جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

براساس آموزه‌اي قرآني، از آنچه خدا انجام مي‌دهد سؤال (بازخواست) نمي‌شود (انبياء: 23). مقاله حاضر با بررسي رابطه سنجش و بازخواست درباره افعال الهي براساس تفسير علامه طباطبائي، تلاش دارد به تبيين تازه‌اي از مبناي سؤال‌ناپذيري فعل باري دست يابد. به زبان منطق رياضي، «بازخواست کردن» محمولي چهار موضعي است: کسي (1) از کسي (2) درباره چيزي (3) در نسبت با معياري مشخص (4) بازخواست مي‌کند. در تفسير علامه از آيۀ «لايسأل»، موضع چهارم يعني «معيار سنجش» همان موضع سوم يعني «فعل الهي» است. از نظر ايشان، چون ملاک سنجش افعال ديگران حکمت و مصلحتي است که از فعل الهي اقتباس شده، بنابراين افعال الهي را نمي‌توان با چنين ملاکي سنجید. بدین‌سان، سنجش‌ناپذيري افعال الهي به‌مثابه شرطي براي بازخواست‌ناپذيري آن قلمداد مي‌گردد. اين پژوهش علاوه بر بهره‌مندي از ابزار منطق محمولات، برخي مباني معرفتي در تفسير علامه طباطبائي در مقايسه با برخي تفاسير رقيب را نيز بررسی می‌کند تا به تحليل دقيق‌تري از ديدگاه ايشان در عينيت فعل الهي با حکمت دست یابد.

نقش الهيات در کنترل و حل بحران فراگير زيست‌محيطي مهم و تأثير‌گذار است. آيت‌الله جوادي آملي با تبيين رابطه انسان و طبيعت مبتني بر جهان‌بيني توحيدي و جايگزيني عنوان «خلقت» به جاي «طبيعت»، درصدد ارائه راه‌حلي برآمده‌است. لوازم خاص ديدگاه مذکور مبتني بر آن است که انسان در مقام خليفة‌اللهي، برترين مخلوق هستي بوده و طبيعت مسخر اوست. از سوي ديگر، وي امانتدار و مالک طبيعت به‌نحو مشروط و مأذون از سوي خداوند است. درک صحيح اين جايگاه به هماهنگي و تعامل مطلوب بشر با طبيعت منجر مي‌شود. ایشان مهم‌ترين موانع ارتباط صحيح انسان با طبيعت را روحيه سلطه‌جويي و استکبار‌طلبي بشر امروز بر مبناي جهان‌بيني مادي‌گرايانه و انسان‌مدارانه تعبير مي‌کند. از نظر ايشان، توجه به آثار و ثمرات مادي و معنوي طبيعت و کارکرد آن در سلامت و رشد معرفتي، عقلاني و روحي انسان و درک تأثيرات متقابل روابط وي با زيست‌بوم براساس نگرش توحيدي به هستي، عملکرد بشر را نسبت به طبيعت اصلاح و تنظيم مي‌نمايد که ثمره آن آباداني و تکامل مادي و معنوي محيط‌زيست و حل بحران‌هاي آن خواهد بود.

نظريه‌هاي طرح‌شده در کيهان‌شناسي نوين، از‌جمله مسائل مهم در رابطه علم و دين و فلسفه است. برخلاف مدل‌هاي استاندارد مِه‌بانگ که به نظر شماري از انديشمندان توافق قابل‌ملاحظه‌اي با عقايد پايه ديني مانند آفرينش الهي و حدوث زماني جهان دارد، شماري از مدل‌هاي کوانتومي آن دستاويزي براي مخالفت با خداگرايي و آفرينش‌باوري قرار گرفته است. از اين‌گونه است «مدل بي‌مرزي هاوکينگ ـ هارتل» که مي‌کوشد در عين پذيرش تناهي جهان؛ با نفي تكينگي آغازين و زمان صفر مطرح در مدل استاندارد، کرانمندي آن را نفي و به اين وسيله وجود خدا و نقش بي‌بديل او در آفرينش را مردود اعلام کند. مقاله پيش‌رو بر آن است تا به روش کتابخانه‌اي ـ توصيفي نظريه يادشده را معرفي و سپس به روش عقلي ـ تحليلي، به‌ويژه با تکيه بر حکمت متعاليه، آن را مورد سنجش قرار داده، مباني و نتايج فلسفي و الهياتي‌اش را آشکار سازد. ماحصل تحقيق اين است که مدل يادشده فاقد استانداردهاي لازم علمي و پشتوانه‌هاي تجربي و نظري است. افزون بر آن، بر فرض درستي اصل نظريه، بر هيچ‌يک از نتايج فلسفي و الهياتي موردنظر هاوکينگ دلالت نداشته و برداشت‌هاي صورت‌گرفته، همه ناشي از ضعف بن‌مايه‌هاي فلسفي و فاقد استواري لازم است.

يکي از مهم‌ترين مسائل در فلسفه دين و کلام جديد مسئله «شر» است که توجه جدي متفکران در همه اديان و نحله‌ها را به خود جلب کرده است. اين مسئله در کلام اسلامي صورت ديگري پيدا مي‌کند و با عنوان «مسئله شرور» طرح مي‌شود. تا جهان ماده باقي است، جدال با شر هم ادامه دارد و باور ديني نسبت به صفات عدالت، حکمت و رحمانيت خداوند در معرض هجوم غيرمتدينان واقع مي‌شود، بدین روی مقاله حاضر می‌کوشد تا تقرير و تحليلي از پاسخ‌هاي غزالي، عالم مسلمان اشعري که تلاش زيادي براي حل مسئله شرور نموده است، ارائه دهد. اين نوشتار به شيوه «کتابخانه‌اي»، آثار اين متکلم را بررسي کرد و ضمن تلاش براي فهم و ارائه پاسخ‌هاي وي، به توصيف و تحليل رويکردها و مباني آنها پرداخته است. شش پاسخ از ميان آثار غزالي استخراج شد که از ميان آنها، برتري خيرات نسبت به شرور، نظام احسن، شرور به‌ مثابه عامل رشد و نظريه «جبران» قابل قبول‌تر به‌نظر مي‌رسند.

در نظام اعتقادي شيعه «علم امام» از ويژگي‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زيرساختي و بنيادي بر ديگر ويژگي‌هاي امامت، مانند نصب الهي و عصمت دارد و ازجمله امتيازاتي است که امامت با آن مورد سنجيده مي‌شود. شيعيان از بدو پيدايش مسئله امامت تاکنون به علم امام نظر ويژه داشته‌اند و با رويکردهاي گوناگون درباره کمّ‌ وکيف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصيت‌های کلامي معاصر علامه مصباح يزدي است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفي قابل‌توجهي به‌ يادگار گذاشته و آراء کلامي او مدنظر ويژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. اين جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کمّ ‌وکيف علم امام را که اخيراً به يکي از آموزه‌هاي اعتقادي چالش‌برانگيز روز تبديل شده است با توجه به آثار به ‌يادگار مانده از ايشان مطالعه و بررسي کند تا کمّيت وکيفيت علم امام که براساس بيان ايشان علاوه بر استدلالات عقلي با روايات نيز همخواني دارد به‌طور ويژه نمايان گردد و از اين رهگذر، رويکرد کلامي ايشان و پاسخ به بعضي از شبهات مربوط به علم امام نيز به اجمال مطمع‌نظر قرار گيرد.

خداوند براي هدايت انسان‌ها افرادي را برگزيده و به نبوت برخي از آنان در قرآن تصريح کرده است. ولي پيامبر بودن بعضي از افراد مانند حضرت خضر(ع) به‌روشني بيان نشده است. اين مسئله زمينه‌اي شده تا بين دانشمندان اسلامي درباره شخصيت، نبوت و جايگاه و مقام ايشان اختلاف ایجاد شود. برخي از عرفا بر اين باورند که عنوان «خضر» يک مقام معنوي است، نه يک شخصيت عيني؛ ولي بسياري از دانشمندان اسلامي بر اين باورند که حضرت خضر موجودي حقيقي و عيني است. اين دسته نسبت به فرشته يا انسان بودن وي و همچنين نبوت، ولايت و عبد صالح بودن او با يکديگر اختلاف‌نظر دارند. مقاله حاضر در عين توصيف کامل ديدگاه‌هاي مذکور، با تحليل و بررسي آيات قرآني و روايات به اين نتيجه دست پيدا کرده که آن حضرت انسان حقيقي و عيني بوده لیکن نبوت ايشان از آيات و روايات قابل اثبات نيست. ولي مي‌توان از آيات قرآني مقام ولايت را براي ایشان اثبات نمود.

يکي از مباحث مهم اعتقادي که متکلمان اسلامي اهتمام جدي به آن داشته‌اند بحث «کلام الهي» است. در باب حقيقت کلام الهي ديدگاه‌هاي متفاوتي ارائه شده است. ازجمله آنها ديدگاه خواجه نصير‌الدين طوسي است. پرسشي که اين پژوهش بدان پرداخته اين است که آيا تبيين خواجه نصیرالدين از حقيقت کلام الهي، براساس تفسير شارحان او، مي‌تواند پاسخي قانع‌کننده نسبت به حقيقت کلام الهي به‌شمار آيد؟ اين نوشتار پس از اشاره به ديدگاه‌هاي گوناگون در‌باره حقيقت کلام الهي، با روش توصيفي ـ تحليلي و همچنين کتابخانه‌اي، ديدگاه ایشان را براساس تفسير شارحان آثارش (علامه حلي و محقق لاهيجي) بررسي و ارزيابي کرده و به اين نتيجه رسیده است که تفسير علامه حلی از، ديدگاه خواجه نصیرالدين کامل به‌نظر نمي‌رسد؛ و تفسير محقق لاهيجي از آن ـ افزون بر اينکه ايشان سخن خواجه نصیرالدين را طبق ديدگاه و مذاق خودش تفسير نموده ـ با اشکالاتي مواجه است. سپس ديدگاه کامل و جامعي که از اين اشکالات مبرا باشد پيشنهاد داده است.

معاد يکي از اصول اعتقادي دين اسلام و مورد تأکيد فراوان قرآن است. آيا هر نگرشي به انسان مي‌تواند با معاد قرآني سازگار باشد؟ هدف اين مقاله، ارائه حقيقت معاد قرآني و نگرشي صحيح به انسان است که بنا بر آن، معاد قرآني معنا مي‌يابد. روش اين مقاله در جمع‌آوري اطلاعات، کتابخانه‌اي و در حل مسئله، توصيفي ‌ـ تحليلي است. مهم‌ترين يافته‌هاي اين مقاله عبارت‌اند از: 1. دوساحتي بودن انسان به‌روشني از آيات «توفّي» به‌ دست مي‌آيد؛ بنابراين انسان داراي جسم مادي و روح مجرد است؛ 2. مادي‌گرايان و مشرکان مکه در صدر اسلام و برخي متکلمان با نگرش مادي‌انگارانه صرف به حقيقت انسان، همگي در تصوير صحيح از معاد دچار اشکال‌اند؛ 3. تنها نگرش صحيح به انسان که با معاد قرآني سازگار است، نگرش فلاسفه اسلامي و برخي ديگر از متکلمان به انسان است که بنا بر آن، روح مجرد انسان پس از مرگ، باقي است و در قيامت به بدن او بازمي‌گردد.

قاضي سعيد قمي هر‌گونه سنخيتي ميان خداوند و ممکنات را مردود مي‌داند و براين‌اساس وجود هرگونه صفتي اعم از صفات عين ذات يا زاید بر ذات‌ را در خداوند انکار مي‌کند. لذا به نظر وي خداوند را جز به سلب نمي‌توان شناخت. وي براي نظريه توحيدي خود، ادله عقلي گوناگون و متعددي اقامه کرده است. در اين نوشتار، اين ادله عقلي گردآوري شده و مورد نقد قرار گرفته‌اند. عمده اشکالات وارد بر ادله عقلي قاضي سعيد از اين قرارند: خلط ميان ترکيب خارجي و ترکيب تحليلي، عدم تفکيک ميان عليت خارجي و عليت تحليلي، تسري اشکالات صفت زاید بر ذات به صفت عين ذات، مرادف يا مساوي گرفتن هر‌گونه علمي با احاطه وجودي عالم نسبت به معلوم، اعتقاد به ملازمه بين علم و مورد تصرف واقع شدن معلوم، مرادف گرفتن هر‌گونه صفتي با حد وجودي و اينکه هر موصوفي ضرورتاً محدود است، خلط ميان حاکي و محکي، اعتقاد به منافات داشتن سنخيت وجودي با فقر وجودي ممکنات نسبت به خداوند، ملازم دانستن تشکيک وجودي با کمي بودن دو طرف تشکيک.

شايد عمده دليل در افتراقات کلامي مذاهب و يا اختلافات کلامي در يک مذهب، مستندات حديثي يا برداشت‌هاي متفاوت از احاديث توسط پيروان هر انديشه باشد. احاديث فراواني به‌ویژه در سده‌هاي اوليه از ساير فرق و مذاهب اسلامي به حوزه تشيع راه يافته است. پديده انتقال حديث در کنار محسنات و فوايد فراواني که به همراه داشته، موجب بروز پيامدهاي ناخوشايندي نيز در فرقه اماميه گرديده است. اين نوشتار درصدد است تا به يکي از عوارض سوء اين مهم بپردازد: ايجاد اختلافات کلامي. ازاين‌رو، با تمرکز بر دو گزاره «سهو‌النبي» و روايات «تحريف قرآن» در آثار شيخ صدوق نشان خواهيم داد که آغازگر اختلافات بعدي و انديشه‌هاي ناسازگار با اجماع شيعي در خصوص اعتقاد به سهو پيامبر توسط شيخ صدوق و انديشه ناسازوار تحريف قرآن توسط ديگران؛ راه يافتن اخبار اهل‌تسنن به دایره حديثي شيعه و استناد عالمان شيعي بدين احاديث و عدم توجه به ريشه‌هاي حديثي منقولات کتب اوليه است. تعدد طرق و کثرت نقل و شروع اين روايات از اهل‌تسنن در مقايسه با منابع شيعي ازجمله قرائن بر صحت مدعاي اين نوشتار در اصالت سني بودن اين اخبار است.