جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملامحمد صالح مازندرانی از اندیشمندان برجسته قرن یازدهم هجری قمری است. تنها اثری که آراء و عقاید کلامی ایشان را منعکس کرده، کتاب «شرح الکافی» است. او در این اثر، متناسب با روایاتی که مشتمل بر موضوعات کلامی است، به شرح و تبیین مباحث کلامی پرداخته است. مازندرانی به اقتضای نوع مسأله کلامی، از علوم مختلف عقلی و نقلی بهره برده است. وی برای اثبات یا تبیین مفاهیم و مسائل اعتقادی مذکور در روایات کتاب کافی، از آیات قرآن و روایات دیگر بسیار بهره گرفته است، اما رویکرد وی در آن دسته از مسائل کلامی که به کارگیری عقل و نقل در آنها روا می‌باشد، عقلی است و در اثبات یا تبیین آنها از تفکر عقلی با صبغه فلسفی بهره وافر برده است. بیان دیدگاه‌ها و نظرات اندیشمندان فرقه‌ها و مذاهب مختلف در بسیاری از مباحث کلامی، از دیگر ویژگی‌های روش کلامی وی به شمار می‌رود.

«حدیث خُلَّت» یکی از ادلّه قائلان به افضلیّت ابوبکر بر صحابه پیامبر$ است که در بسیاری از کتب روایی و کلامی اهل سنّت، با اَسناد و طرق گوناگون ذکر شده است. آنان می‌گویند رسول اکرم$ فرموده است: «اگر می‌خواستم خلیلی از امّتم برگزینم حتماً ابوبکر را برمی‌گزیدم» (بخاری، 1410، 6: 206) و این نشانه جایگاه ویژه ابوبکر نزد آن حضرت، و دلیلی است بر افضلیت او. بر پایه روایات خلّت، سبب این موقعیت برجسته ابوبکر، آن است که هیچ کس همچون او در راه پیامبر$ ایثار جان و مال نداشته است. حدیث مذکور علیرغم شهرتش، با اشکالاتی در سند و دلالت روبروست. در مقابل، احادیث متعدّدی افضلیّت امام علی% را اثبات می‌کند. همچنین، این دیدگاه که ابوبکر بیشترین ایثار در جان و مال را داشته است نیز قابل اثبات نبوده و با برخی آیات قرآنی و شواهد تاریخی تنافی دارد.

معیارهای عدالت یکی از اصلیترین اجزای نظریه عدالت به شمار میرود، و با توجه به اهمیت آن، هدف این مقاله، جستجوی معیارهای عدالت سیاسی در اندیشه آیتالله سبحانی است. با مراجعه به آثار، اندیشه و لحاظ منطق اندیشه ایشان و روش توصیفی-تحلیلی، در فرضیه بر این امر تاکید شده است که نوع تحلیل ایشان از مبانی کلامی که امتداد سیاسی-اجتماعی دارد، در برداشت معیارهای عدالت سیاسی اثرگذار بوده و رابطهای معنادار میان توحید، نبوت، امامت و عدالت سیاسی به وجود میآید که میتوان آنها را در سه مرحله کسب قدرت، اعمال قدرت و نظارت بر قدرت رصد کرد و به معیارهایی چون برابری در فرصت‌ها و امتیازات، قانونگذاری عادلانه، امکان حضور فعال شهروندان در سیاست، شایستهسالاری، رعایت حقوق منتقدان و اقلیتها، احساس مسئولیت شهروندان، نظارتپذیری صاحبان قدرت و به رسمیت شناختن حق آزادی شهروندان دست یافت. این مهم تا کنون بررسی نشده است و لذا از این جهت، دارای نوآوری است.

شناخت پایه‌ها و بنیان‌های یک منظومه اخلاقی، هموار کننده تبیین مناسب اصول و نظریه هنجاری مندرج در منظومه بوده و مقایسه آن با دیگر نظام‌های اخلاقی را ممکن می‌سازد. بدون تردید نظام اخلاقی متفکران شیعی، متأثر از اندیشه‌های کلامی آنان قرار می‌گیرد. از این‌رو می‌توان با واکاوی اندیشه‌های بنیان‌گذاران مکاتب کلامی در شیعه، به نظام‌های متأثر از آن اندیشه‌ها پی برد. پژوهش حاضر، با پردازش و تحلیل داده‌ها و گزاره‌ها با شیوه توصیفی تحلیلی، مبانی کلامی اخلاق در اندیشه شیخ طوسی را به صورت هدفمند مورد مطالعه قرار داده است. شیخ طوسی با تکیه بر نقش عقل و وحی در معرفت اخلاقی، یک مبناگرایِ عام‌گرایِ شهودگرا است که عقل را مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار آورده و از دیگر منابع همچون حس و وحی برای تفصیل احکام اجمالی عقل کمک می‌گیرد. جامعیت نظریه شیخ طوسی با توجه به فضیلت‌گرایی وظیفه‌نگر او در حوزه اخلاق هنجاری، واقع‌گرایی و شناخت‌گرایی و نفی ذهنیت گرایی درحوزه فرا اخلاق، مسئولیت اخلاقی فاعل اخلاقی و قرب الهی به عنوان سعادت اخلاقی به خوبی مشخص می‌شود.

تقسیم اراده الهی به تکوینی و تشریعی از گذشته دور در میان متکلمان و اصولیان مطرح بوده، و با تعبیرات مختلفی از آنها یاد شده است. در این میان، شیخ محمدحسین غروی اصفهانی با ژرف‌اندیشی به بررسی زوایای مختلف اراده تشریعی پرداخته، ضمن تفکیک آن از «اراده تشریع» و «اراده تکوینی»، به نفی اراده تشریعی در خدا و مبادی عالیه می‌پردازد و با این نظریه، دیدگاه محقق خراسانی را تعدیل و تکمیل می‌کند. این نظریه تأثیر چشم‌گیری بر اصولیان بعدی داشته است. از رهگذر جستار حاضر آشکار می‌شود که محقق اصفهانی از یکسو، ارجاع اراده تشریعی الهی به علم الهی، و همچنین تقلیل آن به اراده تشریع را ناصواب می‌داند؛ و از سوی دیگر، با اقامه دو برهان، وجود اراده تشریعی را نه تنها در خدا بلکه در مبادی عالیه و پیامبر$ و ائمه( انکار می‌کند. به‌نظر می‌رسد این نظریه علی‌رغم برخی برجستگی‌ها، ابهامات و آسیب‌هایی دارد که مانع پذیرش این دیدگاه است. از جمله ابهامات و آسیب‌ها می‌توان به «ناسازگاری با فرهنگ روایات»، «نگرش سودگرایانه محض حتی نسبت به خدا» و «تقلیل تکالیف شرعی به تکالیف امتحانی» اشاره کرد. با این حال، با بهره‌گیری از مبانی محقق اصفهانی می‌توان دیدگاه ایشان را ترمیم و تکمیل کرد، که در متن مقاله می‌آید.

در دیگاه رسمی و رایج درباره نبوت، برگزیده بودن پیامبران از سوی خداوند برای دریافت پیام‎های الهی از طریق وحی و ابلاغ آنها به بشر، عنصر اساسی در حقیقت پیامبری است. در عصر جدید درباره وحی و نبوت از سوی برخی عالمان مسیحی و مسلمان تفسیرهایی ارائه شده است که خاستگاه الهی و ماوراء طبیعی نبوت انکار شده و خاستگاه پیامبری، زمینی و ناسوتی معرفی شده است. اخیرا این دیدگاه در کتابی با عنوان «مسیر پیامبری» با رویکردی جدید تقریر و تبیین گردیده و ادعا شده است که دیدگاه رسمی درباره پیامبری فاقد دلیل معتبر عقلی و نقلی است. در این نوشتار، با بهره‏گیری از تفکر و تحلیل عقلی و دلایل و شواهد نقلی، دیدگاه رسمی رایج درباره حقیقت پیامبری تأیید و تحکیم شده و نادرستی دیدگاه مقابل اثبات گردیده است.