جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیای از مفسران در بررسی موضوع اعجاز در قرآن کریم، بیشتر بر اعجاز بلاغت و فصاحت توجه داشته اند. در حالی که نوع مهمی از اعجاز در قرآن کریم، اعجاز محتوایی است. این نوع اعجاز با مفاهیم درونی قرآن ارتباط دارد و آنچه از تطبیق استنتاج می‌گردد معین آنست که توجه به این نوع اعجاز در طی قرون مختلف با شدت و ضعف‌هایی روبرو بوده‌است. بر همین اساس نیز در این پژوهش با رویکرد تحلیلی - تطبیقی بررسی مصادیق اعجاز محتوایی از دید فریقین پرداخته شده‌است. در تطبیق دو دیدگاه می توان گفت که مفسران شیعه و اهل سنت در بیان ابعاد اعجاز محتوایی همچون اختلاف ناپذیری، اخبار غیبی، جامعیت قرآن و اعجاز علمی اختلاف چندانی با هم ندارند و عمده اختلاف دیدگاه آن‌ها، مربوط به شدت و ضعف توجه به این مصادیق است که توجه مفسران اهل سنت در قرون اولیه به این مولفه ها بیشتر بوده‌است، ولی در دوران معاصر دانشمندان شیعه توجه فزون‌تری به این مولفه‌ها داشته‌اند. بررسی عمیق‌تر دیدگاه‌های فریقین نشان داد که در مورد بطون قرآن با وجود مسلم دانستن این مولفه در نقل اهل سنت با اندک اغماض از پیامبر(ص) یا صحابه بحثی مطرح نمی شود، در حالی که شیعه بدان اهتمام ویژه داشته‌است.

محصنات در آیه 24 سوره نسا در تفاسیر متقدم شیعه و سنی مصداق های گوناگونی دارد و بر پایه نیازها و زمینه هایی چون سنت نقل ماثورات، گوناگونی رفتار پیامبر و خلفا در برخورد با اسیران و مشروعیت و تقدس خلفا، مفسران پیشین اهل سنت محصنات را به معنای زنان اسیر شوهردار معنا کردند ولی زمینه متفاوت در شیعه مایه آن شد که معنای زن اسیر شوهر دار در تفاسیر پیشین شیعه بیان نشود و آنها بیشتر محصنات را به معنای زن آزاد یا کنیز دانستند. و این تفاوت پس از نگارش تفاسیر جامع نخستین از میان رفت و بازگفت شیعیان و اهل سنت از منابع تفسیری یکدیگر انگیزه شد تمایز نخست میان شیعیان و اهل سنت درباره معنای محصنات، در این تفاسیر دیده نشود. به این ترتیب گویی زمینه و بسترهایی که دستاویز پذیرش یک دیدگاه تفسیری در تفسیرهای پیشین بود، در دوره های بعد چندان مورد توجه قرار نگرفت. به ویژه آنکه بهره مندی برابر از منابع یکدیگر در میان شیعه و سنی نبود و تفاسیر شیعه به دلیل پذیرش دیدگاه مورد پسند تفاسیر پیشین اهل سنت ا زسوی شیخ طوسی، دچار دگرگونی شد

ظاهر برخی آیات قرآن کریم به گونه‌ای است که دلالت بر بی‌صبری، سرپیچی و عصیان حضرت یونس(ع) در انجام رسالت خویش داشته و پیامبر اکرم(ص) از همانندی با ایشان نهی گردیده است. همین مساله موجب گشته تا آن حضرت در نگاه برخی مسلمانان متهم به معصیت و عدم عصمت گردد. در مقابل مفسران و حدیث‌پژوهان فریقین تلاش نمودند تا تفسیری صحیح از آیات قرآن و روایات موجود ارائه دهند و ضعف این پنداره را بر ملا سازند. بر پایه نتایج این پژوهش مفسران امامیه دو رویکرد در پاسخ به شبهات عصمت ارائه داده است. الف) ترک اولی، ب) تلقی رخداد واقعه پیش از رسالت یونس(ع). طیف وسیعی از مفسران اهل سنت نیز دو رویکرد مذکور را بیان نموده اما برخی رویکرد معصیت و عصیان یونس(ع) را برگزیده‌اند. در این نوشتار رویکردهای سه‌گانه ارزیابی شده و در پایان نظریه منتخب ارائه شده است. نتایج ارزیابی و نقد رویکردهای مذکور حاکی از آن است که تنها رویکرد قابل قبول و سازگار با آیات قرآن نظریه «ترک عمل افضل و اولی» بوده که از سوی اغلب مفسران فریقین مطرح گردیده است.

مقایسه برخی تفاسیر با روش قرآن با قرآن نشان می‌دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر متفاوت عمل کرده‌اند و به هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه‌ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت‌های تفسیری متفاوتی شده‌اند. این پژوهش، باروش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول وقواعد تفسیر قرآن، تلفیق وتطبیق نموده برخی ازملاک های صحت وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه وتجویز می‌نماید. با تجمیع آیات روشن می‌شود که سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنی ترجیحی واژه هم‌خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه‌های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن بدست می‌آید که با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن بدست می‌آید. مهم‌ترین سنجه‌ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: بافت متن یا سیاق کلامی، توجه به معنای پایه و معنای سیاقی، توجه به عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم خانواده های معنایی و ترجیح معنی اثبات شده با قرائن نسبت به معنی سیاقی مشابه، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.

یکی از آیات متشابه در قرآن‏کریم پیرامون سیره پیامبران، آیات 32 و 33 سوره «ص» است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب‏هاست؛ از آن‏جاکه علامه فضل‏الله، درمواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته است، واکاوی نظرات ایشان و تطابق آراء او با آرای علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل‏الله علیه پاره‏ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات مورد بحث، پاره‏ای از پندارهای باطل پیرامون پیامبران را نیز هویدا می‏سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه‏گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین محکمات سه‏گانه فوق پیرامون آیات مورد بحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که هیچکدام از ایرادات علامه فضل‏الله به علامه طباطبایی ذیل آیات مورد بحث، وارد نبوده، و برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است؛ در پایان، تقریری که با محکمات سه‏گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح پیرامون آیات مورد بحث نیز بری باشد، ارایه شده است.

دراین نوشتار که با روش‌کتابخانه‌ای و به صورت توصیفی- تحلیلی به رشتۀ تحریر درآمده است،هدف بررسی دقیق‌تر پدیده خرافه‌گرایی دینی و شناخت عواملی‌است که از دیدگاه قرآن دربعضی‌افراد موجب به وجودآمدن این پدیده می-گردد.عواملی‌همچون سودجوئی،دفاع‌از‌مذهب مورد علاقۀ خود و‌سست نشان دادن عقاید مخالفان،افسادگری در دین،استبداد دینی و....گاه نیز بر اثر ضعف باورها و‌اعتقادات دینی افراد،خرافاتی همچون بدعت،تحریف،قیاس‌گرائی، پیروی از متشابهات و یا اشتباهات عمدی یا سهوی ناقل یا شنونده شکل گرفته است.حتی‌گاهی ممکن است افراط و تفریط در مسائلی همچون عقل-گرائی یا نقل‌گرائی یا تسامح در دین یا بزرگ‌نمائی افراد جهت اسطوره‌سازی،از علل به وجود آمدن خرافات دینی به شمار‌ آید.بی‌تردید شناسایی علت‌های خرافه‌گرائی و خرافه پردازی،ازگام‌های بسیار مهم و اساسی در آسیب‌شناسی این پدیدۀ نامیمون به شمار آمده،سازوکارهای پیشگیرانه را پیش روی جوامع دینی قرار می‌دهد و موجب بصیرت‌افزائی در آحاد دینداران می‌گردد تا در ورطۀ خرافه و خرافه‌گرائی‌گرفتار نگردند و ساحت دین و دینداری را از این وصلۀ ناساز و ناجور دور بدارند.نتیجه اینکه تنها با تکیه بر عقل و خردورزی و نیز توکل به خداوند متعال و بالا بردن سطح علم و معرفت و پیروی کامل از تعالیم حیات‌بخش رهبران آسمانی است که میتوان بر این دیو ویرانگر غلبه نمود.

جهاد یکی از ارکان مهم اسلام مورد توجه مفسران و فقها قرار گرفته است. مشهور فقها و بسیاری از مفسران متقدم قائل به جواز یا حتی وجوب دو نوعِ جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی بودند. در یکی دو قرن اخیر به جهت مناسبات گوناگون اجتماعی مانند آزادی عقیده،گروهی از مفسران منکر جهاد ابتدایی هستند زیرا آزادی عقیده و جهاد ابتدایی را در تهافتی آشکار می دانند.گروه دیگر در تبیین خود از جهاد ابتدایی توجیهات و تأویلاتی را ارائه می کنند تا بتوانند از این طریق جهاد ابتدایی را به تأویل جهاد دفاعی برند و در ظاهر تضاد مذکور را حل نمایند. نظرات گروه دوم را می توان در 4 عنوان ذیل قرار داد: 1. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع از فطرت انسانی 2. جهاد ابتدایی به منزلۀ جنگ پیش دستانه3. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع برای رفع موانع تبلیغ دین حق 4. جهاد ابتدایی به منزله نفی خرافه و باطل. پژوهش حاضر به این دیدگاه های تأویلی به روش توصیفی _تحلیلی و انتقادی می پردازد و در انتها هیچ یک از آنها را تمام نمی داند؛ زیرا هیچ کدام با مفهوم مشهور جهاد ابتدایی انطباق کامل ندارد و هم چنین نمی تواند آن تهافت یادشده را به خوبی حل نمایند.

جبر و اختیار مسئله‌ای است که از اولین سال‌های ظهور اسلام، ذهن مسلمانان را درگیر خود کرد و پیدایش نظریات مختلف کلامی را سبب شد. سه دیدگاه اساسی در این مسئله وجود دارند که طبق یکی، انسان مجبور است و بر اساس دیگری، اختیار کامل دارد. سومین نظریه که توسط امامیه ابداع شده، عبارت است از اثبات توأمان مشیت خداوند و مشیت انسان. طبق این دیدگاه، مشکل تعارض ظاهری مشیت انسان با مشیت خداوند حل شده و اختیار انسان در طول اختیار خداوند، اثبات می-شود. تحقیق حاضر که با روش گردآوری کتابخانه‌ای و پردازش توصیفی تحلیلی و انتقادی، تهیه شده، در پی آن است که از طریق بررسی، تحلیل و نقد این سه دیدگاه کلامی و جلوه آنها در تفاسیر ارائه‌شده از آیه 30 سوره انسان: «وَ مَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یشَاءَ الله» قول مختار در زمینه جبر و اختیار را ارائه داده و نادرستی اقوال دیگر را نمایان کند. یافته‌های تحقیق، حاکی از آنند که مهم‌ترین انتقاد وارد بر جبریون، نادیده گرفتن حکمت الهی و اساسی‌ترین ایرادات نظریه تفویض، محدود کردن قدرت و مالکیت خداوند هستند.

«تطبیق» با معادل‌هایی نظیر: «موازنه»، «مقارنه» و «مقایسه» بکار رفته است. در شیوه «تطبیق» و «مقایسه» دو یا چند دیدگاه یا مکتب در مورد موضوعی خاص که با یکدیگر سنخیت دارند، مورد بررسی و نقادی قرار گرفته تا وجوه اشتراک و اختلاف آنها مشخص شده و برتری‌ها و ضعف‌های هر یک هویدا شود و در نهایت اولویت یکی بر دیگری به اثبات رسد. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که تا قبل از قرن دوم در تفاسیر اهل سنت اثری از تطبیق دیده نمی‌شود بلکه احادیث و روایات مورد قبول صحابه و تابعین بدون در نظر گرفتن دیدگاه مخالف، نقل شده است. در قرن چهارم با شکل گیری مذاهب دیگر و رشد آن نظیر معتزله، برخی تفاسیر در حد جمع آوری نظرات و آراء(موازنه و مقارنه) پیش رفته سپس با شدت گرفتن تحولات سیاسی و اجتماعی، فرصتی برای نقد و بررسی و ابراز نظرات (مقایسه)پیدا شد. این پژوهش، روش توصیفی و تحلیلی را بکار برده و در مسیر تحولات تطبیق و توسعه‌ی معنایی آن به نکته‌ی مهم نوفهمی دست یافته است.

«گفتگو با متن» الگوی مشترکی است که هم شهید صدر در تفسیر موضوعی و هم گادامر در هرمنوتیک فلسفی به عنوان عامل تحقق فهم، بر آن تأکید کرده‌اند. از آنجا که رویکرد شهید صدر به «فهم متن قرآن» توصیه‌ای و رویکرد گادامر به «فهم متن» توصیفی است، پژوهش حاضر از رهگذر مطالعه تطبیقی این دو رویکرد، میزان رَوایی دیدگاه روش‌شناختی شهید صدر را مبتنی بر دیدگاه پدیدارشناختی گادامر مورد بررسی قرار داده و به پی‌جویی این پرسش پرداخته‌است که بایدها و نبایدها در روش تفسیری شهید صدر تا چه اندازه منطبق بر هست‌ها و نیست‌ها در هرمنوتیک گادامر است؟ به جهت آن‌که الگوی مذکور در اندیشه این دو متفکّر خاستگاه یکسانی ندارد و تشابه دو نظریه ساختاری است، پژوهش حاضر از نوع «مطالعات تطبیقی کلان مبتنی بر همسانی ساختاری» به شمار می‌آید. بررسی عناصر گفتگو در هر دو نظریه مشروعیت هستی‌شناختی الگوی «گفتگو با متن» در تفسیر موضوعی را به اثبات رسانده و نشان می‌دهد که تفاوت‌های دو نظریه ریشه در اموری خارج از ماهیت و فرآیند فهم دارند و از این‌رو به اعتبار هستی‌شناختی روش تفسیر موضوعی خللی وارد نمی‌کنند.