جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشۀ ولایت فقیه از دیرباز به عنوان یک نظریۀ دینی ـ سیاسی برای جامعه اسلامی و در عصر غیبت امام زمان (عج) مطرح بوده و توسط بسیاری از علما و صاحبان علم و اندیشه مورد بحث و کندوکاو قرار گرفته است. یکی از این صاحب­نظران آیت‌الله مصباح یزدی است. وی با تشریح و تحلیل نظریۀ ولایت فقیه تلاش کرده است تا از جنبه­های مختلف، جایگاه و اهمیت ولی فقیه را برای جامعه اسلامی آشکار سازد. با در نظر گرفتن این­که در شرایط کنونی، بنیادی­ترین رکن تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران، ولایت فقیه است، این سؤال مهم پیش­روی قرار می­گیرد که ولی فقیه چه نقشی در تداوم و تحکیم نظام جمهوری اسلامی ایران دارد؟ برای پاسخ به این سؤال، تحقیق حاضر بر آن است تا با رویکرد تحلیلی و روش اسنادی و کتابخانه­ای به تشریح جایگاه و اهمیت ولی فقیه در جامعه و چگونگی تأثیر ولایت فقیه در پایداری و تحکیم نظام جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی بپردازد. یافته­های تحقیق نشان از آن دارد که از نگاه آیت‌الله مصباح، مردم عامل تحقّق، عینیت بخشیدن و تشکیل حکومت اسلامی ولایت فقیه در جامعه‌اند و ولی فقیه نیز با بصیرت کامل در شناخت و حل و فصل کردن مسائل و مشکلات جامعه، باعث استمرار و تحکیم نظام جمهوری اسلامی ایران شده است.

تضادهای اجتماعی هرگونه تفکر، احساس و رفتار خصمانۀ آگاهانه است که در سطوح مختلف جامعه از روابط میان افراد گرفته تا گروه‌ها، مردم و حکومت‏ها رخ می‏دهد. این مسئله، آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی بسیاری به دنبال دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، تهدید نظم اجتماع و ایجاد مانع در مسیر رشد و تعالی معنوی و مادی جامعه و افراد آن است؛ بنابراین، دهه‏های متمادی است که بررسی ابعاد گوناگون این مسئلۀ اجتماعی، مورد توجه اندیشمندان علوم انسانی در حوزه‏های جامعه‏شناسی، روان‏شناسی اجتماعی و ارتباطات انسانی قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این دو پرسش است که نوع مواجهۀ اسلام با مسئلۀ وقوع تضادهای اجتماعی چیست و در آموزه‏های دینی، عوامل تضادهای اجتماعی چگونه تبیین شده است؟ در پاسخ به این دو سؤال، با روش مطالعۀ کیفی از نوع توصیفی-تحلیلی، آیات و روایات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. ابتدا مفاهیم اصلی پژوهش واکاوی شده‏اند، سپس دیدگاه اسلام دربارۀ وقوع تضادهای اجتماعی و عوامل آن، مورد بررسی قرار گرفته است. مطابق یافته‏های پژوهش، از منظر اسلام، رخ‌داد تضادهای اجتماعی، امری حتمی و اجتناب‏ناپذیر و ناشی از نوع خلقت انسان است. همچنین عوامل تضادهای اجتماعی شامل چهار دستۀ فردی، اجتماعی، فرااجتماعی و فراطبیعی می­ شود.

این پژوهش با هدف دستیابی به الگوی جامع تربیت دینی از منظر امام موسی صدر صورت گرفته است. پژوهش از نظر هدف، کاربردی، از نظر داده‌ها، آمیخته (کیفی ‌و ‌کمی) و از نظر روش اجرای پژوهش، از نوع اکتشافی (مرحله کیفی) و پیمایشی مقطعی (مرحله کمی) است. در روش کیفی، به تحلیل محتوای کتاب‌های ادیان در خدمت انسان (صدر، ۹۵)، برای زندگی (صدر، ۹۱)، گام‌به‌گام با ‌امام (ضاهر، ۹۶)، نای و نی (صدر، ۹۴) و مدرسه تربیتی (ادیب و همکاران، ۹۷) و درس‌گفتارها پرداخته شد و 4 بعد و 28 مؤلفه استخراج شد. در روش کمی، روایی صوری پرسشنامه محقق ساخته، مورد تأیید قرار گرفت و پایایی پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ 0. 899 مورد تایید قرار گرفت. جامعه آماری شامل 305 نفر از مدیران و معلمان مدارس استان سمنان و همچنین کارشناسان موسسه امام موسی صدر است. داده‌ها با روش‌های آماری توصیفی و استنباطی (SPSS و Amos) تحلیل شد. یافته‌ها نشان داد که الگوی نهایی تربیت دینی از منظر امام موسی صدر شامل چهار بعد: اهداف (رشد شناختی، جسمی، اجتماعی، عاطفی و معنوی)، روش‌ها (استفاده نکردن از الزام و اجبار، تربیت خانوادگی، عامل بودن، امر‌به‌معروف و نهی‌از‌منکر، اقناع فکری، آماده‌سـازی فضـا، تلقین، برقراری رابطه فرد با هستی، اسوه‌سازی، تسامح، برقراری عدالت و مشارکت در مسئولیت‌بخشی)، محتوا (ایمان، عمل صالح، فطرت الهی، حقیقت‌گرایی، واقع‌گرایی و رعایت اعتدال) و ملاک‌های ارزشیابی تربیت دینی (تربیت اخلاقی، عادت به دیگر پذیری، رابطه همدلانه، انفاق و تثبیـت پیوندهـای اجتماعـی) است.

مباحث مبتنی بر چگونگی اسلامی‌سازی دانش از جنجالی‌ترین ‌ترین بحث‌ها در ارتباط با موضوع «اسلامی‌سازی دانش» است. علت آن نیز دغدغه‌ها و دلالت‌های «روش‌شناسانه» در فرایند اسلامی‌سازی دانش است.آنچه در این مقاله در جایگاه مسئلۀ تحقیق مورد توجه است، موضوع چگونگی اسلامی‌سازی دانش و سازوکارهای مطرح شده در آن است. این مطالعه از طریق روش اسنادی و کتابخانه‌ای و فراتحلیل مهمترین آثار و منابع موجود در این زمینه، به مطالعه این مسئله پرداخته است. برآیند کلی نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که به طور کلی دو مسیر متفاوت در بین متفکران اسلامی در این خصوص مطرح است: 1. مسیر مبتنی بر طرح پیشنهادی اسماعیل راجی فاروقی و 2. طرح مبتنی بر فرایند دو مرحله‌ای سید نقیب العطاس. با این همه جنش اسلامی‌سازی دانش در مواجهۀ با چالش‌های معاصر نیازمند پویایی بیشتری از لحاظ روش‌شناختی است.

نوسلفیه یکی از جریانات کلامی دوران معاصر است که ضمن تحفظ بر اصول سلفی­گری، با نقد سلفیه، به دنبال جرح و تعدیل برخی از مبانی آن است. نوسلفی­ها با عبور از باورهای جزمی سلفی­گری و ارائه برداشت­های نو و متفاوت از جریان­های درون پارادایمیِ اسلامیِ اهل‌سنت، دیدگاه­های معتدل­تری از اسلام بنیادگرا را به نمایش گذاشتند. آنها در برابر سلفیان جدید (جهادی-تکفیری) درپی آنند تا با احیای توحید و از روش­های اعتدال­گرایانه­تری همچون دعوت و کادرسازی و تعلیم و تربیت جامعه، به حکومت اسلامی برسند. بر اساس دیدگاه افرادی چون مرحوم فیرحی، بابی سعید، سمیر امقر، کَری گِلین و ... از نوسلفیه به جریانی غیرعقلانی و متمایل به خشونت افراطی و نظامی­گری تعبیر می­شود؛ اما این پژوهش با تأکید بر نظرات مودودی و قرضاوی، داعیه­داران گفتمان نوسلفی، تلاش دارد تا نشان دهد بر خلاف تعبیرات رایج از نوسلفیه، این جریان از گفتمانی عقلانی­تر و اعتدالی­تر نسبت به دیگر جریانات سلفی برخوردار است. براین اساس باید به این پرسش اساسی پاسخ داد که چه شاخصه­هایی موجب تمایز جریان نوسلفیه از دیگر سلفیان معاصر می­شود؟ برای دست‌یابی به این مهم از روش تحلیلی-توصیفی متن‌محور بهره گرفته شده و گردآوری داده‌ها بر اساس شیوه کتابخانه­ای و از طریق فیش‌برداری از کتب مرجع و مقالات علمی-پژوهشی صورت گرفته است.

موضوع این مقاله تطبیق و مقایسۀ ارتباط میان دین و دولت از دیدگاه امام خمینی; و سید قطب است. هدف این مقاله، به دست آودن ریشه‌های اندیشه‌ای ‌امام‌خمینی و سیدقطب در پدید آمدن آرای عملی و انقلابی آن­ها درباره رابطه دین و دولت‌ و مؤلفه­های اصلی پیوند دهنده میان دین و دولت است. روش انجام تحقیق حاضر ترکیبی از روش­های تحلیل تاریخی و تحلیل مقایسه‌ای است. نتایج بیانگر این است که نوع گرایش ‌امام ‌خمینی و سیدقطب به رابطه دین و دولت یا اسلام و سیاست، اساسی برای مبارزه با طاغوت است. هم­چنین، علی رغم شباهت ظاهری آرای سیدقطب با ‌امام ‌خمینی، تأکیدهای ‌امام‌خمینی در تعریف مبارزه با طاغوت و آنچه مراد سیدقطب در موضوع جهاد و تشکیل حکومتی اسلامی بدون پدید آمدن دولت مردمی است، متفاوت است. تفاوت عمدۀ آن­ها در اهمیت و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی است. علاوه­ بر این، بر خلاف آرای ‌امام‌خمینی که جهاد را آخرین مراحل مبارزه با طاغوت می­داند، سید قطب بر ضرورت جهاد در جایگاه یک اصل اساسی برای پیوند بین دین و دولت تأکید دارد.

مسئلۀ الهی بودن متن و الفاظ قرآن کریم از مهم‌ترین مبانی وحی‌شناسی اسلامی است، به اعتقاد عموم صاحب نظران قرآنی، خداوند الفاظ و معانی آیات را بر پیامبر نازل فرموده، در نتیجه لفظ ومعنای قرآن هر دو الهی است. در دوران معاصر، روشن‌فکرانی چون نصرحامد ابوزید آرای چالش برانگیزی درباره ماهیت وحی ازجمله، نبوی دانستن الفاظ قرآن بیان کردند، ابوزید برای اثبات این انگاره به آیات قرآن، اختلاف قرائات، ناسخ ومنسوخ، ادله کلامی مبنی بر امکان نداشتن تکلم خداوند و نزول تدریجی قرآن، استدلال کرده است. پژوهش حاضر با روشی تحلیلی و انتقادی به نقد این مبنای وحی شناختی ابوزید براساس مبانی وحی‌شناسی علامه طباطبایی می‌پردازد و روشن می‌کند، آیات متعددی الفاظ ومعانی قرآن را الهی می‌داند. اختلاف قرائتی که موجب تحریف یا تناقض در قرآن باشد، قابل قبول نیست. تبیین صحیح نسخ، مستلزم تناقض و جهل در خداوند نیست. صفت متکلم براساس ادله عقلی و نقلی ثابت است و حکمت نزول تدریجی قرآن تعلیم و تربیت جامعه بوده و تعامل قرآن با زمانه، تعاملی فعالانه ونه منفعلانه است. درنتیجه باید گفت وحی قرآنی هم در ناحیه لفظ و هم معنا، دارای ماهیتی الهی است و نه نبوی.

شناخت عمیق ماهیت نهضت‌ها و انقلاب‌ها تا حد زیادی به بررسی نقش گروه‌ها و نیروی‌های اجتماعی تاثیرگذار در روند انقلاب‌ها بستگی دارد. جنبش مشروطه نیز از جمله دستاورد‌های رویارویی ما با اندیشه‌های مدرن بوده است. در این بین، روحانیت و روشنفکران از نیرو‌های تاثیرگذار در ساختار اجتماعی به شمار می‌آیند. مشروطه اولین تجربۀ رقابت نیرو‌های سیاسی در تاریخ ایران بود که روحانیت و روشنفکران توانستند آن را در کنار هم به پیروزی رسانند. روحانیون دیدگاه‌های خود را بر اساس ارزش‌های دین اسلام و آموزه‌های آن بیان می‌کردند و جریان روشنفکران با الگوبرداری همتایان غربی تلاش داشتند تا ساختارهای جدید سیاسی در ایران مستقر کنند که بیشتر برآمده از مکاتب غربی و آموزه‌های سکولاریسم، عقل­گرایی و علم­گرا بود. در این پژوهش به نقش روحانیت و روشنفکران به عنوان مهمترین عوامل در ساماندهی جامعه ایران در زمان انقلاب مشروطه با روش توصیفی تحلیلی می‌پردازیم. یافته­های پژوهش بیانگر آن است که این دو جریان از مؤثرترین طیف‌ها در انقلاب مشروطه بودند. به نظر می‌رسد جریان روشنفکری با بهره­گیری از ظرفیت آگاهی و آشنایی با مظاهر جدید در آن دوره توانست آموزه­های جدید مشروطه­خواهی و حکومت بر پایه قانون را با تأسی از غرب وارد ایران کند و جریان روحانیون این آموزه‌ها را با قرائت اسلامی بازآفرینی کرد و با بسیج قشر مردمی توانستند، مشروطه را به پیروزی برسانند.

بشر در طول تاریخ با انواع ادیان الهی و غیرالهی مواجه بوده است و امروزه با توجه به گستردگی ارتباطات، این تنوع ادیان، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نسبت به تکثر ادیان، رویکردهای متفاوتی وجود دارد که یکی از آن رویکردها، پلورالیسم یا کثرت­گرایی است. پژوهش حاضر، به بررسی و نقد پلورالیسم دینی از دیدگاه محمد شحرور می­پردازد؛ پلورالیسم دینی بدین معناست که ادیان بزرگ جهان، تشکیل دهندۀ برداشت­های متغیر و درک و دریافت­ها و واکنش­های گوناگون از حقیقت الوهی‌اند. با مراجعه به تالیفات شحرور، دیدگاه و ادلۀ او در بحث کثرت­گرایی دینی، تبیین شده و بر اساس مبانی اعتقادی اسلامی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. شحرور برای اثبات کثرت­گرایی دینی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده است که از جملۀ آنها استناد به آیات قرآن است. شحرور، اسلام را دینی فطری دانسته و همۀ انسان‌ها (اعم از پیروان حضرت محمد$ و غیر آنها) را مسلمان می‌داند. وی ارکانی را برای اسلام معرفی می‌کند که پایبندی به آنها، منجر به ورود به دایرۀ اسلام و برخورداری از حقوق اسلامی می‌شود؛ حال آنکه با تامل در آیات قرآن و مراجعه به تفسیر آنها، برداشت نادرست او از آیات روشن شده و بطلان دیدگاه او به اثبات می‌رسد.

نقطه کانونی پژوهش پیش رو، بررسی نسبت حاکمیت اسلامی و اخلاق و معنویت با نگاهی به بیانه گام دوم است. حاکمیت دینی نمی‌تواند رویکردی بی‌طرفانه و خنثی نسبت به اصول و ارزش‌های اخلاقی داشته باشد و از این رو تلاش می‌کند تا حدامکان جامعه اخلاقی و معنوی‌تر گردد. هدف این مقاله تبیین رویکردی است که در بیانیۀ گام دوم در قالب رویکرد زمینه‌سازی و روش‌های متناسب با آن اشاره شده است. این مقاله با روش کیفی و مطالعات اسناد مرتبط با بیانیۀ و شیوه کتابخانه‌ای در صدد است تا دو الگوی دیگر در این حوزه یعنی الگوی رهاسازی جامعه و اجبارحداکثری جامعه به اخلاق را مطرح و در نهایت از نظریه مختار در بیانیۀ گام دوم دفاع کند. مهم‌ترین دستاورد این مقاله، تلاش برای دستیابی به یک منظومه قالب دفاع در نسبت اخلاق و حکومت اسلامی در قالب راهبرد زمینه‌سازی اخلاق و روش‌های متناسب با آن از جمله بهره‌برداری از جامعه مدنی، مقابله معقول با کانون‌های ضد معنویت و اخلاق، داشتن برنامۀ جامع و پایبندی حاکمان به اصول اخلاقی است.