جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش تبیین اشراقی از مقوله مرگ را مطرح می‌کنیم و می‌کوشیم با تبیین مبانی صدرایی بر اساس علم‌النفس و با روش تحلیلی‌توصیفی به این حقیقت توجه کنیم که نفس دارای جوهر «نوری» در عالم اعلا و جوهر «ناری» در عالم ادنا است و مبدأ پیدایش قوای جسمانی و مادّه برای هر حقیقتی در عالم آخرت است. صدرالدین شیرازی با تعمیم در معنای مرگ، مفهوم جدیدی از آن مطرح می‌کند که همان فانی‌شدن هر سافل در عالی است. او سریان مرگ را در کل پیکره نظام هستی یادآور می‌شود و در نهایت نتیجه می‌گیرد که عالم تکوین در باطن دارای تنوع دم‌به‌دم از زوال و فعلیت است و حقیقت مرگ جداشدن اوصاف شیء است نه ذات شیء؛ همچنین، قاعده اساسی در ظهور مرگ، انهدام بنای ظاهری دنیوی است که ناریّت نفس با نفخ عزرائیلی خاموش می‌شود و نفس به عالم قُدس قدم می‌گذارد.

خداباوران معتقدند خدا دارای صفات کمالی گوناگونی همچون علم و قدرت و حیات است و همان‌گونه که وجودش برترین و بالاترین وجود است صفات کمالی نیز در بالاترین مرتبه‌اش از آن خدا است. در میان مسلمانان در چگونگی اتصاف خدا به این صفات اختلاف‌هایی وجود دارد. گفته شده که معتزله صفات را از او نفی کرده و ذات را نایب صفات می‌دانند. اشاعره صفات خدا را زاید بر ذات او دانسته و حکما صفات را عین ذات می‌دانند. با پذیرش این مسئله که صفات خدا عین ذات او است این پرسش پیش آمده است که: چگونه صفات متعددی که با ذات خدا یکی است، سبب راه‌یافتن تعدد و تکثر در ذات وی نمی‌شود؟ این اشکال سبب شده است پاسخ‌های گوناگونی به آن داده شود. این پاسخ‌ها تلاش‌هایی بر اثبات صفات خدا و اتحاد این صفات با ذات او، همراه با پذیرش مفروضات در مسئله است. در این نوشتار این پاسخ‌ها نقل و ارزیابی شده و در نهایت دیدگاه عرفا ترجیح داده شده است.

«حیث التفاتی» مفهومی محوری در فلسفه ذهن و گفت‌وگوهای فلسفی معاصر است. چگونگی امکان حیث التفاتی و نیز نحوه تعین محتوای ذهنی یکی از مسائل مهم حیث التفاتی است که تبیین آن مبتنی بر مبانی مختلف فلسفی تفاوت می‌کند. به همین دلیل این مقاله حیث التفاتی را از منظر محمدحسین طباطبایی و فودور، درتسکی و میلیکان از فیلسوفان ذهن معاصر تبیین می‌کند. در این بین فیلسوفانی که به نظریات علّی و غایی محتوا در تبیین حیث التفاتی‌ قائل‌اند، مبتنی بر فیزیکالیسم می‌کوشند حیث التفاتی و محتوای ذهنی را به زعم خود طبیعی کنند. نویسنده معتقد است با توجه به مبانی فلسفی طباطبایی، می‌توان پاسخی نو برای مسئله امکان حیث التفاتی و تعین محتوای ذهنی یافت. این تبیین که نوعی تقریر علّی است، بدون نفی نگاه مادی‌انگارانه به علم ممکن نیست. در این مقاله نشان داده‌ایم که می‌توان پاسخ پیشنهادی مستخرج از مبانی طباطبایی را با نوعی تلفیق با نظریات محتوا بازسازی کرد و می‌توان گفت مکانیسم‌های تبیین‌شده از طریق نظریات محتوا، فرآیندهای مادی است که نقش اعدادی در تعین محتوا و حیث التفاتی دارند.

مقاله پیش رو علاوه بر مقدمه‌ای دربارهٔ ماهیت نفس، از سه بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش نخست، پس از اشاره به دیدگاه‌های مختلف دربارهٔ ماهیت نفس جایگاه ابن‌ملاحمی در میان این دیدگاه‌ها را مشخص کرده‌ایم و نشان داده‌ایم که وی به مادی‌بودن نفس معتقد است؛ در بخش دوم، دو استدلال وی را برای رد اعتقاد به نفس مجرد تبیین کرده‌ایم؛ و در بخش سوم هفت استدلال از استدلال‌های فیلسوفان دربارهٔ مجردبودن نفس را مطرح، و از دیدگاه ابن‌ملاحمی تحلیل و بررسی کرده‌ایم.

تبیین سنخ وجود خدا و وجود ممکنات از مسائل غامض در الاهیات فلسفی و کلامی محسوب می‌شود. در آثار میرداماد درباره تبیین ارتباط وجودی خدا با ممکنات مطالبی وجود دارد که بعضاً متعارض می‌نماید. بسیاری از مبانی فلسفی وی همچون مباحث هستی‌شناسی، تناسب عینی علت و معلول، اصل «معطی شیء فاقد شیء نیست»، قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»، تقرب و تبعد موجودات نسبت به خداوند، علم الاهی و اتحاد عالم و معلوم، با هم‌سنخی همخوانی دارد، ولی برخی مبانی دیگر وی مانند قول اشتهاری اصالت ماهیت، با تباین وجود خدا و ممکنات قرابت بیشتری دارد. بررسی و تحلیل نظریات میرداماد در این مسئله این نتیجه را ثمر می‌دهد که وی هم‌سنخی وجود خدا و وجود ممکنات را قبول دارد و تباینی بین آنها به صورت مطلق روا نمی‌داند. هم‌سنخی لوازمی دارد که آثار میرداماد با آنها همخوانی دارد.

علوم شناختی، دانش مطالعه مغز، ذهن، هوش و فرآیندهای مرتبط با آنها است. دو وظیفه اصلی این دانش عبارت‌اند از: 1. تولید مدل‌های توصیف‌کننده رفتار مغز انسان و عملکردهای شناختی، 2. تبیین مقایسه سه‌عاملیِ پیچیده ذهن، مغز و رایانه. فرضیه اصلی و غالب این دانش این است که تفکر، پدیده‌ای «بازنمودگر» و «محاسباتی» است و البته این فرضیه، با انتقادات محققان غربی مواجه شده است. نوشتار حاضر با روش تحلیلی‌عقلی در صدد تبیین نسبت علوم شناختی و فلسفه اسلامی است و نشان داده است که برخی مبانی و رویکردهای رایجِ علوم شناختی، مشتمل بر: 1. مادی‌انگاری و طبیعی‌گرایی ذهن یا نفس، 2. انحصارگرایی در روش تجربی و علمی در مطالعات ذهن، 3. جبرگرایی در کنش‌های انسانی، 4. نسبی‌گرایی شناخت، و 5. مادی‌انگاری شناخت، همگی با مباحث علم‌النفس و معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی در تقابل‌اند. با این حال، این قبیل تقابلات را نباید منفی و سلبی تلقی کرد، بلکه به‌ گونه‌ای مثبت و ایجابی می‌توان از این تقابلات، ضرورت عطف توجه فزون‌ترِ محققان علوم شناختی به مباحث عقلی فلسفه اسلامی و بالعکس لزوم التفات بیشترِ محققان فلسفه اسلامی به یافته‌های علوم شناختی را درک کرد.

بحث از بدن از مباحثی است که تا قبل از مرلوپونتی نگاه جدی به آن نشده بود، ولی مرلوپونتی با پدیدارشناسی ادراک حسی آن را اصل و محور اندیشه خود قرار داد و از آن پس تحقیقات خوبی درباره بدن انجام شد و هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. در مقاله حاضر، با روش توصیفی‌تحلیلی و مقایسه‌ای، می‌کوشیم ضمن توصیف دیدگاه‌های مرلوپونتی و ملاصدرا، ظرفیت‌های فلسفه اسلامی در بحث بدن را بررسی کنیم. تحقیق پیش رو به این نتیجه رسیده است که روش شهودی‌برهانی ملاصدرا نه‌تنها دستاوردهای روش پدیدارشناسی مرلوپونتی درباره بدن را تا حد بسیار پوشش می‌دهد، بلکه آورده‌های افزون‌تری هم دارد که نشان‌دهنده عمق، گستره و توان تبیین‌گری رویکرد و دیدگاه وی است. ملاصدرا و مرلوپونتی هر دو با بیان‌های مخصوص خود به عالِم‌بودن بدن، رو به سوی جهان بودن آن، فعال‌بودن و ساختنی‌بودنش اشاره دارند؛ ولی ملاصدرا برخلاف مرلوپونتی اولاً با توجه به ذاتی‌دانستن نفس‌مندی برای بدن توانست به بدن‌های دیگری غیر از بدن مادی، مانند بدن مثالی، قائل شود؛ و ثانیاً نه‌تنها جهان را منحصر در جهان تجربی و پدیداری نمی‌کند، بلکه حتی آن را منحصر به و در نسبت با بدن‌بودن نمی‌کند و از باب نمونه قائل به جهان معقولی است که در نسبت با و متحد با مرتبه عقل انسان است.

این مقاله پاسخ به این پرسش است که: فلسفهٔ اسلامی در مواجهه با مسائل جدلی‌الطرفین چه مسیری را در پیش گرفته است؟ اهمیت این پرسش و لزوم پرداختن به آن وقتی آشکارتر می‌شود که مسائل جدلی‌الطرفین فلسفی دلیل بر ناتوانی و بی‌جوازی طبیعت عقل در گذر شناختاری به آن ‌سوی طبیعت گرفته شود. در فلسفهٔ غرب، این دلالت را کانت به انجام رسانید و فروغ دانش مابعدالطبیعه یا فلسفهٔ اولی را به کاستی و خاموشی کشاند. فلسفهٔ اسلامی، به‌سان همهٔ فلسفه‌های دیگری که در صدد اکتشاف برابرایستاها یا اعیان فراطبیعی، احکام و آثار آنها بوده‌اند، با فلسفه‌ای روبه‌رو است که بر پایهٔ نظام‌مندی خود، آنها را از مرتبهٔ شناخت‌بخشی پایین می‌آورد. بدین‌ترتیب، این مقاله با پایه قراردادن موقعیت مسائل جدلی‌الطرفین در فلسفهٔ نقادی کانت، مواجههٔ فیلسوفان فلسفهٔ اسلامی را با این قبیل مسائل بازگو می‌کند تا در نهایت معلوم شود که چرا آنچه بخشی از دلیل کانت بر طرد شناختاری‌بودن دانش مابعدالطبیعه شد در فلسفهٔ اسلامی چنین نشد: فیلسوفان فلسفهٔ اسلامی، برخلاف کانت، مسائل جدلی‌الطرفین این دانش را به طبیعت عقل نسبت ندادند.

اندیشه شهود که در فلسفه سهروردی برای تبیین هستی‌شناسیِ نفس و ادراک بیان شده است، می‌تواند به نحوی جامع پدیدارهای ادراکی را توجیه کند. فیلسوفان مسلمان و اندیشمندان غربی به پرسش از چیستیِ ادراک و آگاهی پاسخ‌های گوناگونی داده‌اند. در میان پاسخ‌ها دو سنت دوگانه‌انگاری و این‌همانی شهرت و کارایی بیشتری دارد. سنت دوگانه‌انگاری، که عقیده فیلسوفان مسلمان و منطبق بر آموزه‌های دینی است، با تقریرهای متعددی بیان شده است. در این میان تقریر سهروردی که مبتنی بر درکی تجربی‌شهودی از نفس است و از شهود به مثابه روش بررسی مسائل نفس بهره می‌گیرد، از قابلیت بیشتری برای حل مسئله ادراک برخوردار است. ویژگیِ شهودی دیدگاه سهروردی این امکان را می‌دهد که با درکی مستقیم سراغ مسائل نفس برویم و تبیینی پذیرفتنی برای هر یک از مشکلات مطرح کنیم. در این پژوهش می‌کوشیم با تکیه بر دیدگاه اشراقی به پرسش اصلی چیستیِ ادراک و آگاهی پاسخ دهیم. روش این پژوهش توصیفی‌تحلیلی است و از اندیشه شهود برای فهم و بررسی مسائل ادراک بهره می‌گیریم.

این مقاله پس از توصیف ماهیت اخلاقِ مراقبت و تحلیل کارایی ممتازش در مقایسه با نظریه‌های پیشین در حوزه اخلاق، بحث انتقادی خود را درباره دشواری‌های پیش‌ روی این نوع از اخلاق مطرح می‌کند. نتیجه حاصل از این بحث و ملاحظه انتقادی این است که اخلاق مراقبت ابتدائاً بر اساس دیدگاه موقعیت‌محور و در برابر نظریه‌های مبتنی بر عدالت طرح‌ریزی شده است، بدین معنا که در نظریه مراقبت نوعی خصوصی‌سازی اخلاق در مقایسه با عدالت عمومی وجود دارد. البته نقطه بحث‌انگیز اخلاق مراقبت در توسعه بی‌رویه حوزه رفتار (از اخلاق‌مداری شخصی، ارفاقی، و شفقت‌محور) به حوزه عدالت اجتماعی، مبادلاتی و محاسبه‌محور است. بنابراین، با بهره‌گیری از تلاش‌های رالز در نظریه عدالت، و نیز امتداد آن در لیبرالیسم سیاسی، به نظر می‌رسد می‌توان نظریه مراقبت را متمّم نظریه‌های عدالت‌محور، متأخر از این نظریات و در واقع برای تفکیک و تمایز حداکثری میان‌ حقوق و اخلاق دانست.