جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی­تردید قرآن کریم از عوامل موثر در شکل­گیری، رشد و توسعه برخی علوم بوده و هست و در فلسفه اسلامی نیز نقش ارزنده­ای ایفا کرده است. از جمله در حوزه جهان­شناسی فلسفی، علاوه بر افق­گشایی نسبت به مسائل بسیاری که در قرآن بدان­ها اشاره شده است، به اصلاح و تکمیل برخی باورهای فلسفی نیز انجامیده است. این مقاله در پی اثبات تاثیر آموزه های قرآن کریم در ساحت جهان شناسی فلسفی است و به عنوان نمونه چهار مسئله جهان شناختی آغاز و آفرینش جهان، حدوث و قدم عالم، حرکت جوهری و آگاهی و شعور موجودات را به روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده و از این رهگذر به مقایسه آرای فلاسفه مسلمان با اندیشه­های فلسفی یونان می­پردازد. این تحقیق نشان می­دهد در آن دسته از مسائل که در فلسفه یونان ریشه دارند، نه تنها آرای جهان شناختی فلاسفه مسلمان تابع اندیشه­های ارسطوئی نیست بلکه به طور معناداری به آموزه­های قرآنی نزدیک­تر است. از این رو این سخن خاورشناسان که فلسفه اسلامی تکرار تقلیدگونه فلسفه یونان است، از حقیقت عاری است.

کارکرد هرمنوتیک و تفسیر عقلانی معارف­ِ دین با رویکرد وجودشناسی از اساسی­ترین کارکردهای فلسفۀ ملاصدرا می­باشد. مسئلۀ اصلی این جستار چگونگی درک معارف دین با ادلۀ فلسفی از منظر ملاصدرا است. در این نوشتار تلاش شد به تبیین نظریات ایشان در درک معارف دین بر مبنای اصول ویژه وجود­شناسی ازجمله: اصالت وجود، تشکیک وجود و از مسیر تدرج مراتب انسانی، نظریه تطابق عوالم و حرکت تکاملی نفس بپردازیم. در این تبیین دین­شناسان حقیقی و در رأس آنها انسان­کامل با شهودِ این حقیقت که وجود خداوند باریتعالی در بالاترین مرتبۀ هستی است و همۀ عوالم جلوه­های متنوع از وجود واحد او هستند به درک عالی معارف دین می­رسند و دیگر انسانها متناسب با مرتبۀ وجودی خویش براساس حرکت جوهری نفس از دریای حقیقت قرآن و معارف دین بهره می­برند؛ اما درک حقیقی کلام حق تعالی تنها از آن کسانی است که در اثر ارتقاء وجودی و اتحاد با عوالم برتر، به کمک مکاشفه و شهود و عقل رسته از محدودیتهای عالم ماده، توانسته­اند در مواردی به تأویل صحیح متن وحیانی نائل آیند. تأویل صحیح، نخست از فهم الفاظ (تفسیر ظاهری) آغاز می­شود سپس در مرحلۀ بعد مفسر با بهره­مندی از شهود با روح و باطن جهان اتحاد معنوی برقرار کرده و در نتیجۀ آن به حقایق باطنی نظام فرودینی می­رسد که رقیقه عالم و عقول و مطابق با آن است.

ترکی البنعلی (1984-2017م) از مشهورترین مفتیان گروه تروریستی داعش است. وی سخنرانی‌ها و آثار متعددی در راستای دینی‌جلوه دادن داعش و جنایات‌ آن‌ها دارد که از جملۀ آن‌ها شرح کتاب «نواقض الاسلام العشرة» محمد بن عبدالوهاب است. دومین مورد از این نواقض ده‌گانه، «استشفاع بالوسائط» یعنی واسطه قرار دادن صالحان از اموات میان خود و خدا برای بیان خواسته‌ها است که از نظر بنعلی موجب صدور حکم فقهی تکفیر و خروج از اسلام می‌شود. مسئلۀ این مقاله، بررسی و نقد دیدگاه بنعلی با روش «توصیف و تحلیل» است. بنعلی برخی آیات و روایات را که دلالت بر طلب دعا از خدا یا دلالت بر توسل صحابه به غیر پیامبر (ص) پس از وفات آن حضرت دارند را به عنوان شاهد ادعای خود ذکر می‌کند که این مقاله در مقام نقد برداشت‌های بنعلی از آیات و روایات مذکور، ابتدا پاسخ‌هایی را به صورت حلی بیان کرده و اشکالات دیدگاه بنعلی از جمله خلط میان معنای توسل با دعا و تمام نبودن دلالتِ توسلِ عمر به عباس بر مراد بنعلی را مطرح کرده است؛ سپس تعارض و تناقض دیدگاه بنعلی با آیات قرآن، روایات نبوی، و سیرۀ صحابه و علماء اهل سنت و اقوال آن‌ها را روشن ساخته است؛ و در انتها با بررسی نوع نگاه وهابیت به دو مسئلۀ علیت و توحید افعالی، که با انکار نظام علیت، تمام افعال را منتسب به خدا می­کنند، منشأ نفی توسل از جانب بنعلی را همین نگاه هستی ­شناسانه او معرفی می­کند.

مسئولیت‌پذیری حقوقی و اخلاقی و همچنین جاودانگی انسان در حیات پس از مرگ و معقولیت آن مبتنی بر پذیرش «این‌همانی شخصی» است. با توجه به وجود تغییرات گوناگون در انسان، در صورتی می‌توان این­همانی شخصی» را پذیرفت که به لحاظ هستی­شناختی، حقیقتی ثابت در طول زمان را بتوان در انسان کشف کرد. از این رو، پرسش مهم از این قرار است که با توجه به وجود تغییرات گسترده در طول حیات انسان، چه ملاکی برای هویت شخصی قابل پذیرش است؟ دیدگاه­ای گوناگونی در باب ملاک«این‌همانی» وجود دارد. مقالۀ حاضر با روش تحیلی-انتقادی به تبیین و بررسی تطبیقی دو دیدگاه مهم در در باب این‌همانی، یعنی «استمرار روانی» یا «این‌همانی عرضی» و دیدگاه «جوهر غیرفیزیکی» می­پردازد. توجه به چالش های مهم هر یک از این دو دیدگاه مورد توجه جدی نوشتار حاضر خواهد بود. از آنجا که دیدگاه جناب ملاصدرا ملاک دقیقی برای این‌همانی جوهری ارائه می‌کند و هم مشکلات دیدگاه‌هایی همانند استمرار فیزیکی (به‌ویژه عرض‌پنداری من) را ندارد، با حل چالش جمع میان «این­همانی» و «حرکت جوهری نفس»، این‌همانی جوهری غیرفیزیکی دیدگاه برگزیدۀ این مقاله به حساب می‌آید.

عصر تصویر جهان گویای عصری است که انسان با اعتماد به عقل خودبنیاد، دلبستة آبادانی زندگی دنیاست و به توانمندی علوم تجربی امید فراوانی دارد. براین اساس او جهان جدیدی می­سازد که مبتنی بر فهم، خواست و نیازهای دنیوی جدیدش اشت. راززدایی از جهان و زندگی انسان، از اوصاف اصلی چنین عصری است به این معنا که انسان تمایلی به اندیشیدن درباره رازهای مابعدالطبیعی زندگی خود، مانند راز خدا، مرگ، و جاودانگی (حیات اخروری) و نظایر آنها ندارد، بلکه تمرکز اندیشه او بر آبادانی حیات دنیوی است. به همین دلیل اوصافی چون انسان­محوری، نسبی­گرایی و انسانی شدن اخلاق، انسانی شدن حقیقت، غلبه کمیت­نگری، دنیاگرایی و مادی­گرایی، فراموشی مرگ، و نهایتاً الحاد یا ندانم­انگاری از مشخصه­های بارز جهان انسان عصر تصویر جهان است. چنین انسانی به واسطه کنار گذاشتن رازهای مابعدالطبیعی دچار بحران­ها و چالش­های مهمی شده است که از جمله آنها می­توان به بی­معنای زندگی، ناامیدی و پوچی، بی­خانمانی و عدم امنیت، عسرت و تنهایی، عدم اصالت، نفی دیگری و توسل به خشونت و بی­هویتی اشاره داشت. راه­کار نجات چنین انسانی دعوت به بصریت دربارة لزوم تأمل و زیستن با رازهای مابعدالطبیعی و تفکیک آنها از مسائل علمی زندگی رزمره و توجه به ناتوانی عقل خودبنیاد و گفتمان علوم تجربی برای فهم ماهیت رازهاست.

دربارۀ متعالی بودن یا حلولی بودن «برهمن» اوپانیشادها ، تفسیرهای متفاوتی ارائه شده است. طیفی بر این باور هستند که اوپانیشادها به نوعی بازگشت از جهان به درون آدمی است و گذر از آرای مشرکانه به آرای وحدت­گرایانه در هند است. در مقابل، گروهی از همه خدایی و حلول برهمن در اوپانیشادها سخن می­گویند. همچنین، «برهمن» به روایت اوپانیشادها گاهی به اوصاف پدیده­های این جهانی متصف می­شود و زمانی متعالی از هر اسم و وصف و شناختی معرفی می­شود. پرسش نگارنده این است: پارادوکس تعالی و انکار تعالی برهمن را چگونه می­توان تبیین کرد؟ نتایج این پژوهش عبارت است از: یکم. در اوپانیشادها ما با تعالی صرف برهمن روبرو نیستیم و مدام تعالی برهمن اثبات و انکار می­شود. این پدیدةبظاهرتناقض­آمیز در اوپانیشادها را می­توان با تفکیک دو مقام ذات و فعل یا تفکیک دو ساحت باطن و ظاهر برهمن برطرف کرد؛ دوم. برهمن در مقام ذات برخوردار از همة گونه­های تعالی بجز تعالی وجودی است و در همین برهمن در مقام فعل، همة گونه­های تعالی نفی می­شود و آنچه اثبات می­شود حضور است نه حلول؛ سوم. نام­ها و ویژگی­های شایع و رایجی را که میان ما مرسوم است نمی­توان بر برهمن اطلاق کرد چون برهمن نامتناهی است و نام­ها و ویژگی­های رایج، تعین­بخش و محدود کننده است و قاعدتاً برهمن باید رها و متعالی از این امور تقیدبخش باشد.

تعامل میان اصناف معرفت می­تواند دستاوردهای نیکویی برای جامعۀ بشری داشته باشد. رویکردهای چندرشته­ای و میان­رشته­ای نیز این ظرفیت را دارند تا ما را، هر چند به اندازه چند گام، به چیستی جهان واقعی نزدیک­تر کنند. با این حال، همیشه اوضاع بر این منوال نیست! گاهی صنفی از اصناف معرفت سودای فراتر رفتن از قلمروی خود و تسلط بر سایر اصناف معرفت را دارد و این همان امپریالیسم علمی یک شاخه از دانش بر سایر شاخه­ها است. در این مقاله می کوشم چنین تعامل استعماری را در باب سلطه مکتب نامینالیسم بر جامعه شناسی در قالب استیلای روانشناسی و اقتصاد نشان دهم. روش­های تحقیق به کار رفته در این مقاله از دو نوع کتابخانه­ای و تحلیل مبانی است. یافته نشان می­دهد هستی­شناسی اجتماعی نامینالیستی می­تواند منجر به انزوا و کم­رنگ شدن امر اجتماعی و فربه­شدن گفتمان فردمحور شود. به ویژه، این واقعیت که دو علم روانشناسی و اقتصاد در این امر پیشگام شده­اند. به این شیوه که هستی­شناسی فردمحور آن­ها بر هستی­شناسی جمع­گرای جامعه­شناسی تسلط یافته و این نوع از هستی­شناسی در تحلیل موضوعات اجتماعی نیز سلطۀ فزاینده­ای یافته است. این شرایط سبب شده تا در تحلیل رویدادهای اجتماعی، نوعی تقلیل­گرایی به سود فردگرایی رخ دهد. این امپریالیسم سبب می­شود تا به جای افکندن نوری بر مسیر معرفت، تاریکی مضاعف بیافریند.

جهت‌گیری هستی‌شناختی مبنی بر روی آوردن به «دیگری» برای مارتین بوبر، نوعی شیوه زندگی است که آثار و افکار خود را بر آن بنیان نهاده است. وی به‌عنوان فیلسوف گفتگو با طرح ارتباط «من-آن» و «من-تو» دو رویکرد اساسی خود دربارة «دیگری» را به‌وضوح تصویر و دست‌یابی به «معنای زندگی» را منوط به قرار گرفتن در ارتباط «من-تو» کرده است. بوبر معتقد است رابطة «من –تو» به‌عنوان ارتباطی «سوژه-سوژه» قابلیت ادراک عشق را داراست. عشق در این نگاه، اشتیاقی پرشور برای زندگی معنادار است که تنها از مسیر مواجهه و «گفتگو» با «دیگری» رخ می‌دهد. بنابراین ادراکی فراتر از خود و حاصل مشارکت با «دیگری» است. در نگاه بوبر، روابط واقعی مسیر فرد برای مواجهه‌ای راستین با «روح» یا «تو ابدی» و کشف معنای زندگی است و برای دستیابی به این معنا و رسیدن به ظرفیت کامل انسانی، حضور «دیگری» و جهان اطراف ضروری است. در نگرش او، بحران «بی‌معنایی» و «دیگری ستیزی» انسان معاصر تصویر کاملی از شر است؛ آنچه او تجربۀ آشوب می‌نامد برخاسته از عاملی است که انسان را به‌سوی این وضعیت سوق داده، و آن «بحران گفتگو» است. اندیشه بوبر میان «دیگری هراسی» و فقدان معنای زندگی از سویی و «ناگفتگو»، از سوی دیگر، ارتباط برقرار می‌کند. این مقاله ضمن تبیین «گفتگو» به‌عنوان رویکرد هستی‌شناختی بوبر به «دیگری»، در پی بررسی نقش «دیگری» و شرایط تحقق روابط اصیل برای کشف «معنای زندگی» است. نکته حائز اهمیت دیگر، جزئیات خاص آثار بوبر پیرامون ویژگی‌ها و مهارت روی آوردن به دیگری است که به جهت‌یابی گفتگو کمک می‌‌نماید.

در انجیل یوحنا و قرآن و نیز برخی متون دینی یهودیت، مسیحیت و اسلام، از عیسی(ع) به «کلمه» تعبیر شد. اگر «کلمه» را تعبیر دیگری از «لوگوس» بدانیم، آن‌گاه می‌توان حکم داد که در سپهر ادبیات دینی-فلسفی یهودی و مسیحی، دستِ‌کم با سه تلقی از این تعبیر مواجه هستیم: کلمه نه به‌مثابه مخلوق و نه به‌مثابه نامخلوق(ابزار خدا)، کلمه به معنای مخلوق(پسر خدا)، کلمه به معنای خدا(خدای پسر). تلقی اول را می‌توان در آراء فیلون یهودی، تلقی دوم را در اناجیل هم‌نوا و تلقی سوم را در اولین فرازهای انجیل یوحنا پی‌جویی نمود. این‌که از حیث هستی‌شناختی، این تلقی‌ها تا چه میزان متأثر از مفهوم لوگوس در ادبیات فلسفی ـ دینی یونانی است و یا فیلون چه تاثیراتی بر یوحنا و آباء کلیسا داشته از عهده این پژوهش بیرون است؛ اما قرآن کریم در سپهر مفهوم‌شناختی و وجودشناختی خود، مراد مشخصی از کاربُرد «کلمه» دارد. آیه‌های 39 و 42 آل عمران، 171 نساء و نیز 34 مریم و 12 تحریم در قرآن درباره اطلاق «کلمه» بر عیسی (ع) سخن به‌میان آورده‌اند. اکنون سه پرسش مطرح است: مقصود قرآن از «کلمه» چیست؟ چرا قرآن در میان پیامبران، «کلمه» فقط بر عیسی(ع) اطلاق شد؟ منظور قرآن تا چه میزان منطبق با برخی تفسیرهای یهودی و مسیحی است؟ تتبع در اقوال کلامی مفسران قرآن و نیز توجه به هستی‌شناسیِ قرآنیِ «کلمه»، اشعار به جنبه مخلوقیت عیسی(ع) و تعریض به عقایدی دارد که در آن، عیسی (ع) پسر خدا(فیلون و اناجیل هم‌نوا)، خدای پسر(انجیل یوحنا) غیرِمخلوق‌ و غیرِجسمانی و مواردی از این‌دست، معرفی شد.

در سراسر اندیشه­های کلامی خواجه نصیر الدین طوسی، فیلسوف و متکلم امامیه، تأثیر حکمت سینوی مشهود است. او روش فلسفی را با تأسی از همان حکمت در کلام امامیه معمول و متداول کرد. این روش امروزه همچنان مورد استفاده متکلمان شیعی بعد از او قرار گرفته است. در این مقاله میزان اثرپذیری محقق طوسی از ابن سینا در دو مسألۀ «براهین اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و «هستی شناسی» بررسی و تحلیل شده است. این مقاله دو بخش عمده دارد؛ بخش نخست به موارد اثرپذیری کلام خواجه از حکمت سینوی و بخش دوم، به موارد استقلال دیدگاه او از شیخ الرئیس در دو مسألة یاد شده، با استفاده از مهم­ترین آثار کلامی و فلسفی ایشان، اختصاص یافته است. این پژوهش مؤید آن است که محقق طوسی، ضمن پایبندی به عقلانیت محض در ارائه عقاید امامیه، در تدوین و ساختار آثار کلامی خود نیز روش فلسفی ابن سینا را به­کار گرفته و از برخی براهین او در مبحث «اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و بخشی از «مبانی هستی شناختی» دیدگاه وی سود برده است. این در حالی است که از به­کارگیری دیگر دیدگاه­های شیخ الرئیس در این موضوعات، که استدلال آن از استحکام لازم برخوردار نیست، پرهیز کرده است.