جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«معنویت گرایی مدرن» پس از پایان جنگ جهانی به مدد انسان مدرن خسته از علم­گرائی ماتریالیستی آمد تا با تغییر «زیست معنوی» به او آرامش و امید در زندگی مادی اعطا کند و دست کوتاه شده و ناتوان او را به دامن عالم فوق طبیعیات گره زند. در این میان، جنبش «عصر جدید» از شاخه‌­های معنویت­‌گرائی، با ارائۀ سازوکار «وساطت روحی» و بهره­‌گیری از پیشینۀ تاریخی پیشامسیحی اروپا و آمریکای شمالی، مدعی داشتن طریقت باطنی و ارتباط با عالم ماوراء و تبیین آن گردید. مقاله عهده‌دار تبیین نسبت «شهود عرفانی و وساطت روحی ( (Channelingاست. در واقع پرسش اصلی این­ است که آیا وساطت روحی همان شهود عرفانی است؟ این انگاره که «وساطت روحی بدیل و جایگزین شهود عارفان در دنیای مدرن است» با مبانی عرفان اسلامی سازگار است؟ پس از تعریف، بیان پیشینه و انواع وساطت روحی به مقایسه و تحلیل انتقادی آن از منظر شهود عرفان اسلامی پرداخته­‌ا­یم. به دلیل تمایز در غایت­ شناسی، سنجه ­شناسی و جنبه­ های معرفت­ شناسانه و هستی­ شناسانه، انگارۀ این­ همانی وساطت روحی با شهود، صحیح ارزیابی نمی­‌شود.

مکاتب الهیاتی نوین تلاش می‌کنند با ارائۀ شیوه‌ای متمایز از رویکردهای گذشته، بر دغدغه‌های الهیاتی جریان پست‌مدرن چیره گردند. برخی از این دغدغه‌های الهیاتی تحت تأثیر چالش‌های مربوط به کثرت‌گرایی و تنوع عمیق در الهیات و همچنین تعارضات میان علم و دین پدید آمده‌اند. پژوهش حاضر به تبیین و بررسی یکی از نگرش‌های نوین فلسفۀ دینی به الهیات و فهم دین، یعنی نگرش درون‌متنی می‌پردازد. رویکرد درون‌متنی که از نیمة قرن بیستم و تحت تأثیر اندیشه‌های ویتگنشتاین متأخر و همچنین الهیات روایی شکل گرفته است، بر این اعتقاد است که نباید در معرفت دینی به عوامل بیرونی و امور خارج از متون دینی تکیه کرد؛ بلکه باید خود متن را بر اساس زبان و قواعد درونی آن فهمید، زیرا هر گونه مداخلة مقولات خارجی موجب انحراف از حقیقت دین و ایمان می‌گردد. نگرش درونی‌متنی با نگاهی غیرواقع‌گرایانه، حتی بر این باور است که نباید برای دین و متون دینی متعلق واقعی در نظر گرفت و آنها را در نسبت با واقعیات خارجی فهمید. به واقع ایمان و فهم دینی چیزی جز حضور مستقیم در معیشت متن نیست. این نگرش علاوه بر آنکه نمی‌تواند چالش تعارض علم و دین را حل کند، از جهت رویکرد ایمان‌گرایانه و همچنین نگرش کارکردی و غیرواقع‌گرایانه به دین دچار اشکالات اساسی است.

بداء از کاربردی­‌ترین آموزه­‌های معرفتی در علوم مختلف است. از این رو دستیابی به تعریف جامع از آموزۀ بداء ضرورتی اجتناب­‌ناپذیر است؛ چرا که بررسی آثار اندیشمندان این حوزه، حکایت از ارائۀ تعریف­‌های متفاوتی از این آموزۀ شیعی تا به امروز دارد که حتی برخی، آن را خوانش دیگری از آموزۀ نسخ قلمداد کرده­‌اند. جهت نیل به تعریف درست از این آموزه، پژوهش پیش­رو بر آن است که از مسیر معنای لغوی و بیان عامل جدایی معنای اصطلاحی از معنای لغوی بداء، با روش توصیفی_ تحلیلی به حضور و تطوّر تاریخی این آموزه در تألیفات شیعه پرداخته و با تکیه بر رویکرد جدید در تعریف این آموزه در دو سدۀ اخیر، مؤلفه­‌هایی که از میان تعریف‌­ها بیشتر مورد تکرار قرار گرفته است را استخراج کرده و تعریف جامعی از بداء ارائه دهد و در نهایت با پیراستن قیدهایی از تعریف پیشینیان، به تکمیل تعریف بداء بپردازد. تعریف جامع بداء در دو محور (مقام ثبوت و مقام اثبات ) که محور دوم آن از دو سطح (بداء در سطح شخصی و بداء در سطح عمومی) می­باشد، در این پژوهش ارائه می­‌گردد. جدا نمودن بین عنوان بداء با سایر معانی معرفتی هم‌­عرض آن (نسخ، قضا و قدر) و همچنین افزودن قید "مخالفت واقعه با اخبار مخبر صادق" و تأکید بر قید "ظهر منه" از دقت­‌هایی است که موجب برطرف شدن نقایص تعریف پیشنیان از این آموزه شده است.

هرچند قاعدۀ الواحد مورد انکار بیشتر فیلسوفان واقع نشده، اما به جهت دلیل اثباتش، محدوده مفادش و پاسخ از اشکالات وارد شده توسط مخالفان، مورد بررسی و دقت نظر حکیمان قرار گرفته است. عده‌ای این قاعده را بدیهی و بی‌نیاز از استدلال دانسته­‌اند؛ ولی در عین حال استدلال‌هایی نیز برای اثباتش اقامه کرده‌اند. ادله ذکر شده را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول ادله‌ای هستند که با تکیه بر عدم صدق دو مفهوم بر علت، در صدد اثبات این قاعده برآمدند و دسته دوم ادله‌ای هستند که با توجه به لزوم سنخیت میان علت و معلول، به اثبات این قاعده می‌پردازند. در مقابل، مخالفان اشکالات متعددی را برای ابطال این قاعده مطرح کرده‌اند. بر این اساس در این نوشتار، ابتدا به تبیین صحیح ادله قاعده الواحد و نقد و بررسی آن‌ها و سپس به بیان اشکالات و پاسخ از آن‌ها پرداخته شده است. در نتیجه نیز این قاعده توسط برهانی که مبتنی بر اصل سنخیت (به تفسیر صحیح) است ثابت می‌شود. مطابق با این برهان، مراد از واحد در ناحیۀ علت، واحد من جمیع الوجوه می‌باشد؛ اعم از واحد شخصی و نوعی، و مراد از واحد در ناحیۀ معلول، واحد وجودی می‌باشد نه واحد من جمیع الوجوه. با توجه به این دو نکته یعنی مسئلۀ سنخیت و اینکه وحدت در ناحیۀ معلول وحدت من جمیع الوجوه نیست، اغلب اشکالات دفع می‌شود.

یکی از مصادیق چالشی تقابل سنت و مدرنیته، نظریۀ تکامل انواع داروین است. عموماً افراد سنتی در نقد نظریۀ تکامل، اشکالات لامارک و داروین را از منظر زیست‌شناسان بیان می‌کنند و نتیجه می‌گیرند که نظریۀ تکامل غلط است. در فضای فلسفی_ کلامی ایران، نئوداروینیسم مورد غفلت قرار گرفته است. نقد نظریۀ تکامل با غفلت عمدی از نئوداروینیسم، محقق را دچار مغالطۀ حمله به مترسک می‌کند. این مقاله برای رفع این کاستی نوشته شده است. جهت تحدید موضوع با قابلیت ارائه در مقاله، نئوداروینیسم با دیدگاه­‌های ملاصدرا مقایسه شده است. در این مقاله، پس از بیان سیر تاریخی مختصر دربارۀ تفکر تکاملی در خلقت انسان، دیدگاه صدرایی دربارۀ تکوین انسان مطرح شده و تطبیقات دو دیدگاه در بخش­های مختلفی از مقاله صورت پذیرفته است. پژوهش حاضر بعد از تبیین موازین ملاصدرا و نئوداروینیسم دربارۀ پیدایش انسان به این نتیجۀ اصلی رسید که این دو تفکر در موارد مادی (طبیعیات) با هم تطابق دارند؛ ولی در موارد ماوراءالطبیعه با هم تفاوت دارند، اگرچه این تفاوت به تضاد نمی‌رسد. روش پژوهش این مقاله، کتابخانه‌ای و توصیفی-تحلیلی است.

«وحدت صراط» خواه با رویکرد درون­‌دینی و خواه با رویکرد برون­‌دینی، از لوازم خالص بودن دین اسلام است. هر گونه تفسیر یا تلقی که به تعدد صراط منجر شود، منطقاً با خلوص دین و امکان تمایز حق و باطل در تعارض بوده و به خلف منتهی می­‌شود. تحقیق حاضر، کاوشی است که با رویکرد اثباتی دربارة "وحدت صراط" از منظر علامه طباطبایی انجام شده است. بعد از طرح مسئله، ابتدا تعریف صراط تکوینی، تشریعی و جزاء از دیدگاه علامه ارائه و سپس ادلۀ علامه بر وحدت صراط تشریح می­‌شود. نتیجه اینکه ایشان با دو دلیل فلسفی: 1. بسیط­‌‌ الحقیقه کل­‌الوجود (خداشناسی)؛ 2. وحدت علل فاعلیه و غائیه؛ و سه دلیل کلامی: 1. تطابق تشریع و تکوین (جهان‌­شناسی)؛ 2. وحدت حقیقت نوعی انسان (انسان­‌شناسی)؛ 3. استلزام عقلی وحدت ربّ متعال با وحدت صراط؛ وحدت صراط در هر سه حوزه تکوین، تشریع و جزاء را اثبات نموده و به تبع، تعدد صراط را از منظر عقل و دین مردود شمرده است.

ملاصدرا در مباحث توحید با ارائهٔ برهانی مبتنی بر قاعدهٔ بسیط‌الحقیقه، حق‌تعالیٰ را متصف به بساطت حقیقی می‌کند. این برهان ظاهراً در امتداد برهان نفیِ ترکیب از ذات و در عرض سایر براهینِ توحید است، اما در واقع هدف از آن ارائهٔ نظام توحیدیِ متمایز از همهٔ مکاتب فلسفی ازنظرِ نسبت وحدت و کثرت در مرتبهٔ ذات و نیز دون ذات حق است. هدف از این مقاله، تبیین معیتِ ذاتِ واحدِ حق با کثرت خلقی و نحوهٔ جمع آن با تعالیِ او بر مبنای این قاعده است. به این منظور، جایگاه برهان بسیط‌ الحقیقه در براهین توحید تبیین می‌شود؛ زیرا مقدمۀ ضروری تبیین توحید است. بررسی بساطت حق یا تصالحِ کثرتِ نامتناهی با وحدت در مرتبهٔ ذات و نیز توحید صفاتی در فلسفهٔ ملاصدرا که تتمیمِ معنای بساطت است، از موضوعات این پژوهش است و درنهایت، نحوهٔ معیتِ ویژهٔ مترتب بر بساطت حق ارائه می‌شود. این معیت می‌تواند شائبهٔ تکثر ذاتی و نیز نقض تعالیِ او را داشته باشد. حاصل پژوهش این است که ملاصدرا بر مبنای بساطت حقیقی یا کل‌الأشیاءبودنِ حق‌تعالیٰ، قرابتی بین حق و خلق برقرار می‌کند که مستلزم تعالیِ او نیز است.

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ ذکر در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل ذکر از منظر مراتب سیر و سلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی_ تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت ذکر در سخن برخی از عارفان، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحوّل و تبدّل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک سعی در اتّصاف به ذکر و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، از این‌رو ذکر در عارف، خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، کوشش او زایل و اتّصافش به ذکر‌ ترک می‌شود. اما در مرتبۀ سوم یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد، بر این اساس ذکر در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد که با وجود این­که سخنان بیشتر عارفان از ذکر، با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عدّه‌ای از آنان از ذکر؛ علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

تأثیر زبان و گفتمان در ایجاد نابرابری‌های جنسیتی موضوعی قابل توجه و کنکاش است که لازم است بیش از پیش بدان پرداخته شود. در این میان نقش اندیشمندان قطعاً تأثیرگذارتر و بسا حساس‌تر است؛ چرا که عملاً فرهنگ، آداب و رسوم و قوانین با الهام از همین اندیشه‌ها شکل می‌گیرد، گسترش می‌یابد و پایدار می‌شود. پس لازم است با بررسی مداوم اندیشه‌ها و قرار دادن آنها در بوته‌ی نقد به پالایش آنها همت گماشت. روش‌های تحلیل انتقادی گفتمان در این راستا ابزارهایی مؤثر و کارگشایند که در به‌دست آوردن تحلیلی علمی از این متون پژوهشگر را یاری می‌کنند. این مقاله در نظر دارد با نقد و تحلیل اندیشه‌های ارسطو، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا در مورد زنان، به بیان این نکته بپردازد که زبان ما و نوع گفتمانی که به‌کار می­‌بریم در ایجاد تغییرات در جهان و شکل‌یابی هویت افراد تأثیر‌گذار است؛ گفتمانی که در سخنان برخی از فیلسوفان ظهور یافته و پایه‌گذار بسیاری از نابرابری‌های جنسیتی موجود در جهان شده است.

رساله‌ای کوچک درباره اصل و فروعات گوناگون قاعده الواحد لایصدر عنه الا الواحد در قرن یازدهم هجری قمری تألیف شده است که از جهات گوناگون مانند نام مؤلف و عنوان دقیق آن مورد سئوال است. این رساله در سال 1386 تصحیح و چاپ شده است، اما با بررسی نسخه‌های خطی و تحلیل محتوایی متن آن و مقایسه با اثر دیگر مؤلف می‌توان به طور قاطع ادعا کرد که نویسنده آن پزشک دربار شاه عباس دوم محمدسعید طبیب فرزند محمد باقر معروف به حکیم کوچک می‌باشد. نویسنده دارای آثاری در پزشکی، شعر و مثنوی و حکمت و فلسفه است اما متاسفانه بخشی از آثارش به نام دیگران چاپ شده است مانند «دیوان شعر» و «کلید بهشت» که به قاضی سعید قمی و «الاصل الاصیل» که به ملارجبعلی تبریزی منسوب شده است. تنها اثری که به نام وی چاپ شده است مثنوی «خورشید و مهپاره» است. تا کنون سه رساله پزشکی از او در موضوعات اسهال، تشریح استخوانهای سر و فک بالا و تب شناسائی شده است. برخی از آراء وی عبارتند از اشتراک لفظی وجود، الهیات سلبی، عدم امکان شناخت ذات خداوند، عدم حرکت در جوهر، دفعی بودن حرکت، غایتمند نبودن افعال الهی، ابطال وجود ذهنی، اصالت ماهیت، عدم حدوث جسمانی نفس و ابطال تجدد امثال است.