جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قوس صعود و نزول از نظریه­های پایه در عرفان اسلامی است. این نظریه به تبیین نظام هستی و ارتباط آن با وجود حضرت حق (خداوند) می­پردازد و موجودات عالم را در دو قوس نزول و صعود در نظر می­گیرد که از یگانه وجود حقیقی نشأت گرفته و به صورت دایره­وار به آن بازمی­گردند. مقاله پیش­رو در صدد است با بهره­گیری از روش پژوهشی تاریخی و نقلی به وجه اشتراکات و تمایزات تبیین­های مختلف این نظریه در کلمات عرفا دست پیدا کند. در نهایت تلاش بر یافتن ریشه­های تاریخی و عقیدتی موجد این نظریه در عرفان اسلامی است. از جمله سه عامل در ایجاد این نظریه تأثیرگذار تشخیص داده می­شوند که عبارتند از: عقبه فلسفی بحث از فرایند خلقت؛ پذیرش نظریه وحدت وجود و گرایش به کمال و سیر و سلوک در عرفان.

مولانا جلال­ الدین محمد بلخی یکی از حلقه‌های مهم پیوند بین جریان «عرفان ایرانی- اسلامی» با موسیقی بوده است؛ حلقه‌ای که بیش از هرچیز در سنت‌های سماع تجلی یافته است. پژوهش حاضر ویژگی‌های موسیقی عرفانی را برشمرده و رابطه بین مولانا و موسیقی را تبیین کرده است. نمادهای عرفانی را بررسی کرده و به نشانه‌های موسیقایی در اشعار مولانا اشاره کرده است. فرض اولیه پژوهش برآن بود که مفاهیم و مؤلفه­ هایی در اشعار عرفانی و رقص سماع وجود دارند که قابل ترجمه به موسیقی از طریق ابزارهای بیانی موسیقایی‌اند. از این رو، جهت بررسی امکان تجلی مفاهیم عرفانی در یک اثر موسیقایی «پوئم سمفونیک مولوی» ساخته­ی هوشنگ کامکار که برای هشت‌صدمین سالگرد تولد مولانا ساخته شده بود، به‌عنوان مطالعه موردی انتخاب گردید. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه­ ای و بررسی نت‌نوشت( پارتیتور) این اثر انجام شد و ضمن تحلیل مختصر آن از جنبۀ موسیقی، بازتاب مفاهیم عرفانی در پوئم سمفونیک مولانا مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش امکان تجلی مفاهیم و مؤلفه‌های اشعار عرفانی در یک اثر موسیقی را اثبات کرد و بیشترین تأثیرپذیری این اثر از مفاهیم و مؤلفه­ های سماع مولویان مربوط به اشعار مولانا و ویژگی­های ریتمیک حاصل از آن ارزیابی نمود. سایر تأثیرات در زیرمجموعه­ای از مفاهیم معانی اشعار قابل طبقه­ بندی بودند.

کشف­المحجوب ازقدیمی­ترین ومهم ترین متون نثرعرفانی قرن پنجم است؛ به همین دلیل از زوایای مختلف موردتوجه محققان ادبی به ویژه عرفان پژوهان بوده وموردتحلیل و کنکاش بانگاه کلاسیک به شرح و تفسیر متن آن پرداخته­اند. دراین مقاله، بارویکردی نووبراساس نظریه­ی کنش­گفتاری جان راجرز سرل و طبقه بندی پنجگانه او از کنش های گفتاری و نمونه برداری سیستماتیک پاره­گفتارهای کشف­المحجوب ، تحلیل شده است که یکی از مبانی ایجاد ارتباط کلامی و از مباحث مهم زبان شناسی وتحلیل گفتمان به شمار می­رود. این نظریه با تکیه بر کنش­های گفتاری ساختار متن را با توجه به موقعیت اجتماعی افراد تحلیل می­کند از دیدگاه سرل هر شخص هنگام سخن گفتن فعلی را انجام می­دهد و مخاطب با توجه به بافت آن را درک می­کند. ومقصود از فعل (کنش) گفتاری به معنای خاص ان کاری است که گوینده ضمن سخن انجام می دهد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی کنش­های گفتاری در متن کشف المحجوب را واکاوی می­کند. نتایج بدست آمده نشان می­دهد کنش­های گفتاری اظهاری بیشترین بسامد را داردکه بانگاه تازه ی هجویری تازمان وی، باورهای تصوف خویش که تلفیقی ازطریقت وشریعت است و بیشترباتوجیهات قرآن وحدیث و مشایخ وعرفای قبل وهم دوره ی خود اظهارمی شود.

نظریه استعاره‌های شناختی یا مفهومی اولین بار توسط لیکاف و جانسون در کتاب استعاره‌هایی که با آن زندگی می کنیم، مطرح شد. طبق نظر ایشان، استعاره‌ دیگر تنها عنصری بلاغی و مختص زبان شعر نبود، بلکه ایشان معتقد بودند که زیربنای تفکر انسان، استعاری است. گرچه ابتدا استعاره‌های شناختی در زبان روزمره بررسی شد، اما با توجه به انتزاعی بودن زبان عرفان، آرام آرام جای خود را در مطالعات عرفانی باز کرد. مثنوی مولانا یکی از بزرگ‌ترین کتب منظوم عرفانی است که بررسی شناختی مفاهیم انتزاعی در آن جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از این مفاهیم خیال است. این پژوهش به دنبال بررسی شناختی عنصر خیال در مثنوی مولانا با رویکرد توصیفی- تحلیلی است. در ابتدا، گزارشی از انواع استعاره‌های شناختی با محوریت خیال در مثنوی ارائه شده و سپس نگارنده این استعاره‌ها را از منظر شناختی تحلیل نموده است. بررسی عنصر خیال در قالب شناختی در مثنوی مولانا نشان می‌دهد که وی به منظور ملموس کردن این مفهوم انتزاعی، قلمروهای مبدا حسی یا عینی را برای آن انتخاب کرده است. از بین استعاره‌هایی که مولانا با محوریت خیال در مثنوی به کار برده است، «خیال مظروف است» و «خیال حیات‌مند است» بیشترین بسامد را دارند و پس از آن «خیال تصویر/عکس است» و «خیال دام است» در مرتبه بعد قرار می‌گیرند که منعکس‌کننده نگاه مولانا به خیال می‌باشند.

رواداری یکی از مهم‌ترین فضایلی است که انسان از آغاز خلقت به آن گرایش داشته و از مفاهیم عمیق در روابط انسانی است. رواداری دارای مبانی مختلف و حیثیت­ های گوناگونی همچون؛ سیاسی، اجتماعی، دینی، فرهنگی و علمی است. در مکاتب و ادیان الهی و اخلاقی بر رواداری تأکید می­ شود. در رواداری دینی، جایگاه رواداری، اصول، شاخصه‌ها، حدود و ریشه ­های آن از منظر دین تعیین می­شود. از جمله مواردی که باید به سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) تأسی کرد برخورد با کفار، گناهکاران و عقاید مخالف است که این برخورد توأم با رأفت اسلامی است. اگر دیدگاه روادارانه بر جوامع مسلمان حاکم شود، نگاه الهی و عرفانی جایگزین نگاه جزمی و دیدگاه تکفیری و سلفی می‌شود و جامعه و امت اسلام از جو متعصبانه و خشونت ­بار و لعن و طرد و رد بری شده و جامعه اسلامی به سمت تکامل و پیشرفت رهنمون می‌شود. در عرفان اسلامی نیز -که از منظر علمی، اصول و شرایط نیل به معرفت و حقیقت غائی در آن تبیین می­گردد- رواداری و مدارا از جایگاه بالایی برخوردار است. در عرفان اسلامی کرامت انسانی، شایسته مهر و محبت و برخورد روادارانه همراه با مدارا و رفق و شفقت است.

برهان­الدّین محقق ترمذی یکی از بزرگان طریقۀ مولویه است که در اوان جوانی به خدمت بهاءولد بلخی درآمد و در نزد او مراتب سلوک عرفانی را طی نمود؛ وی در تربیت مولانا نقش بسزایی داشت و توانست خداوندگار جوان را به وادی طریقت هدایت کند و او را در سلک عشاق عرصۀ ولایت قرار دهد. از سیّد سردان مجموعه­ای به نام «معارف» و چند تفسیر کوتاه از آیات قرآن کریم باقی مانده است که از علم دینی عمیق و بینش عرفانی بالای او حکایت می­کند. جستار حاضر که مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای است و با روش توصیفی – تحلیلی انجام می­شود، بهره­گیری محقق ترمذی را از آیات قرآن و احادیث در تبیین مفاهیم عرفانی بررسی می­کند و برای تحلیل بیشتر از دیدگاه­های اهل عرفان نیز بهره می­گیرد. نتیجۀ پژوهش آشکار می­کند که محقق ترمذی از آیات قرآن و احادیث بیشتر در تبیین دو مبحث محوری تصوّف یعنی «سلوک عرفانی» و «انسان کامل» استفاده کرده است. در مبحث «سلوک عرفانی» مفاهیمی مانند فراق از بارگاه الهی، توبه، هواجس نفسانی، نسیان غیر حق و .... و در بخش «انسان کامل» مسائلی چونان مجالست با انسان کامل، لطف سرشار و اخلاق نیک انسان کامل، نورانیت انسان کامل، مرتبۀ رؤیت انسان کامل و ... بررسی گردیده است. سیّد سردان با بینش تأویلی خود تعابیر عرفانی عمیقی از آیات قرآن و احادیث ارائه داده و با این تمهید مباحث محوری تصوف اسلامی را تبیین نموده است.برهان­الدّین محقق ترمذی یکی از بزرگان طریقۀ مولویه است که در اوان جوانی به خدمت بهاءولد بلخی درآمد و در نزد او مراتب سلوک عرفانی را طی نمود؛ وی در تربیت مولانا نقش بسزایی داشت و توانست خداوندگار جوان را به وادی طریقت هدایت کند و او را در سلک عشاق عرصۀ ولایت قرار دهد. از سیّد سردان مجموعه­ای به نام «معارف» و چند تفسیر کوتاه از آیات قرآن کریم باقی مانده است که از علم دینی عمیق و بینش عرفانی بالای او حکایت می­کند. جستار حاضر که مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای است و با روش توصیفی – تحلیلی انجام می­شود، بهره­گیری محقق ترمذی را از آیات قرآن و احادیث در تبیین مفاهیم عرفانی بررسی می­کند و برای تحلیل بیشتر از دیدگاه­های اهل عرفان نیز بهره می­گیرد. نتیجۀ پژوهش آشکار می­کند که محقق ترمذی از آیات قرآن و احادیث بیشتر در تبیین دو مبحث محوری تصوّف یعنی «سلوک عرفانی» و «انسان کامل» استفاده کرده است. در مبحث «سلوک عرفانی» مفاهیمی مانند فراق از بارگاه الهی، توبه، هواجس نفسانی، نسیان غیر حق و .... و در بخش «انسان کامل» مسائلی چونان مجالست با انسان کامل، لطف سرشار و اخلاق نیک انسان کامل، نورانیت انسان کامل، مرتبۀ رؤیت انسان کامل و ... بررسی گردیده است. سیّد سردان با بینش تأویلی خود تعابیر عرفانی عمیقی از آیات قرآن و احادیث ارائه داده و با این تمهید مباحث محوری تصوف اسلامی را تبیین نموده است.

سید احمد فردید (1289-1373) با تلفیقی که از فلسفه هرمنوتیکی هایدگر و عرفان ابن عربی به دست داده است نماینده یکی از رویکردهای معاصر در مواجهه انتقادی با غرب است.وی با اتکاء به کاوش‌های اتیمولوژیک(etymological studies) و بهره‌ گیری از آراء عرفای اسلامی به ویژه عرفان نظری محیی الدین ابن عربی،رویکرد اشراقی کربن و خوانشی خاص از فلسفه هایدگر و قرائتی خاص از متون و اصطلاحات فلسفه و کلام اسلامی و تفاسیر شعر شاعرانی چون جامی به مقولات و مفاهیمی خاص برای صورتبندی مفهومی مواجهه « ما» و « غرب » دست یافته است . برای فردید، «غرب» نه یک مفهوم جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی یا حتی فرهنگی بلکه به تبعیت از هایدگر، ماهیت غرب، متافیزیک است . متافیزیک تلقی و تفسیر خاصی از وجود فی­نفسه و نحوه رویارویی خاصی با هستی یعنی نوع خاصی از اونتولوژی است. به همین دلیل برای فردید، به تبعیت از هایدگر، غرب و به همان سان شرق، مفاهیم انتولوژیک(Ontologic) هستند. غرب و شرق عبارتند از دوگونه اونتولوژی و دوگونه فهم از وجود فی­نفسه که خودشان را در دو سنت و تاریخ گوناگون، دو فرهنگ و تمدن مختلف و در دو گونه نظام اجتماعی متفاوت آشکار می‌سازند. این نوشتار می کوشد تا به تحلیل مبانی و لوازم این مواجهه و دستاوردهای آن برای اندیشه ایران معاصر بپردازد .

صدرالمتالهین در برخی موارد، در باب یک مسئله، در مواضع گوناگون، متفاوت سخن گفته‌است در نتیجه، فهم نظر وی و دیدگاه حکمت متعالیه پیرامون آن مسئله، دشوار شده‌است. در این مقاله روشن خواهد شد نظر نهایی ملاصدرا چیزی جز نظر اکابر و محققین از عرفا نیست. بدین منظور به بررسی جایگاه و اهمیت ویژه عرفا نزد ملاصدرا و عنایت و علقه‌ی خاص وی به ایشان، سپس شباهت‌های دیدگاه ملاصدرا با عرفا و مویدات عرفانی وی که در آثارش به آن‌ها اشاره کرده‌است، می‌پردازیم و روشن خواهیم کرد که نه‌تنها مبانی حکمت متعالیه، مبانی مدلل و مبرهن عرفان نظری است بلکه برخی نظریات بنایی وی نیز به‌ویژه در مسائل الهیات خاص، کاملا عرفانی است و این مقدمات نتیجه‌ای جز این در پی ندارد که نظر نهایی ملاصدرا، همان دیدگاه‌های عرفانی است. اهمیت این تحقیق به این است که پس از وصول این مهم، فهم و درک نظر نهایی ملاصدرا در امور مختلف آسان‌تر و اختلاف نظرات درباره نظر نهایی وی کم‌تر خواهد شد. روش تحقیق در این پژوهش، در مقام جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و اسنادی و در مقام تبیین، توصیفی-تحلیلی است.

هنر و عرفان از دیرباز با یکدیگر ارتباط داشته‌اند.‌ تئاتر یکی از هنرهایی است که از جنبه‌های گوناگون با عرفان و مناسک عملی تصوف مرتبط است. ریچارد شکنر(1943.م) نظریه پرداز معاصر در حوزه اجرا و نمایش، در اثر خود با عنوان: «نظریه اجرا» از نوعی فرم اجرایی سخن می‌گوید که‌‌ می‌تواند از جهات گوناگون همچون وجود «Actuals» در بطن اجرا، با «واقعه‌‌‌های» عرفانی که در اثر مکاشفه بر قلب سالک ریخته می‌شود، ارتباط داشته باشد. او در تحلیل این مفهوم به نظریات میرچا الیاده (1986-1907.م) اشاره می‌کند، که بر مبنای آن وقوع «Actuals»، اجراگران را در زمان و مکانی قدسی قرار می‌دهد. «واقعه عرفانی» در عرفان اسلامی نیز حالتی ذکر شده که برای سالک در اثر انجام اعمال بدنی خاصی همچون برخی از ریاضت ها، روی می‌دهد. بنابراین به نظر می‌رسد در دو مفهوم پیش گفته، از یک سو با «عمل» و فعالیت‌های اجرایی و از سوی دیگر با رویدادی قدسی مواجه هستیم. در این جستار برآنیم تا پس از شرح مختصری از نظریه اجرای شکنر، با بررسی و تبیین آراء صوفیانی که در رابطه «واقعه» عرفانی سخن گفته‌ یا قلم زده‌اند، به واکاوی مفهوم «Actual» بپردازیم. لازم به ذکر است این پژوهش به شیوه مطالعات کتابخانه‌ای و با روش مقایسه‌ای انجام شده است.

شفاعت اصلي اعتقادي و يکي از مهم‌ترين بحث‌هاي کلامي ميان شيعه و اهل‌سنت است. هرچند اصل شفاعت به‌روشني در قرآن بيان شده و شفاعت اولياي الهي در آخرت از سوي مفسران مسلمان (شيعه و اهل‌سنت) پذيرفته شده است، اما به اعتقاد گروهي شفاعت فعل خدا و حق اوست و درخواست فعل وي از غير او شرك است؛ آنان از جمله صاحبان تفسير المنار (محمدعبده و رشيدرضا) دراين‌باره شبهه‌هايي مطرح ‌کرده‌اند. مفسران شيعه ازجمله صاحب تفسير تسنيم، آيت‌الله جوادي‌آملي کوشيده‌اند با آيات و قرائن روايي- کلامي به اين شبهه‌ها پاسخ دهند. شفاعت تغييري در ارادۀ الهي نيست، بلکه به اذن او وقوع امري معقول و برپايه دلايل عقلي است. با توجه به مناقشه‌انگيز بودن مسئله شفاعت ميان مسلمانان، توجه به آن ضروري است. هدف اين پژوهش بررسي تطبيقي دو ديدگاه است. نخست شبهه‌ها درباره شفاعت مطرح شده، سپس با تکيه بر تفسير تسنيم با دلايل قرآني، عقلي و روايي پاسخ داده شده ‌است. اين پژوهش به‌شيوه توصيفي- تحليلي، با تکيه بر داده‌هاي کتابخانه‌اي سامان يافته است.