی کرده است. در بررسی چیستی کمال و نسبتی که با مفاهیم خیر، لذت، سعادت دارد، معلوم می‌شود که تحقق خیر و سعادت بر وجود و تحصیل کمال است و می‌توان گفت که کمال به‌نوعی تقدم ذاتی و رتبی بر آن‌ها دارد. روش نویسنده در این پژوهش، روش جمع‌آوری اطلاعات و به‌نوعی پدیدارشناسی مبتنی بر متن به‌همراه روش توصیفی ـ تحلیلی است.

برهان خفای الهی ازسوی متکلمان و فلاسفۀ غربی به‌عنوان برهانی بر عدم خدا مطرح شده است، براساس این برهان، صفات کمالی خداوند ایجاب می‌کند خداوند در ارتباطی دوسویه و متقابل خود را بر انسان آشکار کند؛ ولی چون دست‌کم برخی افراد در چنین رابطه‌ای قرار ندارند و قادر نیستند خداوند را از راه دیگری بشناسند، پس خدایی در کار نیست. بانو امین در آثار خود به مفهوم خفای الهی اشاره می‌کند. با تفحص در آثار بانو امین می‌توان برهان خفای الهی را از دو جهت نقد کرد؛ نخست آنکه یکی از مصادیق بارز و انکارناپذیر آثار وجود خداوند، ارسال انبیاء و ارتباط آن‌ها با خدا و دعوت همۀ آن‌ها به خدای یکتا است که نشان‌دهندۀ آشکار بودن تعلق آثار به اوست و دوم اینکه اگر منظور از شناخت و معرفت خداوند به‌درستی تبیین شود، رسیدن به‌حد اعلای آن، یعنی جایی که خداوند به‌نحو کاملاً آشکاری درک شود، امکان پذیر است؛ اما این مهم تنها با تأمل و صرف اندیشه‌ورزی حاصل نمی‌شود؛ بلکه نیازمند عمل مؤمنانه است.

مسئلۀ اصلی این پژوهش مطالعۀ تطبیقی میان اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی با مطالعۀ موردی دیدگاه‌های علامه‌ طباطبایی است. یافته‌های این پژوهش ـ که به شیوۀ کتابخانه‌ای در جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و توصیف عقلانی داده‌ها به نگارش در آمده ـ عبارت است از اینکه مبنای اخلاق فلسفی بر انسان‌نگری صرف‌نظر از مباحث هستی‌شناختی و صرف‌نظر از رابطۀ انسان با نظام وجود و خداوند است و کلیدی‌ترین مفهوم در این اخلاق، اعتدال است؛ درحالی‌که مبنا در اخلاق توحیدی رابطۀ انسان با نظام وجود و به‌ویژه با خداوند است. اساسی‌ترین مفهوم در این اخلاق، توحید اطلاقی است. به این معنا که وجود خداوند از چنان اطلاقی برخوردار است که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد؛ بنابراین، زمینه‌ای برای شکل‌گیری رذایل اخلاقی وجود ندارد و شخص موحد با رسیدن به این درجه از معرفت توحیدی، به همۀ فضایل اخلاقی آراسته می‌شود؛ بدون اینکه میان حدوث فضایل تقدم و تأخری وجود داشته باشد.

از موضوعات پیچیدۀ فلسفه، چگونگی تحصیل یقین است. این مقاله به بررسی یکی از مسائل بحث‌برانگیز در میان فلاسفه، به‌ویژه علامه طباطبایی، در باب چگونگی حصول یقین در مسائل فلسفی می‌پردازد. ازنظر علامه طباطبایی، در فلسفه فقط برهان انّ متلازم یقین‌آور بوده و براهین دیگر فاقد این خصیصه هستند. به دلیل اینکه نمی‌توان در فلسفه علتی ورای وجود لحاظ کرد او برهان لمّ و براهین انّ دلیل و انّ مطلق را براساس قاعدۀ «ذواتُ الاسباب لا تعرفُ الاّ بأسبابها» یقین‌آور تلقی نکرده و جریان آن‌ها را در مسائل فلسفی، منتفی دانسته است؛ اما برخی از منتقدان علامه، با استدالال ازطریق علیت تحلیلی و علیت منحصره، وجود براهین لم، انّ دلیل و انّ مطلق را در فلسفه روا دانسته‌اند. رهیافت جدیدی که این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی در صدد دفاع از آن است، جاری دانستن برهان لم در مسائل دو سویه‌ای وجود، همچون وحدت و کثرت و... است.

امامت آموزه‌ای کلامی است که همۀ پیروان فرق و مذاهب اسلامی دربارۀ ضرورت آن اتفاق‌نظر دارند و هرکدام با در نظر گرفتن اوصاف وخصایصی به آن نظر انداخته‌اند. شیعیان از بدو پیدایش مسئلۀ امامت تاکنون علاوه‌بر ویژگی‌های مشترک، بر سه ویژگی اختصاصی (نص، عصمت وعلم) تأکید فراوان کرده‌اند و ازاین‌جهت، امامت را در نظام اعتقادی خود متمایز از امامت‌های دیگر مذاهب اسلامی قرار داده‌اند و هویت و قوام تشیع خود را به امامتی با ویژگی‌های مذکور پیوند زده‌اند؛ ازاین‌رو، مشاهده می‌شود بخش درخور توجهی از تلاش‌های علمی متکلمان امامیه در بحث امامت به این سه ویژگی با ترتیب اولویت اختصاص یافته است. این جستار بنا دارد صرف‌نظر از تحقیقاتی که بیشتر به تبیین، توجیه و دفاع از آموزه‌های یادشده با در نظر گرفتن ترتیب یادشده پرداخته‌اند، برگ نوینی به پروندۀ علمی علم امام بیفزاید و با ارائۀ شواهد و قرائن، نقش علم امام، اهمیت و جایگاه زیربنایی و رتبی آن نسبت به دو ویژگی دیگر را با روش توصیفی ـ تحلیلی ازنگاه فیلسوفان صدرایی بیان کند. همچنین، بسترساز توجه بیشتر کلامیان به آموزۀ علم امام در نظام تدوین و آموزش علم کلام باشد.

تزیین و زیباآراییِ یک رفتار باطل و کنش نادرست و جذاب جلوه دادن آن در ذهن و دیدۀ انسان یکی از راهکارهای شیطان برای فریب و گمراهی اوست. پرسش بنیادین آن است که چه اتفاقی در دستگاه ادراکی و شناختی انسان رخ می‌دهد تا کاری نازیبا و زشت در نفس انسان زیبا و جذاب و درست جلوه کند؟ پاسخ به این پرسش را باید در تهییج قوای باطنی انسان و تحریک عواطف کور او توسط شیطان جست‌وجو کرد. نقش دو قوۀ «واهمه» و «متخیله» که یکی کاردکرد ادراکی و دیگری کارکرد تصرف دارد، برجسته و شایان توجه است. قوۀ واهمه به‌عنوان سلطان قوای حیوانی با تسخیر قوۀ متصرفه نقش اصلی جلوه‌پردازی و زیبانمایی وجذابیت‌سازی باطل را بر عهده دارد. شیطان به‌عنوان دشمن بیرونی از هفت شیوه برای فریب و اغوای انسان بهره می‌برد که در همۀ آن‌ها از دو قوۀ واهمه و متخیله سوءاستفاده می‌شود؛ این هفت روش عبارت‌ا‌ند از: نگاه استقلالی به اسباب ظاهری، به هیجان درآوردن عواطف و احساسات، تحریک حس لذت‌جویی و شهوت انسان، توجیه‌گری و محمل‌تراشی برای کار‌ناشایست، اختلال در دستگاه شناختی با سفسطه و مغالطه، بهره بردن از خلأها و کمبودهای روانی، سهل جلوه دادن باطل و ناچیز‌انگاری آن. این شیوه‎‌ها توسط دشمن بیرونی در جنگ شناختی نیز به کار‌گرفته می‌شود. در این پژوهش با روشی تحلیل ـ عقلی نقش دو قوۀ واهمه و متخیله در فرایند تزیین شیطان کاویده شده و نمونه‌های قرآنی آن تحلیل گردیده است.

معنا حقیقتی است که پس‌از ادراک مراتب یا ظهور واقعیت در ذهن شخص محقق شده و به مخاطب منتقل می‌شود. معناداری گزاره‌های کلامی و به‌ویژه صفات الهی از مهم‌ترین مباحثی است که شالودۀ هر نظام دینی را تشکیل داده و به‌دلیل متعالی‌بودن خداوند و نفی تشبیه او به مخلوق، محل نزاع فیلسوفان دین و متکلمان بوده است. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی نظر معتزله که از عقل‌گراترین متکلمان اسلامی هستند، کنکاش شده است. ازنظر آنان با ملاک مطابقت گزاره‌ها با واقعیت، شناخت مراد خداوند بعداز شناخت صفات خدا حاصل می‌شود. القای پیام‌های هدایت‌گرانۀ وحی برای عموم مردم است و از‌این‌رو، فهم مراد خداوند و صفات الهی میسر شناخته شده است. آن‌ها معناشناسی صفات ذاتی خداوند را با نظرات مختلفی مانند احوال، نیابت ذات از صفات و معنای سلبی تبیین کردند که هرکدام از این نظرات معرفتی برای انسان حاصل نمی‌کنند. همچنین، تعارض‌های متون دینی، از جمله صفات خبری را که حاکی از لوازم جسمانیت در خداوند است، با استفاده از تأویل، استعاره و مجاز، توجه به مباحث لغوی و استناد به قرائات شاذ برطرف ساختند که در پاره‌ای از موارد از ظاهر قرآن غفلت شده است.