جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظرية وجود رابط معلول در حکمت متعاليه و برهان صدرالمتألهين بر آن، از ابتکارات و شاخصه‌هاي مهم فلسفه او به شمار مي‌آيد و نقش اساسي در ساختار تشکيک وجود صدرایي و پيوند زدن حکمتِ او با نظرية‌ وحدت شخصي وجود دارد. لذا تحليل درست از اين نظريه و امعان نظر در برهان آن، با هدف کشف ابعاد و زواياي اين مسئلة مهم و آشکار شدن نقاط قوت و ضعف احتمالي آن، که منجر به فهم کامل‌تري از ساختار حکمت متعاليه خواهد شد، از ضروريات پژوهش فلسفي است. پژوهش حاضر درصدد است با روشي تحليلي ـ انتقادي و با نگاه دقيق به تشابهات و تمايزات ديدگاه صدرالمتألهين و حکماي پيشين در باب وجود معلول و سپس تبيين و تقرير تفصيلي برهان او بر وجود رابط معلول و آنگاه نقد و بررسي يکايک مقدمات برهان، کاستي‌ و نارسايي آن را براي اثبات مقصود صدرا آشکار نمايد که مهم‌ترین آن، خلط ميان معناي اسمي يا وصفي ربط با معناي حرفي آن است.

رابطه وجود و ماهيت يکي از مسائل مهم وجودشناختي در انديشه فلسفي معاصر به شمار مي‌آيد. آيت‌الله مصباح يزدي، استاد فياضي و استاد عبوديت، از فيلسوفان صدرايي معاصر هستند که هريک در اين باب ديدگاهي ويژه دارند. براساس ديدگاه استاد فياضي، ماهيت، متن وجود است. استاد عبوديت معتقد است که ماهيت، تصور وجود است و آيت‌الله مصباح يزدي ماهيت را حد وجود مي‌داند. پژوهش حاضر با روش توصيفي ‌ـ تحليلي به تبيين، مقايسه و بررسي سه ديدگاه مزبور پرداخته و به اين نتيجه دست يافته که ماهيت صرفاً حد وجود است، نه متن وجود. ازاين‌روست که مي‌توان ماهيت را تصور يا خيال وجود هم دانست. براساس ديدگاه برگزيده، اعتباريت ماهيت مستلزم عدم صدق ماهيت بر واقعيت خارجي نيست. توجه به تمايز ميان حقيقت فلسفي و ادبي، نشان‌دهندة برتري ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي بر ديدگاه‌هاي رقيب در مسئلة رابطه وجود و ماهيت است.

نظريه عقلانيت و معنويت به دنبال کم نمودن درد و رنج بشري با رويکرد معنويت‌گرايي جديد است. ملکيان در اين نظريه توجه خاصي به ويژگي‌هاي انسان معنوي دارد و در نتيجه التفات نظريه به مقوله مدرن شدن، ويژگي‌هاي خاصي را براي انسان معنوي بيان نموده است. از جمله اين ويژگي‌ها، خودآئيني يا خودفرمانروا بودن انسان معنوي است. البته اين انگاره، نتيجه استدلال‌گرايي و غيرمتعبد بودن انسان معنوي است. در مقابل، انسان غيرمعنوي، ديگرفرمانروا است و در نهايت به ازخودباختگي انسان منجر مي‌شود. تحقيق پيش‌رو بر آن است که با بررسي مسئله تعبد، استدلال‌گرايي و مفهوم‌شناسي خودآييني، اين مؤلفه را در نظريه عقلانيت و معنويت مورد ارزيابي انتقادي قرار دهد. از نتايج مهم تحقيق آن است که تعبد به‌طور مطلق به ديگرآييني منجر نمي‌شود و تعبد موردنظر در دين وحياني، تعبد مدلل است.

يکي از ابتکارات فلسفي علامه طباطبائي تبيين جديد ایشان از بحث نفس‌الامر است. ايشان با رد نظريه عقل فعالِ محقق طوسي و نفس الشيء محقق لاهيجي و حکيم سبزواري و همين‌طور با رد انحصار نفس‌الامر در قضاياي عدمي قائل مي‌شوند که نفس‌الامر همان ثبوت اعمي است که نفس در دو مرتبه و با دو توسعه به صورت اضطراري آن را اعتبار مي‌کند و اين اعتبار از سنخ اعتبار عقلي است. اين ثبوت اعم، مرادف با وجود اعم بوده و شامل وجود‌هاي خارجي و ذهني و اعتباري است و مطابَق تمام قضاياي صادق در اين ثبوت اعم محقق هستند و ملاک صدق و کذب تمام قضاياي ماهوي و غيرماهوي تطابق با همين ثبوت اعم است. در اين مقاله برآنيم علاوه بر ارائه تبييني صحيح و روشن از نظر علامه طباطبائي و رد نظريه عقل فعال و نفس الشيء، تفاوت نظر علامه و مشهور وضوح بيشتري بيابد؛ چراکه علامه طباطبائي برخلاف مشهور، با تأمل در اصالت وجود، مطابَق حقيقي و خارجي داشتن قضاياي ماهوي و قضايي را که متشکل از معقولات ثاني هستند انکار می‌کند و نفس‌الامر را منحصر در قضاياي عدمي و حقيقيه نمي‌کند. نظر علامه طباطبائي در عين استواري، اولاً از جامعيت کافي برخوردار نیست و شامل اعتبارات عقلايي و وهمي نمي‌شود و ثانياً چگونگي تطابق در اين نظريه از وضوح کافي برخوردار نيست. براساس نظريه مختار، نفس‌الامر همان وجود به معناي اعم است که شامل وجود حقيقي، وجود ذهني، وجود اعتباري عقلي و عقلايي و وهمي مي‌شود.

براساس فيزيکاليسم، تمام واقعيت‌هاي جهان امور فيزيکي هستند که براي تبيين آنها تنها به علوم فيزيکي نياز داريم. فرانک جکسون براي رد فيزيکاليسم آزموني فکري مطرح کرده است که به برهان معرفت معروف شده است. ايده اصلي اين برهان باور به وجود کيفيات ذهني است. اين کيفيات داراي ويژگي‌هاي غيرفيزيکي، دروني و ذاتي، خطاناپذيري و بيان‌ناشدني هستند که از راه درون‌نگري و به شکل مستقيم در دسترس شخص قرار دارند. دنت معتقد است که کيفيات ذهني داراي اين ويژگي‌ها نيستند و درنهايت نتيجه مي‌گيرد که اصلاً کيفيات ذهني وجود ندارند و فيزيکاليسم را نمي‌توان انکار کرد. مسئله اصلي اين مقاله بررسي و تحليل انتقادهاي دنت بر برهان معرفت است تا مشخص شود که تا چه اندازه در رد اين برهان موفق بوده است. نتيجه تأکيدي است بر اينکه دنت در انجام چنين کاري موفق نبوده است؛ زيرا دنت معرفت به کيفيت را که تنها از منظر اول‌ شخص امکان‌پذير است در تبيين خود ناديده انگاشته است و قادر به رد ويژگي ذاتي بودن و دسترسي درون‌نگرانه مستقيم آگاهي شخص به کيفيات ذهني نيست.

يکي از مباحث اختلافي در باب زمان، حقيقت و ماهيت آن است. مشهور فلاسفة مسلمان به‌ تبع ارسطو، زمان را از مقوله کمّ مي‌دانند و عدمِ قرار را به ‌عنوان ذاتي زمان برمي‌شمارند. قيصري در رساله‌اي با عنوان نهاية البيان في دراية الزمان با اين رأي مخالفت مي‌کند و بعد از نقل اقوال مختلف در اين باب و نقد آنها، به تبيين ديدگاه خود مي‌پردازد. قيصري زمان را به «بقاي وجود» يا «مقدار بقاي وجود» تفسير مي‌کند و آن را حقيقتي عرضي که لازمة ذات حق‌تعالي و متأخر از وجود اوست، معرفي مي‌نمايد که در عينِ معيتِ وجودي با حقايق عالم، بر همه آنها، تقدم ذاتي دارد. در اين نوشتار که به شيوة کتابخانه‌اي در جمع‌آوري مطالب و با روش توصيف و تحليل عقلاني داده‌ها به نگارش درآمده، ضمن تبيين ديدگاه قيصري و تأييد آن، نظر مشهور ارسطوييان مبني بر اينکه زمان کم متصل غيرقارّ است، پذيرفته مي‌شود و براساس مباني قويم فلسفي و عرفاني، عدم تنافي اين دو نظريه با يکديگر تبيين مي‌گردد و در تأييد اين ادعا، به کلماتي از بيانات صدرالمتألهين استناد مي‌شود.

مباني فکري صدرالمتألهين به‌ گونه‌اي طراحي و ترسيم شده که ظرفيت ورود به ساحت‌هاي ديگر به‌ويژه فلسفه اخلاق را به شدت داراست. تصفيه نفس انساني، جهت متخلق‌ شدن به اخلاق الهي و قرب به او، در نوشته‌هاي صدرا موج مي‌زند و وي بر آن اصرار دارد؛ تا آنجا که مي‌توان از اخلاق به ‌عنوان يکي از ارکان تفکر وي ياد کرد. واقع‌گرايي اخلاقي، از جمله مباحث پر‌رنگ اين ساحت است که در پي واقعيت داشتن حقايق اخلاقي در عالم خارج و مستقل و منحاز بودن بودن آنها از ذهن آدمي و قراردادهاي اجتماعي است. اين نوشتار مي‌خواهد موضع صدرالمتألهين را در اين بحث استنباط نمايد. نويسندگان معتقدند اين امر به دو روش امکان‌پذير است: شيوه نخست که در نوع خود، نو و بدیع است، به شکل مستقيم و بدون واسطه گزاره‌هاي اخلاقي، با استفاده از مباني و اصول انديشه صدرا و تشکيل قياس‌هاي منتج، واقع‌گرايي وي را به اثبات مي‌رساند. روش دوم، به شکل غيرمستقيم و با واسطۀ گزاره‌هاي اخلاقي است. در اين روش پس از بررسي مستدل ماهيت گزاره‌هاي اخلاقي در نگاه صدرالمتألهين و معرفي مفاهيم حاكي از آنها به ‌عنوان معقول ثاني فلسفي در ناحيه موضوع و به‌ويژه محمول اعم از ارزش و الزام، به انتزاع آنها از منشأ خارجي حکم مي‌شود. اين حکم، زمينه وجود حقايق اخلاقي را فراهم مي‌آورد و ترديدي در واقع‌گرايي صدرايي باقي نمي‌گذارد.

در نيمه دوم قرن بيستم فيلسوفان معاصر و از همه مهم‌تر رالز حرف‌هاي تازه‏اي را وارد مباحث ليبراليسم كردند که بحث از عدالت يکي از اين موارد است. اين مقاله بر آن است تا نظريه جان رالز درباره مبناي «عدالت چون انصاف» در ليبراليسم جان رالز را تبيين و نقد کند. رالز نظريه خود را «عدالت چون انصاف» مي‏نامد و بحث را از تعريف عدالت آغاز مي‏كند. اصول عدالت اجتماعي او را بر پايه آزادي و برابري است و عدالت به اين معنا نزد او به حوزه نهادهاي اجتماعي محدود است و اساسي فردگرايانه دارد. او مي‏كوشد نهادهاي موجود در دموكراسي مبتني بر قانون را تفسير و توجيه كند. وي براي اين كار دو اصل بنيادين تأسيس مي‏كند يکي مربوط به توزيع برابر ارزش‌هاي اجتماعي از جمله حق آزادي و ديگري نسبت به نابرابري‌هاي موجه که سود همگان در آن است. او سعي دارد با استفاده از اين اصول اولاً آزادي‌هاي اساسي شهروندان را بر ديگر مؤلفه‌های سياسي اولويت دهد و ثانياً فرصت‌هاي منصفانه و يكساني را در تصدي مناصب و مشاغل در اختيار شهروندانش نهد. در نهايت، با تمركز بر جوامعي كه آرا و نظريات متفاوت و متنوعي در دين، اخلاق و فلسفه دارند مانند جامعه امريكا، مفهومي از عدالت را پايه اتحاد و همبستگي اجتماعي قرار دهد كه همه با هر دين و شغل و تفكري بپذيرند. نظريه او را اساساً نظريه‏اي مساوات‌طلبانه انگاشته‏اند كه صبغه‏اي كانتي دارد و متكي بر نظريه قرارداد اجتماعي است. اين مقاله پس از تبيين نظريه او به نقد و بررسي آن از ديدگاه فيلسوفان پس از او مي‌پردازد. نگارنده نيز افزونه‌هايي بر اين نقدها وارد کرده است.