جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عقلانیت» بنیادی‌ترین مفهوم در حوزه اندیشه‌ورزی است. این مفهوم در دو نگرش دینی و غیردینی، از اهمیت شایان‌ برخوردار است. عقلانیت، بر فرضی که غیردینی تفسیر گردد، در گفتمانِ رضوی «موهبت الهی» است که به ‌نوع بشر اعطا شده و جوهر وجود او را تشکیل می‌دهد. عقلانیت ‌دینی، اما مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از سوی عقلانیت ‌وحیانی حمایت می‌شود. هدف مقاله، تبیین مفهوم عقلانیت و گونه‌شناسی آن در گفتمان‌های علمی(روایات عقل‌محور) رضوی است. در این تحقیق، آن دسته از روایات رضوی مورد خوانش قرارگرفته‌اند که مفاهیم «تعقّلْ»، «تفکرْ» و «تعلّمْ» را مورد بحث قرارداده‌اند. گونه‌های عقلانیت که از این روایات استنباط شده‌‌، عبارتند از: عقلانیت ‌فطری، عقلانیت ‌عِلمی، عقلانیت ‌دینی، عقلانیت‌ عملی و عقلانیت ‌اعتدالی. مهم‌ترین یافته‌های این طرح، شناسایی و تحلیل مفاهیم مختلفِ عقلانیت است که از این نوع روایات اصطیاد شده‌اند. عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزئی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیق‌تر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزئی هم می‌شود. روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی است.

قرآن کریم در سوره عصر ابتدا همه انسان‌ها را در خسران دانسته و سپس کسانی را که از صفات چهارگانه‌ای «ایمان»،‌ «عمل صالح»،‌ «توصیه به حق» و «توصیه به صبر» برخوردارند، استثنا کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی این سوره را با رویکرد فلسفی تفسیر کرده و صفات چهارگانه‌ای یاد شده را با عقلانیت مرتبط ساخته است. نگارنده با هدف شرح و تبیین دیدگاه طوسی و نقد و ارزیابی آن به بررسی مسأله پرداخته و به این نتیجه دست‌یافته که وی بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، «خسران» را به معنای اشتغال در امور مادی و فرو رفتن در خواهش‌های نفسانی و نجات از خسران را در استکمال نیروهای عقلانی می‌داند. بر این اساس، طوسی «ایمان» را به استکمال عقل نظری، «عمل صالح» را به استکمال عقل عملی، «توصیه به حق» را به تکمیل عقل نظری دیگران و «توصیه به صبر» را به تکمیل عقل عملی دیگران تفسیر کرده است. وی در تفسیر این سوره اگرچه با ادبیات فلسفی سخن گفته که با تعبیرات دیگر مفسران به ظاهر متفاوت می‌نماید؛ اما از نظر محتوا با آن‌ها سازگار بوده و بر مبنای روایاتی که درباره نقش عقل در رستگاری انسان وارد شده،‌ نیز تأییدپذیر است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است.

حیات‌ انسانی بر بنیاد تفکر استوار است. تفکر دینی هویت آیه‌ای دارد و تفکر آیه‌ای بازتابنده باطن پدیده‌ها است، ذهن آدمی امور شناخته شده را آیه قرار می‌دهد تا به ماوراء آن‌ها نفوذ نماید.‏ در تفکر آیه‌ای، هر پدیده‌ای که ظرفیت آیت بودن برای خداوند را داشته باشد، از شایستگی برای موضوع تفکر برخوردار است. پیوند معرفتی انسان با خداوند را می‌توان در چارچوب تفکر در کلام و خلقت الهی نظام سازی نمود. در حوزه خلقت، انسان و طبیعت، دو محور مهم برای تفکر محسوب می‌شوند. در عالَم انسانی، محورهای اساسی تفکر عبارتند از انسان، جامعه و تاریخ. با دقت در موضوعات مورد تأکید قرآن کریم، به‌خوبی دانسته می‌شود که مجموعه آن‌ها به‌مثابه یک سیستم عمل نموده، نگرش‌ها و گرایش‌های انسانی را معطوف به شناخت و تقرب به خداوند می‌نمایند. نکته جالب این‌که؛ در هر محوری، منطق متناسب با همان محور، طراحی گردیده و مؤلفه‌های تفکر به گونه‌ای با هم مرتبط می‌باشند که محصول آن لزوماً آبادانی حیات دنیوی و اخروی آدمی می‌باشد و همین امر، تفکر دینی را ممتاز و از دیگر نظام‌های فکری متمایز می‌سازد.

نوشتار حاضر با رویکرد اسنادی ـ تحلیلی «مبانی فلسفی آزادی‌های سیاسی در اسلام» را بررسی نموده و به این نتیجه دست یافته است که اسلام آزادی‌های سیاسی را بر مبنای حاکمیت الهی به‌رسمیت شناخته است. هدف آن رسیدن انسان مسلمان به خداباوری و تحقق عدالت اجتماعی، به‌منظور برخورداری شهروندان از حقوق اساسی خویش است که جوهره آن، رهایی انسان‌ از سلطه‌ی مستکبران در راستایی سعادت و کمال انسانی در جامعه سیاسی است. بدین منظور، مبانی فلسفی آزادی‌های سیاسی را در سه بخش «مبانی معرفت‌شناختی»، مبانی هستی‌شناختی»، مبانی انسان‌شناختی» طرح نموده و مهم‌ترین مؤلفه‌هایی که چرایی آزادی‌های سیاسی را تبیین می‌کند، مانند «حاکمیت مطلق الهی بر جهان و انسان»، «هدفداری خداوند در آفرینش جهان و انسان»، «اراده و اختیار انسانی»، «مسئولیت انسانی»، «کرامت انسانی» و «برابری طبیعی» به عنوان دستاوردهای تحقیق، استخراج و بررسی نموده است.

دانش عرفان از توحید و موحد، و به عبارتی، از خداوند متعال و نسبت انسان با حق تعالی بحث می‌کند اما دانش سیاست از نسبت انسان با انسان پرسش به عمل می‌آورد. پس، بحث از نسبت و بنیاد سیاست در تفکّر عرفانی مستلزم بحث از این دو موضوع یا دست‌کم عنایت بدان است. در عرفان، مفهوم «ولایت» هر دو نسبت مذکور را در خود گرد آورده و لذا یک مفهوم دو وجهی (الاهیاتی-سیاسی) است. تحقیق حاضر می‌کوشد فرضیه‌ی ولایت به مثابه بنیاد سیاست در عرفان را مورد پژوهش قرار دهد. البته، قبل از پرداختن به ولایت، اشاره‌ی اجمالی به اصول بنیادین عرفان صورت می‌گیرد، تا جایگاه ولایت در عرفان بهتر روشن شود.

فارابی سعادت را اساسی‌ترین خواسته‌ی انسان و دارای مطلوبیت ذاتی می‌داند. خواست رستگار شدن برای انسان یک امر عارضی و موقتی نیست، بلکه اقتضای نحوه‌ای بودن و قوام‌بخش ذات اوست. هرچند، افراد انسانی تلقی‌های متفاوت و بعضا متضاد از این مفهوم دارند اما در اصل این خواست، هم‌رأی و نظر هستند. فارابی دو نوع سعادت حقیقی و ظنی را از هم تفکیک می‌کند و باور دارد، سعادت حقیقی فقط در مدینه فاضله و ادب شدن مطابق قوانین عقلی آن قابل تحصیل است؛ برای رستگاری باید از فضایل چهارگانه نظری، فکری، خلقی و عملی بهره‌مند شد. رئیس مدینه باید با استفاده از دو راهکار، تعلیم و تأدیب، فضایل را در وجود افراد پیاده کند و آن‌ها را مطابق ادب حقیقت پرورش دهد. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.