جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان سنتی‌مسلک یارسان (اهل حق) از یازده خاندان تشکیل شده است که هفت خاندان در زمان سلطان اسحاق برزنجه‌ای و به دستور او بنا نهاده شد و چهار خاندان دیگر در قرن‌های بعد، به آنها اضافه گردید. در اوایل قرن چهاردهم ه.ش. و در سال‌های اخیر دو جریان نوپدید به نام‌های «مکتب» وابسته به خانواده نورعلی الاهی و جریان «یارسانیزم» وابسته به مدعیان استقلال مسلک یارسان از سایر ادیان، مخصوصاً دین اسلام و تشیع امامی، در اهل حق شکل گرفت که تحت دو نهاد «سازمان دمکراتیک یارسان» با نام اختصاری «سدی» و علامت اختصاری YDO، و «مجمع مشورتی فعالان مدنی یارسان» فعالیت می‌کنند و به نظر می‌رسد اندیشه‌های متفاوتی با جریان‌ها و خاندان‌های سنتی یارسان در عقاید و آداب و رسوم دارند. پرسش پیش رو این است که: اندیشه‌های دو جریان مکتب و یارسانیزم چیست؟ پیش‌فرض تحقیق این است که از منابع در دسترس این دو جریان، گونه‌ای نظام فکری‌عقیدتی مستقل از پیشینهٔ تاریخی و عقیدتی یارسان برداشت می‌شود.

کیسانیه از فِرَق‌ مهم شیعی است که در نیمه ‌دوم قرن ‌اول و نیمه ‌اول قرن ‌دوم هجری مطرح شد و در کانون‌ توجه قرار گرفت. کیسانیه ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های ‌غالیانه فعالیتش را آغاز، و در ادامه با تأکید و تمرکز بر مسئله‌ ‌مهدویت و تقویت آن در موضع نظامی‌سیاسی‌اش، علیه بنی‌‌امیه قیام کرد. این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: بهره‌مندی از مهدویت و اشاعه این اندیشه در میان پیروان این فرقه، تحت چه اوضاع و احوال و اهدافی مطرح شد؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی‌اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی است که در جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان‌ ظالم وقت به وقوع می‌پیوندد؛ لذا کیسانیه با توجه به فشار، خفقان و ظلمی که امویان بر مردم روا می‌داشتند با تکیه بر مسئله‌ ‌مهدویت به عنوان نیرویی ‌محرک، در خیزش خود برای ایجاد مدینه ‌فاضله و تحققش از این آرمان استفاده کردند. باید به این نکته توجه داشت که اندیشه ‌مهدویت در کیسانیه در سیری فَرایشی مسیرش را پیمود، زیرا این اندیشه، ابتدا ریشه و پایه‌ای ‌استوار در این جنبش نداشت و در گذر زمان در فِرَق ‌منشعب از آن تغییر مسیر و نگرش داد. این پژوهش در صدد است با بهره‌گیری از روش تاریخی، مبتنی بر توصیف و تحلیل داده‌های ‌تاریخی به پرسش اصلی پاسخ دهد.

عده‌ای از متکلمان و تاریخ‌نگاران کلام اسلامی و نیز مستشرقان این باور را در تألیفات خود نوشته یا تکرار کرده‌اند که کلام امامیه آغاز مستقلی نداشته و برگرفته از کلام معتزله است. نزدیکی آرای امامیان دوران میانه با معتزله در برخی موضوعات کلامی در شکل‌گیری چنین باوری تأثیرگذار بوده است. با بررسی و مقایسه آثار نخستین متکلمان امامی مکتب کوفه با تأسیس‌کنندگان اعتزال و برجستگان متقدم این مذهب، که در سه کتاب فهرستی ابن‌ندیم، شیخ طوسی و نجاشی انعکاس یافته است، و نیز مقایسه آرای منقول از آنان در دو کتاب المقالات بلخی و مقالات الاسلامیین اشعری به این نتیجه می‌رسیم که متکلمان امامی در مطرح‌کردن بعضی مسائل کلامی و پرداختن به آنها بر معتزله تقدم داشته، و در بسیاری موضوعات به موازات آنها نظریه‌پردازی می‌کرده‌اند.

کارنامه فکری، ادبی و ‌علمی محتشم کاشانی و فیض کاشانی از منظر نوع مناسبات سیاسی‌شان با حکومت صفوی در خور تأمل است. مقایسه این دو جهان‌بینی نشان می‌دهد که تأثیرپذیری مستقیم این دو شخصیت از فضای گفتمانی عصر صفوی، تولیدات فرهنگی و ساختار فکری، آنان را به دو گونه توجه متمایز به دربار صفوی و لاجرم، دو نوع پیوند و مواجهه با آن معطوف کرد. مقایسه نوع مواجهه‌های آنها با کانون قدرت و سیاست عصر صفوی نشان می‌دهد که این دو شخصیت کاشانی، تحت تأثیر بسترهای سیاسی، ‌تاریخی و ‌فرهنگی، بنیان‌های فکری و ظرفیت‌های روانی و نیز دوره زیست خود، دو گونه رابطه متمایز با دربار صفوی تنظیم کرده‌اند که مؤلفه‌هایی مانند نوع نگاه آنان به تشیع، میزان دوری و نزدیکی‌شان به دربار صفوی، علایق و پیش‌زمینه‌های فکری‌ادبی، روحیه انتقادی یا همراهی و همدلی با دربار و غیره مستقیماً بر آن تأثیر گذاشت. در این پژوهش می‌کوشیم با بررسی تأثیر فضای گفتمانی و فکری‌ایدئولوژیکی ایران عصر صفوی بر جهان‌بینی این دو شخصیت کاشانی، نقش این تأثیرگذاری بر نوع مواجهه‌هایشان با دربار صفوی و برآیندها و نتایج هر کدام از این دو نوع نگرش را تبیین کنیم.

کتاب نقد اصول المذهب الشیعة نوشته ناصر القفاری، به صورتی گسترده و شدید، عقاید و باورهای شیعی را نقد، و به آن هجمه کرده است. از جمله باورهایی که هدف هجمه وی قرار گرفته، عصمت امام است. نویسنده در کتابش با استفاده از مغالطات متعدد، باور شیعیِ عصمت امام را نقد می‌کند. این پژوهش، با هدف تبیین مغالطات قفاری در نقد عصمت صورت گرفته و با توجه به محدودیت مقاله، فقط به سه مغالطه دروغ، مغالطه منشأ و مغالطه نقل‌قول ناقص می‌پردازد. شواهد متعدد در این پژوهش نشان می‌دهد نویسنده با نسبت‌دادن دروغ به افراد و جریان‌ها، ایجاد منشأ متعدد برای عقیده عصمت و تقطیع روایات ائمه b در قالب شبه‌استدلال‌ها، قصد تحریف حقیقت و القای دیدگاه‌های غیرواقعی بر مخاطب را دارد. در این مقاله از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده شده و شیوه گردآوری داده‌ها نیز کتاب‌خانه‌ای است.

مقاله حاضر به مناسبات جریان‌های فکری (کلامی) و سیاسی شیعیان معاصر کشور کویت با حکومت و سایر مسلمانان پرداخته است. جریان‌های فکری و کلامی شیعیان کویت شامل جریان‌های اصولی، اخباری و شیخی است. جریان‌های سیاسی نیز تشکل‌های التحالف الوطنی الاسلامی (معتقدان به ولایت فقیه)، تجمع العدالة والسلام (طرفداران مرجعیت شیرازی)، تجمع المیثاق الوطنی، تجمع الرسالة الانسانیة (شیخی‌های احقاقی) و مستقل‌ها را شامل می‌شود. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی، و شیوه گردآوری اطلاعات مصاحبه‌ای و کتاب‌خانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر اساس روش‌شناسی و معیارهای جریان‌شناسی، از سه جریان اصلی فکری و کلامی که بر مواضع سیاسی و اجتماعی تأثیرگذارند، دو جریان اخباری و شیخی، جریان‌هایی درون‌گرا و حافظ نظم موجودند و در مقابل اصولی‌ها جریان‌ساز بوده‌اند و بیشتر تشکل‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را ایجاد کرده‌اند. قریب به اتفاق جریان‌های شیعی، تعاملی مثبت با یکدیگر، با حکومت و سایر جریان‌ها، به استثنای جریان سلفی تندرو، دارند.

پژوهش حاضر با هدف امکان‌سنجی اقامه برهان بر وجود خدا از منظر ابن‌سینا، صدرای شیرازی و محمدحسین طباطبایی به روش کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد تحلیلی، توصیفی و تطبیقی انجام شده است. در مسئله برهان‌پذیری، بعد از تحلیل دیدگاه‌های فیلسوفان مد نظر چنین نتایجی به دست آمد: نخست، وجود خدا برهان‌پذیر است، برهان‌پذیری به این معنا که اثبات وجود خدا برای انسانْ معقول و منطقی است و امتناع ذاتی ندارد. دوم اینکه، وجود خدا از طریق «برهان لمّی بالذات»، «برهان إنّی از نوع دلیل» و «برهان إنّی مطلق از نوع تضایفی» اثبات‌پذیر نیست. اما از طریق «برهان لمّی بالعرض» و «برهان إنّی از نوع ملازمات عامه» می‌توان وجود خدا را اثبات کرد. در این نوشتار «برهان لمّی بالعرض» برای اثبات وجود خدا پیشنهاد شده است که در آثار ابن‌سینا و صدرای شیرازی نیز وجود دارد. «برهان لمّی بالعرض» وجود نعتی حق‌‌تعالی را اثبات می‌کند و همین مستلزم اثبات وجود نفسی‌اش نیز هست. با این تبیین، مسئله برهان‌پذیری وجود خدا با قاعده «الواجب لابرهان علیه» تعارضی نخواهد داشت، زیرا مفاد قاعده از طریق «برهان لمّ بالذات» بر برهان‌ناپذیری وجود خدا دلالت می‌کند.

«اتحاد اسلام» از جمله جریان‌های فکری مطرح در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی بود. تحت این عنوان برای مدتی آرمان اتحاد کشورهای اسلامی در برنامه کاری اندیشمندان و حتی کنشگران سیاسی جهان اسلام قرار گرفت. در این میان ایران و عثمانی به عنوان دو کشور مستقل اسلامی نقش پررنگ‌تری ایفا کردند؛ به‌خصوص نقش سید جمال‌الدین اسدآبادی و سلطان عبدالحمید دوم در این زمینه در خور توجه است، چنان‌که اتحاد اسلام هم با نام سلطان عبدالحمید دوم عجین شده و هم تعریف و توصیفش بدون ذکر سید جمال‌الدین اسدآبادی ممکن نیست. در این مقاله در نظر داریم با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای و به شیوه توصیفی‌تحلیلی اشتراکات و افتراقات اتحاد اسلام از دیدگاه سید جمال‌الدین اسدآبادی و سلطان عبدالحمید دوم را بررسی کنیم. یافته‌ها نشان می‌دهد، اتحاد اسلام اندیشه‌ای همگن و یک‌دست نبود و با توجه به موقعیت اجتماعی و جغرافیایی منادیانش تعریف‌های متفاوتی از آن مطرح می‌شد. این مسئله درباره درک منادیان شناخته‌شده و اصلی‌اش، یعنی سید جمال و سلطان عبدالحمید، نیز صادق است و بی‌شک اتحاد اسلام مد نظر سید جمال‌الدین، در ضمن تشابهات بسیار، تفاوت‌هایی نیز با اتحاد اسلام سلطان عبدالحمید داشت.

«کارکرد» در میان مفاهیم جامعه‌شناختی به معنای نتیجه و اثر واقعه یا حرکت تعریف شده است و «کژکارکرد» هنگامی معنا پیدا می‌کند که نتایج مطلوب و آثار عینی و مشاهده‌پذیر نهادها در عرصه اجتماعی ظهور و بروز نداشته باشد. پرسش این پژوهش این است که: در میان اهتمام مردم ایران در عصر قاجار به برگزاری آیین‌های مذهبی، به‌خصوص شعائر محرم، این مناسک دینی در عرصه‌های اجتماعی چه نتایج منفی‌ای داشته‌ است؟ و این کژکارکردها به چه دلیل در آیین‌های مذهبی وارد شده‌ است؟ برای پاسخ به این پرسش، شعائر مذهبی را از ابعاد مختلف، اعم از فردی و اجتماعی، بررسی کرده‌ایم، و نتیجه گرفته‌ایم که ایجاد کژکارکردها در شعائر مذهبی عموماً به دلیل پیرایه‌هایی بوده که به دست مردم، و به دلیل بی‌توجهی به متولیان مذهبی درباره این اضافات، ظاهر شده است.

امکان فهم متون دینی از دغدغه‌های همیشگی دین‌پژوهان بوده و تاکنون اندیشمندان شرق و غرب نظریه‌های مختلفی درباره‌اش مطرح کرده‌اند. در همین خصوص بحث‌های پُردامنه‌ای هم میان عالمان اسلامی از دیرباز درباره ممکن‌بودن یا نبودن فهم قرآن مطرح شده‌ است. آنچه در آثار نگاشته‌شده بیشتر محل توجه قرار گرفته، اقامه ادله در اثبات فهم‌پذیری قرآن است. حال آنکه، پیش از بحث درباره «فهم‌پذیری» یا «فهم‌ناپذیری» قرآن باید مشخص شود که: در فهم‌پذیردانستن قرآن فهم چه کسانی ملاک است؟ فهم کدامین معانی از قرآن مد نظر است؟ و چه میزان از فهم، معیار سنجش قرار می‌گیرد؟ در حقیقت این پرسش‌ها ناظر به مؤلفه‌ها و به عبارتی مبانی «فهم‌پذیری قرآن» است که باید پیش از اقامه ادله بر ممکن‌بودن یا نبودن فهم قرآن، پاسخ داده شود. نظر به اهمیت این موضوع، پژوهش حاضر با رویکردی درون‌دینی مبتنی بر روش توصیفی‌تحلیلی پاسخ پرسش‌های فوق را می‌کاود و بر اساس مؤلفه‌های به‌دست‌آمده ادله مخالفان امکان فهم قرآن را نقد می‌کند.