جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به ارزیابی دیدگاه‌های ایان باربور درباره نقش پارادایم‌ها و الگوها در شکل‌گیری و فهم دین پرداخته است. باربور با تکیه بر دیدگاه توماس کوهن درباره نقش پارادایم‌ها در نظریه‌های علمی نشان داده است که همان‌طور که مشاهدات تجربی ناب و خالص نداریم، تجربه دینی، داستان‌ها و شعائر دینی ناب و خالص نیز نداریم؛ زیرا همان‌طور که مشاهدات گران‌بار از نظریه‌های علمی‌اند و نظریه‌های علمی هم گران‌بار از پارادایم‌ها هستند، تجربه‌های دینی، داستان‌ها و شعائر دینی هم گران‌بار از باورهای دینی؛ و باورهای دینی هم گران‌بار از پارادایم‌های دینی‌اند. از سوی دیگر، وی معتقد است همان طور که الگوها در درون یک پارادایم در شکل‌گیری و فهم نظریه‌های علمی موثرند، در تکوین و فهم باورهای دینی نیز سهم اساسی دارند. در این مقاله ابتدا دیدگاه باربور توضیح داده شده، سپس در ارزیابی دیدگاه وی، نگاه پارادایمی به دین، توجه به نقش الگوها در دین و جنبه هرمنوتیکی از نقاط مثبت دیدگاه باربور شمرده شده و تلاش شده است تا از انتقاداتی مانند ناواقع‌گرایی و نسبیت‌گرایی نگاه پارادایمی و الگوها دفاع شود. اما به نظر می‌رسد که اولا تعریف دین به تجربه دینی، داستان‌ها و شعائر دینی نوعی تحویل دین شمرده می‌شود، ثانیا می‌توان بجای تعبیر «باورهای دینی» از نظریه‌های دینی استفاده کرد و نظریه‌های دینی را متناظر با نظریه‌های علمی دانست.

واقع ­گروی خام یکی از دیدگاه­ ها در باب ادراک حسّی است که می­گوید: به هنگام ادراکْ ما از خودِ واقعیت خارجی و ویژگی ­هایش - نه با امری دیگر همچون داده­ ی حسّی و نه از طریق امری دیگر همچون حالات ذهنی بازنمودی - آگاه می­ شویم. از مهم­ ترین اشکالات به این دیدگاه استدلال تاخیر زمانی است که می­گوید: چون ممکن است در زمان رسیدن نور به چشم و رسیدن نورون­ها به مغز شیء خارجی از بین برود یا در ویژگی ­هایش تغییر کند، بنابراین نمی­ توان گفت ما از خودِ شیء خارجی آگاه می‌شویم. در این پژوهش ما با رویکردی تحلیلی - تحلیل مفهومی و سیستمی - و با استفاده از آموزه­ی «دهر» میرداماد به این اشکال پاسخ داده و می­گوییم: اشیاء فیزیکی جنبه­ ی ثابتی هم دارند که به هنگام ادراک حسّی ما با آن جنبه مرتبط می­ شویم.

موضوع این مقاله، دفاع تبیینی از خداباوری روشی مبتنی بر استنتاج بهترین تبیین وبر اساس احتمال‏ محوری است که سوینبرن از آن دفاع می‏ کند. در این روش، خداباوری توحیدی، بسان یک فرضیه قلمداد شده، به رقابت با سایر فرضیه‏ های رقیب، نظیر مادی‏ گرایی، انسان ‏گرایی وخداباوری غیرتوحیدی، سپرده می‏شود. این رقابت در قالب استنتاج بهترین تبیین وبا توجه به معیارهای ارزیابی فرضیه‏ها صورت می‏گیرد. در این مقاله، با بیان عناصر اصلی دیدگاه سوینبرن، به بررسی دیدگاه او پرداخته‏ایم. روش ما، تحلیلی و عقلی (با تکیه بر داده ‏های حاصل از مطالعه منابع) است. مهم‏ ترین نتیایجی که رسیده‏ایم این است که کمیت‏ گرایی سوینبرن در دفاع از خداباوری، استفاده از مقدمات مورد چالش، چالشی بودنِ عنصر سادگی، وعدم کفایت تبیین علّی از جمله مهم‏ترین چالش‏ هایی هستند که دیدگاه سوینبرن با آنها مواجه است.

ابن‌سینا در کتاب المبدأ والمعاد خود، اتّحاد عاقل و معقول را به صورت برهان بیان کرده است. این برهان به‌طور اختصاصی در این کتاب مطرح شده است. بر پایه شواهد نسخه‌شناختی و مستندات تاریخی، انتساب این کتاب به ابن‌سینا مسلّم است. پس از سنجش نتایج این برهان با عبارات آثاری دیگر از ابن‌سینا مانند الشفاء، النجاة، الإشارات والتنبیهات و المباحَثات می‌توان دریافت که ابن‌سینا اتّحاد عاقل و معقول را به معنایی متفاوت از آنچه فرفوریوس می‌انگاشته، پذیرفته است. این اتّحاد که در آثار ابن‌سینا از دو جنبه طبیعی و مابعدالطبیعی مطرح شده است دارای وجه اشتراک و اختلاف با اتّحاد مادّه و صورت است. در این مقاله (1) تصحیح انتقادی متن ارائه شده است؛ (2) برهان اتحاد عاقل و معقول بر اساس سنجش با دیگر آثار ابن سینا تبیین شده است؛ (3) محتوای دست‌نوشت المبدأ والمعاد در کتابخانه دانشگاه لیدن (شماره 1020a)، که حاوی متنی متفاوت از سایر دست‌نوشتها در خصوص این بحث است، تحلیل انتقادی شده است.

در اندیشه شیخ احمد احسایی تمام مخلوقات، متقوّم به ماده و صورت هستند. ماده رکن اساسی موجود و سبب تشخص آن است؛ به گونه­ای که فقدان ماده، زوال موجود را به دنبال دارد. اگرچه عروض صورت بر ماده، ابهام آن را رفع می­کند، اما در تحقّق خویش وابسته به ماده است. از نظر شیخ، علت اعاده ارواح و اجساد، واحد بوده و به حکم شرع و عقل، فنای مخلوقات محال است. پس معاد جسمانی با ماده و در فرآیند حرکت جوهری تحقق می­یابد. این حرکت، لذاته از جانب شیء نیست و با مدد الهی حاصل می­گردد. عالم هورقلیا در تبیین این بخش از دیدگاه شیخ که برای انسان دو جسد و دو جسم قائل است نقش مهمی ایفا می­کند؛ زیرا علاوه بر این­که هورقلیا واسطه دنیا و آخرت است، اجزاء اصلی جسد انسان نیز متعلق به این عالم می­باشد.

در آثار حکما، تقسیم موجود به مجرد و مادی براساس ملاک­های مختلفی صورت گرفته است. حکمای مشاء موجود مادی را به‌معنای هیولانی و منسوب به هیولا می‌دانند. منکرین هیولا مانند شیخ اشراق نیز به دوگانه مجرد و مادی در هستی معتقدند؛ اما ملاک این تقسیم‌بندی را نه هیولا بلکه امور دیگری مانند قوه و قابلیت، قبول اشاره حسی، غیبت و حضور می­دانند. ملاصدرا به اقتضای سبک و شیوه نگارشی که دارد از ملاک­های مذکور در تقسیم موجود به مجرد و مادی استفاده کرده است. در این پژوهش سعی شده است با روش توصیفی - تحلیلی ناکارآمدی ملاک­های یاد شده در ایجاد دو قطبی مجرد و مادی در نظام هستی نشان داده شود و با تکیه بر آراء و مبانی ملاصدرا مساوقت وجود و تجرد در حکمت متعالیه اثبات شود.

نظّام معتزلی و کندی فیلسوف به عنوان یک مسلمان در مناظرات اعتقادی و آثار علمی خویش از برهان حدوث استفاده کرده‌اند. تاریخچه این برهان به یونان باستان بر می‌گردد و تا عصر نظّام و کندی دچار تغییرات اساسی شده به‌طوری‌که برحسب مقدمات خود، تقریرات مختلفی یافته و هر کدام از اندیشمندان مذاهب مختلف کلامی براساس دیدگاهی که در خصوص عالم و نحوه حدوث آن دارند به تقریر متفاوتی از آن پرداخته‌اند. این برهان از دلایل مهم اثبات وجود خدا نزد متکلمان است و استفاده کندی از این برهان دلیل بر معتزلی بودن وی نیست. این برهان براساس تقریر نظّام دارای دو جنبه سلبی و اثباتی و در نزد کندی دارای سه تقریر مختلف است. مسئله اساسی در تحقیق حاضر این است که این دو رویکرد، در عین تفاوت چه شباهتی با هم دارند؟ آیا کندی از نظّام تاثیر پذیرفته و معتزلی مذهب است؟ یا هر دو از منبع و اثر مشترکی تاثیر پذیرفته‌اند؟ جنبه سلبی برهان حدوث نظّام با یکی از سه تقریر برهان حدوث کندی مشابهت دارد اما جنبه اثباتی برهان وی با تقریرات کندی تفاوت اساسی دارد. در تحقیق حاضر در صدد هستیم تا با استفاده از روش تطبیقی- تحلیلی و با تکیه بر شباهت‌ها و تفاوت‌های براهین حدوث نظّام و کندی به بررسی مآخذ آن و نحوه تأثیر پذیری آن دو از یکدیگر بپردازیم.

مسئله­ ی اصلی این پژوهش بررسی نظریه­ ی توقیفیت اسماء و صفات الهی با مطالعه­ ی موردی دیدگاهها و افکار دو اندیشمند مسلمان یعنی ابن ­حزم قرطبی و ملاصدرا شیرازی است. یافته ­های این پژوهش عبارت است از اینکه ابن­ حزم بر این باور است که صفات الهی قابل شناخت نیست و از همین­رو نمی­توان خداوند را جز به صفاتی که در قرآن و کلمات پیامبر آمده است، متصف نمود. ملاصدرا معتقد است که خداوند به کمالات حقیقی متصف می­شود اگر چه این کمالات در زبان شریعت نیامده باشد. به علاوه خداوند در تمام تجلیات خود حاضر است و به همین سبب در مقام مجلا و مظهر به صفات خلقیه هم متصف می­شود. مضافاً بر اینکه اطلاق و لابشرطیتِ وجود خداوند اقتضا می­کند که او هر آنچه را که موجود است - اعم از ذات اشیاء و آثار و صفات آنها– در بربگیرد. در عین حال حتی اگر قائل به عدم توقیفیت اسماء و صفات الهی باشیم، ادب بندگی اقتضا می­کند که او را به صفاتی که خود در قرآن کریم ذکر کرده است، بخوانیم.

حکمت متعالیه ثمره تلاش طاقت فرسای ملاصدرا (۱۰۵۰‌‌‌‌‌‌ـ۹۷۹ق) یی است که توانست گوهری درخشان از باطن دو جریان فلسفی سابق، آیات و کلمات اولیاء الهی و عرفان ابن عربی انتزاع و از دل آنان حکمتی نایاب، طرح‌‌‌‌‌‌اندازی کند. پویایی این سیر حکمی در یک فرآیند تکاملی، سرانجام به سبزواری (۱۲۱۲-۱۲۸۹ق) مؤسس جریانی فلسفی و حکمی مبتنی بر بن‌‌مایه‌‌های اصیل حکمت صدرایی و آغازکنندۀ روشی نو مشتمل بر قواعد فلسفی ابداعی که ازطریق غواصی در آثار مقتدایش به ‌‌ویژه اسفار اربعۀ، قبسات میرداماد، حکمةالاشراق سهروردی به‌‌خصوص شرح قطب‌‌الدین شیرازی، اشارات شیخ‌‌الرئیس به‌‌ویژه شرح خواجه، شوارق‌‌الالهام ملاعبدالرزاق و فصوص‌‌الحکم ابن‌‌عربی، رسید تا به برکت اندیشه‌‌های بلند حکیمانه و عارفانۀ اش، بتواند این بار آنان ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌را درقالب مکتب فلسفی سبزوار، ارائه نماید. این خامه با روش توصیفی و تحلیلی درصدد انتساب عنوان مکتب فلسفی بر جریان حاصله در مدرسه فصیحیه سبزوار و تبیین برخی خلاقیت‌های منحصر بفردش در قرن سیزدهم و تداوم آن می‌باشد.

علیت چونان قاعدۀ کلی در اثباتِ باری در برهان حدوث، نقش مرکزی در دستگاهِ کلامِ ماتریدی دارد. ابومنصور ماتریدی معتقد است در برهان حدوث مقدمۀ صغروی که «عالمِ اعیان حادث است» از سه راه حس و عقل و نقل درک می­شود و مقدمۀ کبروی که «هر حادث نیازمند محدث است» مفاد قاعدۀ علیت و نزد عقل بدیهی است. پس از این برهان اثبات موضوعِ علم کلام - یعنی ذاتِ باری- مطرح می­شود. در این مقاله با بررسی شیوۀ اقامۀ برهانِ حدوث نزد ماتریدی، مفهوم و مفاد و فروعات قاعدۀ علیت را معین می­ کنیم و به‌بررسیِ این پرسش می­پردازیم که "حدوث" به­ مثابۀ ملاکِ نیازمندی معلول به علت در اینجا دقیقاً به چه معنی است؟ نشان می­دهیم این مفهوم برخلاف سایر متکلمان، نزد ماتریدی نه صرفاً به معنی حدوثِ زمانی بلکه اولاً و بالذات به معنای "فقر و تناهیِ وجودی" است و این اندیشه در کلام ماتریدی می­تواند به مثابۀ نوعی بستر تاریخی و الهیاتی برای ظهور "نظریۀ حدوث ذاتی" نزد فیلسوفانی مانند ابن سینا لحاظ شود.