جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از مفاهيم کلي و عملکرد ذهن در فرايند ادراک عقلي و چگونگي شکل‌گيري آنها از مباحث مهم معرفت‌شناسي است. فلاسفه اسلامي به رغم گرايش‌هاي مختلف در تبيين مکانيسم تعقل، همواره بر ارزش ادراك عقلي، تأكيد ورزیده‌اند. در اين ميان صدرا در تبيين فرايند ادراک کلي، تعبيرات مختلفي دارد که پژوهشگران حکمت صدرايي، اختلاف تعابير صدرا را از طريق تمايز چگونگي ادراک کلي در مراحل مختلف تحول و تکامل نفس توجيه کرده‌اند. استاد مصباح يزدي به ‌عنوان فيلسوفی نوصدرايي تبيين جديدي ارائه مي‌دهد که مي‌تواند نگاهي نو به مسئله فرايند ادراک کلي و شيوه‌اي جديد براي حل ناسازگاري تعابير صدرا باشد. در پژوهش حاضر به روش توصيفي-تحليلي روشن شد که مصباح يزدي بر تفاوت کارکرد ذهن در هر کدام از ساحت‌هاي ادراک کلي تأکيد می‌ورزد؛ به‌ طوري که ذهن در ادراک معقولات اولي منفعل و در ادراک معقولات ثانيه فلسفي و منطقي فعال است و ضرورتي براي اثبات عقول منفصل و شهود آنها در ادراک کلي نيست.

مسئله تناسخ نه‌تنها از گذشته دور در ميان فيلسوفان مطرح بوده، در فرهنگ ديني نيز مورد اهتمام ويژه قرار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي‌ ـ تحليلي به واکاوي اين مسئله در انديشه ابن‌سينا و صدرالمتألهين مي‌پردازد و از رهگذر آن آشکار مي‌شود که ديدگاه ابن‌سينا و صدرالمتألهين در استحاله تناسخ ملکي، مشابه است. تمايز آنها در مباني نفس‌شناختي‌اي است که ترسيم‌کننده نحوه موجه‌سازي مدعاي آنهاست که مهم‌ترين آنها از اين قرار است: تجرد نفس، حدوث نفس، بقاي نفس و رابطه نفس با بدن.

نظام فلسفي فلوطين جزو تأثيرگذارترين فلسفه‌هاست که نه‌تنها بر فلسفه مسيحي بلکه بر فلسفه اسلامي نيز تأثيرات فراواني دارد. هستي‌شناسي‌ و جهان‌شناسي‌ فلوطين بر پايه‌ سه بنياد استوار است: احد، عقل و نفس. از رهگذر اين جستار مشخص مي‌شود که به باور فلوطين، «احد»، فراهستي، شناخت‌ناپذير و واحد حقيقي است؛ چنان‌که «عقل» به عنوان هستي حقيقي، وحدت در عين کثرت است و از جامعيت وجودي برخوردار است و با معقولاتش اتحاد دارد و ترسيم‌کننده جهاني نوراني است که هيچ حد و مرزي ندارد. سومين بنياد در نظام فلسفي فلوطين، نفس است که سه مصداق دارد: نفس کلي، نفس فردي و نفس عالم. در فلسفه فلوطين، طبيعت با عالم ماده متفاوت است.

کشف ِارتباط علم تجربي و جهان‌بيني كشف ارتباط دو قلمرو مهم معرفت انساني است. جهان‌بيني غالباً به مسائل مابعدالطبيعي مربوط است و علم تجربي به قلمرو مسائل طبيعي. اما پس از کشفِ ارتباط آن دو مي‌توان دريافت که آيا کشف‌هاي جديد طبيعي مي‌توانند به جهان‌بيني‌هاي جديد بينجامند يا نه و آيا جهان‌بيني‌هاي جديد مي‌توانند به دگرگوني علوم تجربي منجر شوند يا نه؟ در اين نوشتار براي نيل به اين هدف، آرای شهيد سيدمحمدباقر صدر را بررسی می‌کنیم. به نظر او علم تجربي و جهان‌بيني با اينکه دو قلمرو جداگانه از معرفت‌اند، شايد بتوانند به‌طور غيرمستقيم بر يکديگر تأثير بگذارند و يگانه راه رسيدن به جهان‌بيني، بنا نهادن نظام فلسفي است و «جهان‌بيني» غايتِ «فلسفه» است. از نگاه شهيد صدر، علم تجربي به‌خودي‌خود، از عرضة جهان‌بيني عاجز است و فقط به عالَم ماده و قوانين آن تعلق دارد. اما اين بدان معنا نيست که قلمرو علم تجربي و قلمرو جهان‌بيني کاملاً از هم جدايند، بلکه علم تجربي مي‌تواند فلسفه را با مسائل جديدي مواجه سازد و به‌ تبع آن، فلسفه نيز به جهان‌بيني‌هاي جديدي بينجامد.

تقسيم موجودات به مادي و مجرد ازجمله آموزه‌هاي فيلسوفان پيش از صدرالمتألهين است که گرچه مورد ‌پذيرش او نيز واقع شد، در چارچوب مباني فلسفي وي تفسير تازه‌اي يافت. وي با تقسيم تجرد به برزخي و عقلي، برخي ادلۀ فيلسوفان پيشين بر اثبات مغايرت نفس و بدن را براي اثبات تجرد برزخي نفس به کار برد که ازجمله آنها دليلي از ابن‌سيناست که بر ثبات نفس و تغيير بدن مبتني است. از اين استدلال مي‌توان دست‌کم سه تقرير ارائه داد که برخي از آنها در آثار صدرالمتألهين يافت مي‌شود. با تحليل استدلال، آشکار مي‌شود که در مقام به‌کارگيري استدلال يادشده به منظور اثبات تجرد نفس، همۀ فروض محتمل توسط فيلسوفان بررسي نشده است. درعين‌حال با نظر به برخي آرای فيلسوفان مي‌توان همچنان از اين دليل دفاع کرد. در نهايت گرچه اين دليل مستقيماً نوعي خاص از تجرد را ثابت نمي‌کند، از ديدگاه صدرالمتألهين بايد آن را صرفاً مثبت تجرد برزخي نفس تلقي كرد؛ چراكه به باور او فقط كساني از تجرد عقلي برخوردارند كه كلي را درك كنند و افراد بسيار اندكي قادر به درك كلي‌اند. پس ادله‌اي كه تجرد همه نفوس انساني را ثابت مي‌كنند، براساس ديدگاه صدرا، جز تجرد برزخي را شامل نمي‌شوند.

هانري کربن با گذر از خوانش اورسل از فلسفه تطبيقي مبتني بر پوزيتيويسم و پديدار‌شناسي هگلي ذيل سنت شرق‌شناسي، به نوعي معنويت ناظر به اديان در چارچوب فلسفه و اسلام ايراني با چشم‌انداز شيعي رسيده است. حکمت از ديدگاه او جامع بحث و معنويت و تطبيق، به معناي انطباق تجارب معنوي است. حکمت سهروردي به ‌عنوان کليد فرهنگ معنوي ايران نيز مصداق سنتي اين حکمت تطبيقي است. ازجمله مباني ديدگاه او، متاتاريخ و زمان لطيف، ارض ملکوت و مکان قدسي، حکمت خالده و معرفت اشراقي و قوه خيال است. به لحاظ روشي نيز با کليد هرمنوتيک هايدگري و پديدار‌شناسي تأويلي متمايز از پديدار‌شناسي هوسرلي و با نظر به گفت‌وگو و پديدار کتاب قدسي، به حکمت تطبيقي موردنظر خود پرداخته است. پسينه ديدگاه او در ايران معاصر، ضمن وجود جريانات تقابل و تمايز با نگرش کربني، تداوم کار او در انديشة ايزوتسو، داريوش شايگان و سيدحسين نصر نيز با تمايزاتي دنبال شده است؛ اما ويژگي‌هاي خاص خوانش کربني، فلسفه تطبيقي در ايران را به سمت حکمت تطبيقي سوق داده و علي‌رغم گام‌ها و نکات مثبت خود، تنوع روشي و خوانشي فلسفه تطبيقي با رويکرد بحثي و تاريخي و متافيزيک تمايز را مورد بي‌مهري قرار داده است.

نظريه اعتباريات علامه طباطبائي از آغاز طرح آن، به ‌عنوان امري بديع مورد توجه محققان قرار گرفت، اما از همان ابتدا با اشکالاتي نيز روبه‌رو بوده است. يکي از اساسي‌ترين اشکالات مطرح‌شده که تلاش‌هاي فراواني براي رفع آن شده، اشکال نسبيت اخلاقي به اين نظريه است. حسن و قبح که دو عامل مؤثر و تعيين‌کننده در هر قضاوت اخلاقي‌اند طبق اين نظريه، از اموري اعتباري به‌شمار مي‌آيند. يکي از ويژگي‌هاي اصلي امور اعتباري تغييرپذيري است. بنابراين مي‌توان گفت که حسن و قبح يا خوبي و بدي امور نسبي‌اند و در نتيجه ما حکم اخلاقي ثابت نداريم. در اين مقاله می‌کوشیم بدون تغيير چارچوب و محکمات نظريه اعتباريات و با تمسک به راهکارهاي درون‌ساختاري موجود در اين نظريه، از ‌جمله راهکار فطرت و غايات عام و مشترک که موجب ثبات مي‌شوند، عدم ارتباط نسبيت اخلاقي با اعتباريات را ترسيم کنیم و در کنار آن به برخي سوء‌برداشت‌ها از نظريه اعتباريات نيز پاسخ بگوییم.

فيزيکاليسم در قرن گذشته کمابيش بر مباحث فلسفه ذهن سيطره داشته است. يکي از مهم‌ترين استدلال‌هايي که در جهت رد فيزيکاليسم اقامه شده است استدلال معرفت نام دارد. اما اين استدلال به سهم خود با مخالفت‌هاي متنوعي روبه‌روست. هدف مقاله بررسي استدلال و ارزيابي وثاقت آن در برابر يکي از مهم‌ترين دسته اشکالات وارده بر آن يعني نظريه توانايي است. بدين جهت نخست به جايگاه استدلال معرفت در مباحث معاصر فلسفه ذهن اشاره کرده‌ايم. سپس با ارائه‌ تقريري منتخب، تصويري روشن از اين استدلال فراهم کرده‌ايم و پس از آن به توضيح نظريه توانايي و تلاش‌هاي طرفداران آن در نقض استدلال معرفت روي آورده‌ايم. بنا بر نظر منتخب مي‌توان نظريه توانايي را در دو ادعا خلاصه نمود: آموخته جديد مري از گونه دانش‌هاي چگونگي است و دانش‌هاي چگونگي درحقيقت از سنخ توانايي‌اند. در انتها با بررسي بيشتر به اين نتيجه رسيده‌ايم که هر دو ادعا قابل نقض هستند و از اين جهت نظريه توانايي قادر به رد استدلال معرفت نیست.