جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش‌های عمیق در باره حقیقت علم الهی، زمینه‌ساز ایجاد جریان‌های مختلف کلامی در گستره تاریخ شده است. در این پژوهش علم الهی از منظر تفسیری با محوریت گرایش کلامی علامه طبرسی، با روش کتابخانه‌ای و تاکید بر تفسیر مجمع البیان، بررسی شده است. علامه طبرسی مقوله علم الهی را در چهار بخش- معناشناسی علم، نظائر معنایی علم در قرآن، ماهیت شناختی علم الهی، علم الهی و انسان- مورد توجه قرار داده است. مبنای او در تفسیر آیات الهی، دو اصل توحید و اختیار انسان است. علامه طبرسی کوشیده با تحفّظ بر این دو اصل، و با عطف به شواهد قرآنی و روایی، نزدیک‌ترین معنا به گزاره‌های قرآنی از علم الهی را ارائه دهد.

یکی از مسائلی که در آموزه‌های دینی مورد تأکید قرار گرفته، مسأله نیت و جایگاه آن در سعادت و شقاوت انسان است. در برخی روایات، نیت فرد ملاک ارزش‌گذاری انسان، و برتر از عمل دانسته شده است. در جستار حاضر تلاش می‌شود با رویکرد فلسفی و به شیوه عقلی و نقلی، اصطلاح نیت در آموزه‌های دینی و حکمت متعالیه مورد بازخوانی و تحلیل قرار گیرد. در همین راستا ابتدا گزارشی اجمالی از چیستی نیت و جایگاه آن در آیات و روایات ارائه شده و سپس براساس مبانی حکمت متعالیه، چیستی نیت، مورد تحلیل فلسفی و وجودشناختی قرار گرفته است. دستاورد تحقیق این ‌است که «نیت» برابر با تصورات ذهنی و باور صرف نیست، بلکه حالتی نفسانی است که پس‌ از شکل‌گیری اعتقاد، تصمیم و عزم بر فعل، در نفس، حادث می‌گردد. به دیگر سخن، نیت برآیند مجموعه بینش‌ها و باورهای انسان است که پس از شکل‌گیری شاکله و شخصیت، و پیش از صدور افعال جوارحی، در نفس انسان پدید می‌آید.

در قرآن کریم و احادیث، «تفقه در دین» و تحصیل معرفت دینی مورد توصیه و تشویق مؤکد قرار گرفته است. «تفقه در دین» به معنای آگاه شدن از معارف و احکام دینی، آگاهی از طریق تقلید را شامل می‎شود، اما کاربرد خاص آن به شناخت محققانه و مجتهدانه اختصاص دارد. قلمرو «تفقه در دین»، شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام فرعی عملی دین می‎شود؛ اگرچه کاربرد آن در اصطلاح رایج در حوزه‎های علمیه به شناخت اجتهادی احکام مربوط به اعمال مکلفان اختصاص دارد. «علم آخرت یا خداشناسی و خودشناسی»، «بصیرت در دین»، «علم ملازم با اعتقاد و عمل و خشیت الهی»، «علم به معارف ایمانی»، «طریق آخرت و سلوک آن» تفاسیری است که از سوی عالمان اسلامی درباره چیستی فقه و تفقه در روایات بیان شده است. برای هریک از تفاسیر مزبور می‎توان شواهدی از روایات ارائه داد، ولی به هیچ‏یک اختصاص ندارد، و همه آنها مقصود و مطلوب است. در روایات، طلب و تحصیل علم بر هر مسلمانی به عنوان فریضه قلمداد شده است. مقصود از علم در این روایات، علمی است که یا بخشی از دین (یعنی اعتقادات، اخلاقیات و احکام مربوط به افعال مکلفان) را در برمی‎گیرد، و یا تحصیل آنها مورد تأیید و توصیه دین است. تحصیل این علوم از نظر وجوب و استحباب، و در فرض اول، عینی یا کفایی و اجتهادی یا تقلید بودن نسبت به افراد و شرایط مختلف، متفاوت است. در همه فروض و احتمالات، اعتقادات دینی به دلیل اینکه شالوده دین و دیانت به شمار می‎روند، جایگاه ویژه و برجسته‎ای دارند

گفتگوی بین الادیانی واتیکانی دوم تحولاتی را در جامعه مسیحی ایجاد کرده که در خور توجه است. از جمله این تحولات می‌توان به بسط و توسعه تبشیر اشاره کرد. بعلاوه فضای پسا رنسانس غربی نیز بستری برای شکل گیری دانش میسیولوژی فراهم آورده است تا مسیحیت بتواند با بهره گیری از مدل‌های نوآورانه این دانش، بر حوزه تبشیری خود غنا بخشد. در این مقطع تبشیر دیالوگی چهره مسیحیت را در تعامل با ادیان دیگر باز سازی کرده است. این نوشتار با روش تحلیلی به بررسی این ادعا پرداخته و نشان داده است که مسیحیت در همراه کردن گفتگوی بین الادیانی با تبشیر موفق بوده است. یافته‌های این تحقیق نشان داده است که گرچه گفتگو میان مسیحیان و اندیشمندان سایر ادیان در یک فضای علمی و آکادمیک همواره پس از شورای واتیکانی دوم وجود داشته است، لیکن یک سطح از گفتگو نیز در فضای میسیونری شکل گرفته است و تبشیر دیالوگی را رقم زده است. در این نوع از تبشیر، میسیونرهای مسیحی با بهره گیری از استراتژی زمینه‌مند سازی و مدل‌های گوناگون آن نظیر مدل پل زنی و مدل جنبش درونی مسیر تبشیری خود را طی می‌کنند.

حکمای حکمت متعالیه معتقدند «توسل» و «شفاعت» با تکیه بر مبانی نفس شناختی قابل اثبات است. از نگاه حکمت متعالیه، اولیای الهی دارای نفوس مجردی هستند که به ‌سبب بندگی خالص و عنایت‌های خاص خداوند متعال به مرتبه بالایی از تکامل رسیده‌، و پس ‌از مرگ ظاهری به‌ طور تمام ‌و کمال باقی می‌مانند. ازاین ‌رو نفوس اولیای الهی می‌توانند در حیات و ممات، واسطه‌گری کنند. این مقاله با روشی توصیفی تحلیلی، مبانی نفس شناختی توسل و شفاعت را اصطیاد، تحلیل و تثبیت کرده و ارتباط این مبانی با بحث توسل و شفاعت را روشن ساخته است. اثبات تجرد نفس، بقاء و تاثیر نفس، ارتقاء و تکامل نفس ناطقه و ولایت تکوینی انسان کامل، از جمله مبانی نفس شناختی توسل و طلب شفاعت‌اند.

جمال‌الدّین محمد بن حسین (متوفای 1125) معروف به «آقاجمال» از نام‌آوران علوم عقلى و نقلى در سده دوازدهم هجرى و دارای تألیفات فراوانی در این دو حوزه است. وی از شاگردان پدرش آقاحسین (١٠١٦- ١٠٩٨) و مجلسی اول (١٠٠٣- ١٠٧٠) است. آقاجمال با اینکه از ملاصدرا متأخر است ولی از مبانی حکمت متعالیه، در مباحث کلامی استفاده نکرده است. مباحث کلامی او مبتنی بر فلسفه مشاء بوده و با توجه به تسلط ایشان بر علوم عقلی و نقلی، از این دانش‎ها در علم کلام استفاده کرده است. استدلالات کلامی وی در مباحثی که بهره‎گیری از نقل مستلزم دور است عقلی محض، و در مباحثی که چنین نباشد، عقلی - نقلی است. ایشان از روش عقلی برای تأویل و توجیه آیات و روایات اعتقادی بهره فراوان برده است