جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مطالعه بنا ست با مرور نگرشِ مسلمانانِ صدرِ اسلام به مفهوم شهید فرضیه‌ای برای تحول درک‌ها از این مفهوم در عصر پیامبر(ص) و سپس در عصر صحابه بازنماییم؛ یعنی از دورانی که اصطلاح شهید در معنای مشهور آن کاربسته شد و مسلمانان شهادت را هم‌چون غایتی دیریاب دیدند که تنها در صحنۀ نبرد حاصل می‌شود، تا آن زمان که به‌تدریج معتقد شدند، راه‌های دیگری نیز برای رسیدن به چنین آرمانی هست. خواهیم کوشید خط سیر تاریخی صدور روایات اسلامی دربارۀ شهادت را با مفروض دانستن اعتبار این روایت‌ها کشف کنیم. چنان‌که خواهیم دید، در عصر پیامبر(ص) دامنۀ مصادیق شهادت گسترش یافت. از اواخر عمر پیامبر(ص) و سپس در عصر فتوح به شهادت هم‌چون شیوه‌ای برای تکفیر گناهِ نفاق نگریستند. در دورۀ پسافتوح با تکثیر اَسانیدِ روایات نبوی شیوه‌های دست‌یابی به مقام شهیدان را توسعه دادند و بالاخره در اواخر عصر صحابه، گزاردن عبادات و اعمالی را تسهیل‌گر دست‌یابی به مقام شهیدان دانستند و از ارزشمندی شهادت برای ترویج دیگر آیین‌ها بهره جستند.

معناشناسی فرهنگی روشی است که بر نقش اجتماعی زبان استوار است. این نظریه بر پایۀ نسبیت زبان طرح شد. این الگو از بستر زبانشناسی تاریخی و شیوۀ ساختگرایی نشأت یافت و در چارچوب معناشناسی نقشگرا ظاهر شد. براساس این نظریه معنای زبانی، پیوندی ژرف با فرهنگ هر جامعه دارد و بازنمود فکری و جهان‌بینی آن جامعه است. نظریۀ قومی زبانی اثر جدی برمعناشناسی اروپا و آمریکا گذاشت. هدف این تحقیق بازخوانی و ارزیابی مبانی و روش معناشناسی فرهنگی، و همچنین روایی یا ناروایی تطبیق آن بر معناشناسی قرآن است. روش این پژوهش تحلیل یافته­ها بر پایۀ منابع تلفیقی است. این بررسی آشکار می‌سازد که روش قومی فرهنگی، از حیث مبانی نظری فاقد اعتبار، و از لحاظ جامعیت پوشش دهندۀ همۀ عناصر معنایی یک متن، به ویژه وحی قرآن نیست و نمی­تواند الگویی معتبر در شناخت همۀ سطوح معنایی و مقاصد قرآن باشد.

برخی محققان بر این باورند که خداوند در داستان ملکۀ سبأ هیچ انتقادی به حکومت‌داری وی نکرده است؛ از این­رو حکمرانی وی مورد تأیید است؛ زیرا قرآن­ کریم هنگام نقل سخن یا رفتار منفی، بلافاصله تذکر می­ دهد. در مقابل، برخی دیگر از محققان با وارد کردن اشکالات متعددی از قبیل عدم استناد مسلمانان به این داستان، اخباری بودن لحن قرآن در نقل داستان و غیره، حکمرانی ملکه را مورد تأیید خداوند ندانسته­ ا ند. روشن شدن ابعاد مختلف این داستان و توسعۀ ادلۀ قرآنی احکام فقهی ایجاب می­کند این داستان از این زوایه مورد بررسی قرار گیرد. بررسی تحلیلی- انتقادی نظرات موافقان و مخالفان نشان می­دهد اولاً: نقل بدون اعتراض مطلبی در قرآن می‌تواند نشانۀ تأیید آن باشد (وجود مقتضی)؛ ثانیاً: با وجود وارد نبودن بسیاری از اشکالات مخالفان، اما برخی از آن­ها صحیح هستند (وجود مانع). از این­رو علی­رغم وجود مقتضی، نمی­توان حکومت ­داری ملکه را مورد تأیید خداوند دانست.

یکی از مسائل تحقیقی در سندشناسی حدیث، اثبات اتحاد راویانی است که از ایشان با عناوین مختلف در کتاب‌های رجالی یاد شده است. این امر مستلزم دقت ­نظر در جزئیاتی است که ذیل هر عنوان ذکر شده و پیرو قواعد و سازوکارهای خاصی می‌باشد. در این نوشتار به بررسی شیوه‌های محمدتقی مجلسی در اثبات اتحاد عناوین متعدد پرداخته شده است. هرچند وی کمتر به عنوان یک عالم رجالی شناخته شده، ولی بررسی‌های سندی او ضمن شرح احادیث کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، حاکی از تسلط وی بر کتب و اطلاعات رجالی است. تشابه اطلاعات نام‌شناختی و شرح‌حالی، اتحاد شاگردان، وحدت طبقه، بررسی قرائن موجود در راویان مرتبط، عدم تنافی عنوان مطلق و مقید، وحدت طریق نجاشی و شیخ طوسی و نیز مقایسۀ اسانید، قرائنی است که مجلسی با استناد به آن، اتحاد برخی عناوین مشترک را اثبات کرده است.

از جمله شاخه­ های مطالعاتی حوزۀ معناشناسی، بحث «تحوّل معنایی واژگان» در قرآن کریم است که به معنای توجه به تغییرات ایجاد شده در معنا و مفهوم برخی واژگان در قرآن و پیشینۀ معنایی آن در دوران پیش از نزول یعنی در عصر جاهلی است. تضییق مفهومی به عنوان یکی از این تحولات معنایی، به معنای آن است که ﺗﻌﺪاد اﺷﯿﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ واژه ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ با گذشت زمان و تحول جریانات رو ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻧﻬﺎده، و ﯾﮏ واژه، دریک معنا منحصر شده اﺳﺖ. این اصل آن­ هنگام که برای بررسی واژه­ای در همان هنگام نزول اعمال شود، امری طبیعی و بدون نقد است. اما تضییق مفهوم یا معنا در قرآن هنگامی از مدار صحت خارج می­شود که میان نزول قرآن و تفسیر آن فاصلۀ بسیاری قرار گرفته باشد و مفسران بخواهند براساس تضییق مفهومی که برای یک واژه در عصر تفسیر رخ داده، کلام را تفسیر و معنا کنند. برخی از واژگان قرآن مانند ضرب در آیۀ 34 نساء از این سرنوشت برخوردار بوده است. هنگامۀ نزول قرآن این واژه از معانی بسیار متعدد برخوردار بود که یکی از معانی شایع آن نکاح بود. اما پس از چند قرن مفسران که بیشتر و اولین آن­ها غیرعرب ­زبان بودند، مفهوم گستردۀ ضرب را در کتک زدن حصر نموده و پس از آن در پی توجیهات متعدد در تفسیر آیه برآمدند. این پژوهش برآن است تا با بررسی معناشناسانۀ این واژه و تبیین معانی گستردۀ ضرب و تمرکز بر معنای نکاح برای آن تفسیری نو از آیه ارائه دهد و با ادله­ ها و مستندات دیگر آن ­را تحکیم بخشد.

از جمله مباحث مطرح در نظام آوایی، مسئلۀ دلالت آوا یا دلالت لفظ بر معناست که به دو قسم دلالت ذاتی و دلالت قراردادی قابل تقسیم است. پژوهش حاضر براساس نظریۀ نام‌آوایی و اشتقاق کبیر ابن جنّی با روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعۀ موردی آواهای «ب‌ح‌ر» انجام گرفته و از رهگذر آن مشخص شد که بار آوایی حروف «ب‌ح‌ر» به خصوصیات معنایی ساخت‌های شش‌گانۀ این آواها نزدیک است و بیش و کم معانی مورد نظر را القا می‌کنند. همچنین مشتقات شش‌گانۀ این سه حرف، معنای اصلی مشترکی دارند، چنان­که هرکدام معنای جدیدی نیز می‌یابند. این سه آوا با خصوصیات تلفظی و صفاتی که بر آنان حمل می‌شود، بر معنای گشایش، انبساط، وسعت، کثرت و زیادتِ بر اثرِ تکرار، عمق و شدت، در ساخت‌های شش‌گانۀ این ریشه دلالت می‌کنند. این معانی در کاربردهای قرآنی این واژه‌ها در آیات قرآن کریم به خوبی قابل ملاحظه است.

از پرسش‌های مفسران قرآن‌کریم و عهد عتیق، نقش نیت مکلف در مجازات الهی است. با توجه به اینکه مؤاخذه بر فراموشی و خطا از نظر عقلی ناپسند است، پرسش مفسران قرآن کریم دربارۀ آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره این است که چرا مؤمنان در فقرۀ «ربنا لا تؤاخذنا ان نسینا او أخطأنا» برای فراموشی و خطای خود از خداوند پوزش می­طلبند؟ مفسران عهد عتیق نیز در مواجهه با ماجرای عزه پرسشی مشابه دارند:‌ چرا عزه علی‌رغم اینکه نیت سوئی نداشت، برای لمس ناخواستۀ تابوت عهد مجازات شد؟ مقایسۀ آرای مفسران عهد عتیق و قرآن بیانگر آن است که هر دو گروه سعی در ارائۀ تفسیری عقلانی داشته‌اند، تا اصل عدل الهی مورد خدشه قرار نگیرد. همچنین با مقایسۀ آیۀ ۲۸۶ بقره و ماجرای عزه، پیشینۀ الاهیاتی این موضوع روشن‌تر گشته و می‌توان مجازات عزه را به عنوان نمونه‌ای از مصادیق تفسیری آیۀ شریفه عنوان نمود.

استاد عل ی­اکبر غفاری دانشمند و حدیث­ شناس­­ معاصر، دغدغۀ وجود اغلاط و اشکالات علم­ الحدیثی ­در ­متن و سند منابع حدیثی را داشت. وی با توفیقات الهی­ و براساس مهارتش در علوم اسلامی با ابداع ملاک­ها و معیار­ها­یی، این مشکلات را به خوبی حل نمود. با واکاوی ­آثار استاد،­ ­معیارهایشان­­ در تصحیح، تحقیق، تعلیقه­نویسی ­و نقد استخراج ­گردید که مهمترین ­آن­ها در تصحیح، عرضه­ و مقابلۀ ­متون بر نسخه­ های تصحیح و قرائت شده بر مشایخ و خطوط آن­ها، مراجعه به مصادر و علمای متخصص بود، ­در تعلیقه ­نویسی، رعایت تقوای ­علمی و امانت داری بود. در نقد متن، ارجاع به قرآن و سنت بود. در نقد سند از شناسایی و اعتباریابی راویان­ و ­بررسی­ کیفیت­ سند مدد جسته است. راهکارهای استاد در تصحیح و تحقیق بر تألیفات عالمان بزرگ معاصر هم­چون جامع ­المدارک، جلوه­گر تبحر ایشان و شایستۀ الگو گرفتن است. پژوهشگران علوم­ حدیث می­توانند با تأسی­ به­ سیرۀ­ وی ­درحدیث­ پژوهی ­و بهره جستن از روش­ها و معیارهایشان، به حدیث­ پژوهی تداوم ببخشند.

خداوند در قرآن‌ یازده مرتبه این کتاب و دو امر متعلق به آن، یعنی: «حکم» و «لسان» را با وصف «عربی» یاد کرده است. تأکید خداوند بر این ویژگی، امری قابل تأمل و شایستۀ تحقیق است. اکثر مفسران این واژه را «اسم منسوب به نژاد عرب» دانسته‌ و از آن، مفهوم «زبان‌عربی» را تلقی کرده‌اند؛ حال آنکه این برداشت از واژۀ «عربی»، با مفاهیم واژگان همنشین آن و بافت زبانی سوره‌ها همخوانی ندارد. از تحقیق حاضر با استفاده از معناشناسی ساختگرا و رویکرد جامعیت معنایی یک سوره چنین بدست آمده است: در سورۀ نحل، «عربیت زبان قرآن» با «جامعیت امر خداوند»، «مطابقت قرآن با آن»، «فعال‌سازی ابزارهای شناختی انسان (تفکر، تعقل، سمع، ذکر) و «روشنگری با توجه به عاقبت انسان» تعریف می‌شود. «لسان عربی» قابلیتی دارد که می‌تواند با ارائۀ امر خدا، توجه انسان را به اموری معطوف سازد که در کنار فعال شدن ابزارهای شناختی و شکوفایی هرکدام از آن‌ها، انسان را به عاقبتی که خدا خواسته، برساند و امر خدا در اعمال و رفتارش، تجلی پیدا کند.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل و ارزیابی اشکالات ابن تیمیه درباره مقام معنوی امام رضا نگارش یافته است. ابن تیمیه با رویکرد تنقیص و انکار فضائل اهل بیت ، شبهاتی را پیرامون جایگاه معنوی امام رضا مطرح می نماید و بر این باور است که شیعیان در مورد جایگاه ایشان غلو نمود ه اند. ادعاهایی مانند عدم معنویت امام رضا « ازهد بودن دیگران از امام رضا « ،» عدم ایمان معروف کرخی به دست « و » امام رضا از سوی ابن تیمیه برای انکار جایگاه والای امام رضا » نقل شده است. در پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی و با رویکرد انتقادی تلاش شده است تا ضمن بررسی سخنان بزرگان اهل سنّت و - استناد به شواهد تاریخی موجود در کتاب های آن ها، به ادّعاهای ابن تیمیه پاسخ داده شود. در پایان این نتیجه به دست آمد که جایگاه معنوی امام رضا مورد تأیید اندیشمندان اهل سنّت است و ادّعاهای ابن تیمیه درباره جایگاه معنوی امام رضا ، مغالطه ای بیش نبوده است.