جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرمنوتیک فلسفی به بررسی و تحلیل تفسیر متون می‌پردازد. خاستگاه این دانش که فلسفه غرب است، با نام فیلسوفانی مانند هیدگر و گادامر پیوند خورده است. در بین اندیشمندان مسلمان، بررسی فرایند تفسیر قرآن و تحلیل کم‌وکیف تأثیر پیش‌فهم‌ها و گرایش‌های مفسر در تفسیر او، سابقه‌ای دیرینه دارد. در عرصه دین‌پژوهی اسلامی معاصر نیز برخی نواندیشان با اقتباس از آموزه‌های هرمنوتیک فلسفی رایج در غرب و با رویکردی حداکثری، تأثیرپذیری معرفت دینی از معارف بشری را تئوریزه کرده‌اند. تأثیر برخی از پیش‌فرض‌ها به‌عنوان «مبانی تفسیر قرآن» مورد وفاق همگان است؛ اما آنچه در بین صاحب‌نظران این عرصه محل اختلاف می‌باشد، عبارت است از: تأثیر پیش‌فهم‌های فلسفی، کلامی، عرفانی، روان‌شناختی، سیاسی و ....، نیز تأثیر انتظارات و علائق مفسر در تفسیر قرآن. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داده و با تقسیم این رویکردها به افراطی، تفریطی و اعتدالی به بررسی و نقد دو رویکرد اول پرداخته‌ایم. سپس، با تبیین و تثبیت رویکرد اعتدالی، عقلانیت و طهارت نفس را به عنوان شرایط لازم جهت استفاده از پیش‌فهم‌ها و گرایش‌ها معرفی کرده‌ایم.

یکی از آیه‌های مهم در موضوع امامت که میان دو فرقة اهل‌تسنن و شیعه بحث‌ها و اختلاف‌های گسترده‌ای در تفسیر آن درگرفته، آیة 55 سورة مائده مشهور به آیة ولایت است. این آیة شریفه از زوایا و بخش‌های مختلف همچون شأن نزول، معنا و مقصود ولایت، مقصود از «الذین آمنوا»، علت جمع آمدن «الذین آمنوا» و... قابل بحث است. یکی از بخش‌های اساسی این آیة شریفه که نقش مهمی در فهم سایر بخش‌های آن دارد و اختلافات جدی‌‌ای میان فرق اسلامی دربارة آن وجود دارد، بیان معنا و مقصود «رکوع» در آن است. در مقاله حاضر، به روش تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین دربارة معنای «رکوع» نقل و نقد شده است. نقد دیدگاه مفسران شیعه و اهل‌تسنن، بررسی موضوعی واژة رکوع در قرآن براساس سیر تاریخی و ترتیب نزول آیات، و پیرو آن ادعای اینکه «رکوع» در این آیه یک معنای تنزیلی دارد که همان رکوع ظاهری است و یک معنای باطنی دارد و آن خضوع است، در این مطالعه تطبیقی بررسی می‌شود.

قرآن، این نور پرفروغ هدایت بشری که در قالب کلام بر حضرت محمدˆ نازل شده است، از اسلوب‌های مختلف محاوره رایج در بین عقلا؛ از‌جمله از زبان تمثیل و نماد برای تفهیم حقایق برتر به انسان‌ها استفاده کرده است. در قرآن و از نگاه مفسران فریقین، تقابل دیرینه جبهه‌ حق و باطل، در اسلوب‌های گوناگون برای بشر بیان شده است. دراین‌میان، جبهه باطل مشرکان مکه، از واژة «اساطیر» حمل بر وقایع «مهمل» می‌کردند. در این مقاله، واژه‌های «اسطوره و اساطیر»، در یک تحقیق تطبیقی میان نظرات مفسران فریقین و دریافت‌های علوم جدید، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بدین معنا که واژة مذکور در قرآن به‌عنوان اشتراک لفظی، کاملاً منطبق بر حیطه‌های علمی اسطوره است. حاصل آنکه منظور مشرکان از این واژه، داستان‌های دروغین و وهم‌آلود بوده و دانش‌های جدید، واژة «اسطوره» به‌عنوان حقایق و باورهای متافیزیکی انسان در اعصار پیش انگاشته شده است و کاربرد خاص خودش را دارد.

هدف اصلی این تحقیق معرفی شاخص‌های مهم علم‌سنجی؛ مثل هم‌استنادی و هم‌واژگانی و کاربرد این شاخص‌ها در تحلیل و مصورسازی رکوردهای علمی نمایه شده در پایگاه‌های استنادی است. این تحقیق با رویکرد علم سنجی انجام شده و تولیدهای علمی مرتبط با تفسیر در پایگاه وب آو ساینس به عنوان جامعه آماری قسمت دوم این تحقیق در نظر گرفته شده است. متخصصان علم اطلاعات با استفاده از فنون علم‌سنجی، تولیدهای علمی و نیز رکوردهای علمی نمایه‌شده در پایگاه های استنادی مختلف را مورد بررسی قرار داده و ضمن معرفی نویسندگان، کشورها، مؤسسه‌ها و سازمان‌های پرکار یک حوزة موضوعی و همچنین موضوعات اصلی و مجلات هسته، جهت مصورسازی تولیدهای علمی آن حوزه به ترسیم نقشه‌های علمی آن با استفاده از فنون مختلف علم‌سنجی از جمله هم‌استنادی و هم واژگانی می‌پردازند. تحلیل هم‌واژگانی با نشان دادن بسامد واژه‌ها، مهم‌ترین موضوع‌های پژوهشی یک حوزه را نشان می‌دهد. تحلیل هم‌استنادی نیز یکی از فنون پرکاربرد در تحلیل تولیدهای علمی است که برای ترسیم نقشه ساختار فکری یک حوزه پژوهشی به‌کار می‌رود.

عبدالله بن‌عباس، صحابی برجسته پیامبرˆ و از سرآمدان تفسیر است. باتوجه به تصریح خود او به علم‌آموزی؛ به‌ویژه یادگیری تفسیر از حضرت علی†، و همچنین اشارۀ عالمان به این مسئله به‌هنگام تبیین جایگاه وی در تفسیر، این مقاله با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای، تجزیه و تحلیل آماری متن و اسانید، به بررسی میزان مطابقت روایات تفسیری وی با روایات ائمه† با تأکید بر جامع البیان طبری و نورالثقلین حویزی می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در 80درصد روایات، مطابقت ـ یا به نحو تطابق کامل و یا در قالب روابطی همچون عام و خاص، مطلق و مقید، مبین و مجمل ـ وجود دارد. این تطابق در حوزه‌های مختلف، اعم از کلامی، فقهی و ادبی و در موضوع‌هایی همچون عدم رؤیت جسمانی خداوند، حلیت متعه و جواز مجاز و غیره، دیده می‌شود. در تحلیل سندی نیز روشن می‌شود که بیشتر این تطابق‌ها در طریق سعید‌ بن‌جبیر، علی بن‌ابی طلحه، ضحاک بن‌مزاحم، عطاء و مجاهد وجود دارد. گفتنی است، در میان ائمه†، بیش‌ترین تطابق روایات ابن‌عباس با روایات امام صادق† است.

واژۀ «قوامون» در آیة 34 سورة نساء، یکی چالشی‌ترین واژگان قرآنی برشمرده می‌شود. در گذر تاریخ، دربارۀ این واژه، آرای متعددی ازسوی مفسران بیان شده است. مقالة حاضر سیر تاریخی تطور آرای مفسران و عوامل پیدایش آن آرا از قرن اول هجری تاکنون بررسی گردیده است. نتایج این پژوهش حاکی است، ازآنجاکه در قرن‌های نخستین در فرهنگ مردم، مرد به عنوان جنس برتر و دارای امتیازات ویژه شناخته می‌شد، در بیشتر تفاسیر تا حدود قرن دوازدهم، لفظ «قوام» به‌معنای فضیلت، سلطه و حاکمیت مرد بر زن تعبیر و تفسیر شده‌ و دلیل آن را برتری مرد بر زن در عقل و ایمان ازیک‌سو، و پرداختن مهر و نفقه مرد به زن ازسوی دیگر دانسته‌اند؛ اما از قرن دوازدهم به بعد، با افزایش نقش زن در جامعه از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، واژة قوامون، معانی متنوعی چون کارگزاری، سرپرستی، مدیریت، حمایت، پاسداری، امر به معروف و نهی از منکر مرد نسبت به زن یافته است. تردیدی نیست که رشد علمی و فرهنگی و اجتماعی زنان در پیدایش این رویکرد تفسیری، بسیار تأثیرگذار بوده است.

مترجمان کلام وحی در ترجمه قرآن، برخی واژگان را معادل هم در نظرگرفته‏اند. گاهی نیز یک معنا را برای واژگانِ متفاوت به‌کار برده‏اند؛ درحالی‌که توجه به مفهوم دقیق واژگان، راهی برای حل معمای برخی آیات و روایات بوده، و با بهره‏گیری از ترجمه تصویری، می‏توان به‌معنایی فراتر از آنچه مفسران فریقین در آثار خویش بیان کرده‏اند، دست یافت. واژة «ارتقاب»، در تفاسیر فریقین هم‏معنا با «انتظار» در نظر گرفته شده و ظرافت‌های معنایی آن نادیده انگاشته شده است. در این تحقیق سعی شده تا با مقایسة نظریه‌های تفسیری شیعه و سنی، نقاط مغفول مانده در ترجمه مورد توجه قرار گیرد و با استفاده از روش تفسیر تصویری، با اتکا به خود قرآن و سیاق آیات ماجرای ناقه صالح† در سوره قمر، به مفهوم‌شناسی این واژه پرداخته شود. روش تفسیر تصویری در این پژوهش علاوه بر حفظ ساختار مفهومی و عدم تقابل و تناقض با مفهوم ارائه شده در کتب لغت‏شناسی، معنایی دقیق‏تر، راهگشاتر وکاربردی‏تر را در راستای برنامه‏های الهی قرآن برای واژه مورد نظر ارایه می‏دهد. در میان تفاسیر متقدم فریقین، زید‌بن‌علی، ابن‌عمر، ابن‌عباس، حسن‌بن‌أبی الحسن و أبو‏سعید خدری، و در رأس ایشان امام علی† دقیق‏تر به موضوع «ارتقاب دخان» پرداخته‏اند.

نظریة «تفسیر ساختاری»؛ به این معنا که میان آیات هر سوره از قرآن یکپارچگی، وحدت محتوایی و مضمونی وجود دارد، بر دو مبنای «توقیفی بودن چینش آیات» و «وحدت موضوعی سور»، استوار است و مانند هر نظریة دیگری مخالفان و موافقانی دارد. علامه طباطباییŠ ـ مفسر بزرگ شیعه ـ و سیدقطب و سعید حوی ـ از مفسران بزرگ اهل سنت ـ به این نظریه معتقد و بر مبانی آن پایبندند؛ به‌گونه‌ای که آثار این اعتقاد به‌ وضوح در تفاسیر ایشان (المیزان، فی ظلال القرآن، ألاساس فی القرآن) مشهود است. این مقاله با هدف دفاع از این نظریه و با تکیه بر روش توصیفی _تحلیلی، به مقایسة تفسیر ساختاری سورة مبارکة شوری و موضوع محوری در نظر گرفته شده برای آن توسط این سه مفسر، پرداخته است. همچنین، این مقاله نتیجه می‌‌گیرد که در هر سه تفسیر با وجود اختلاف روش جزئی مفسران، موضوع وحی، به‌عنوان موضوع محوری سورة شوری معرفی شده است. که این امر به نوبة خود سهمی در اثبات ضابطه‌مند و غیرسلیقه‌ای بودن این شیوه از تفسیر را ایفا می‌کند.

یکی از واجبات الهی که در شرع مقدس اسلام مورد تأکید قرار گرفته است، مسئله پوشش (حجاب) زن و مرد است؛ به‌گونه‌ای که چگونگی پوشش می تواند نماد حیا و عفت یا طهارت قلبی در انسان باشد. آیات و روایات بسیاری به اهمیت و وجوب پوشش شرعی برای مکلفین در برابر نامحرم اشاره دارند. باید پذیرفت مراعات یا عدم مراعات پوشش اسلامی، سهم بسزایی در سلامت یا انحطاط افراد جامعه اسلامی دارد. برخی با ترویج این شبهه که مسئله پوشش یا حجاب امری کاملاً شخصی و فردی است، از کارکرد دینی و اجتماعی حجاب در سلامت جامعه و یا تأثیر عدم رعایت حجاب و بدپوششی در ترویج مفاسد اخلاقی و ناهنجاری‌های اجتماعی غفلت کرده و معتقدند که حکومت نمی‌تواند برای مبارزه با بی‌حجابی از باب امر به معروف و نهی از منکر اقدام نماید؛ چراکه اساسا بدحجابی جرم نیست. پژوهش حاضر براساس مبانی قرآنی و روایی، مفهوم و حکم پوشش شرعی و مفهوم جرم در آیات را با مراجعه به نظر مفسران امامیه و اهل‌سنت به دست آورده است. همچنین، عنوان مجرمانه‌بودن بدحجابی و بی‌حجابی (عدم رعایت پوشش شرعی)را با بهره‌گیری از دیدگاه‌های مفسران و فقیهان و قاعده «لکل ذنب حد» تأکید و اثبات کرده است.

زبان، همانند دیگر پدیده‌های انسانی با گذر زمان تغییر می‌کند. از میان اجزای گوناگون زبان، «واژه‌ها» بیش از دیگر اجزای آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می‌شوند. در تفسیر آیات قرآن، توجه مفسّر به این تغییرات می‌تواند معانی و مفاهیم درست‌تری از آیات را فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق آرای تفسیری شیخ طوسی و ابن‌عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه‌ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تخصیص، تعمیم و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه‌های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته‌اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن‌عطیه به این‌گونه مباحث پرداخته، به‌طوری که در بسیاری از موارد تحلیل‌های لغوی ابن‌عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن‌عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه‌ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته‌اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب، ازجمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل‌های لغوی به‌شمار می‌آید.