جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

راز واژه‌ای است که مفهومی لغزنده و مبهم دارد. مصطفی ملکیان و گابریل مارسل، این واژه را به دو گونه متفاوت اما صریح و قطعی معنا کرده­اند. این دو دانشمند با تعریف متفاوت و متمایزی از راز و بر اساس تعلقات فلسفی متفاوت، رویکرد جداگانه‌ای درباره راز دارند. در این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای نگارش یافته است، نقش و اثر راز­باوری در نظام معرفتی و به تبع آن در نحوه زیست وجودی و حتی عملی انسان، روشن می‌شود. بر اساس یافته‌ها، دو رویکرد متفاوت مارسل و ملکیان در برخورد با واژه راز، از مارسل، فیلسوف راز می‌سازد و او را پیوسته مشغول به امر راز­آمیز نگاه می‌دارد و ملکیان را از آن­چه راز برمی‌شمارد، دور می‌کند و حتی خردمندی را در دوری نمودن از رازها می‌داند. این دو فیلسوف در جایگاه معنایی، معرفتی و هستی­شناختی و نیز دسترسی یا عدم­دسترسی انسان به راز، اختلاف نظر دارند.

علامه طباطبایى پیش از نگارش تفسیر المیزان در قم، تفسیر دیگری با نام تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن در زادگاهش تبریز نگاشت و این تفسیر پایه‌های اولیۀ المیزان محسوب می‌شود. سبک آن چنین است که علامه، ابتدا تفسیر به‌نسبت کوتاهی از آیات، با محوریت روش قرآن به قرآن آورده و آن‌گاه روایات مرتبط را ذکر کرده‌ و سپس تلاش داشته که میان آیات و روایات سازگاری ایجاد کند. چنان­که از عنوان این تفسیر پیداست، روایات نقش مؤثری در تفسیر آیات ‌دارند، اما به این معنا نیست که متوقف بر روایات بوده، بلکه مشتمل بر روش‌های گوناگون و متنوع تفسیری است که عبارتند از: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با حدیث، تفسیر قرآن با قواعد ادبی، تفسیر قرآن با لغت، و تفسیر قرآن با عقل.

برخی از خاورپژوهان با استناد به تشابهات میان قرآن و تورات، به فرضیه اقتباس روی آورده­اند و با طرح این فرضیه، درصدد اثبات منشایی غیر­وحیانی برای قرآن و عدم پیامبری حضرت محمد(ص) هستند. این پژوهش با رویکرد توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به بررسی و نقد فرضیه اقتباس در بعد شریعت، در بخش عبادات و به شکل خاص به زکات می­پردازد و با بررسی تطبیقی زکات در قرآن کریم و تورات، علت وجود درون­مایه­های مشترک میان ادیان الهی در عبادات را ناشی از وحدت منشأ الهی ‌آن­ها می­داند نه به دلیل اقتباس آن­ها از یک­دیگر. افزون بر آن، به تبیین سازوکار دقیق و جامع زکات در قرآن پرداخته و به نقش اصلاحی و تکمیلی قرآن کریم نسبت به شرایع سابق اشاره کرده؛ از جمله: تشریع حکم زکات برای ریشه­کن کردن فقر در جامعه، خروج زکات از یک مسأله اخلاقی صرف به یک واجب شرعی همراه با ضمانت اجرایی دولت اسلامی، دائم بودن پرداخت زکات و خروج از چرخه هفت ساله، هدف­گذاری­های سیاسی، اجتماعی و اخلاقی در پس موارد مصارف زکات و... . این تفاوت­های اساسی، حاکی از عدم­اقتباس حکم زکات از تورات است.

بررسی کارکردهای آموزه امت اسلامی در سنت جامعه­ای که در آن پدید آمده، یکی از راه­های کشف قابلیت­های آموزه امت است؛ زیرا رویداد اجتماعی مشخص، در زمان و مکان و موقعیت خاص منحصر به فرد خود رخ می­دهد. مدینه­النبی و مدینه­الوصی، بهترین گواه بر کارکردهای آموزه امت اسلامی است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، در جست­وجوی پاسخی مناسب برای این پرسش است که پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) برای اِعمال مفهوم امت اسلامی چه رفتارهایی داشتند و چه دیدگاه­های را تبیین نمودند. نتایج نشان می­دهد در مدینه­النبی، مفهوم امت سبب شد در سایه گسترش مشارکت همگانی، عدم­تهییج احساسات ناشی از تعصبات جاهلی، غیرفعال­ کردن گسست­های اجتماعی و تبدیل تهدید تعصبات به فرصت پی­ریزی قواعد انسانی و کم­رنگ شدن تمایزطلبی­های افراطی، عدالت اجتماعی را تحقق بخشد؛ بنابراین می­توان مدینه را فرانمای تأسیسی آموزه امت دانست. هم­سان­سازی امتیازات اجتماعی در زمینه اجتماعی، از مهم­ترین دستاوردهای برآمده از آموزه امت در دوران حکومت امام علی(ع) در مدینه­الوصی بود. در این زمینه، پیوند عدالت اجتماعی با تعادل اجتماعی، احیای عملی جایگاه حقوقی و اجتماعی گروه­های مورد تبعیض، اصلاح نگرش­های قومی-قبیله­ای جامعه به نگرش فراقومی و فرامذهبی و آزادی اجتماعی به منظور کسب امتیازات اجتماعی، مهم­ترین زمینه برای تحقق عینی امت در این دوران بوده است.

در این نوشتار، دیدگاه کاترین کوانی (Kathryn kueny) درباره «شراب» (wine) در دایرةالمعارف قرآن لیدن (Encyclopedia Of the Quran)، جلد 5، صفحات 481-483 مطرح شده و سپس با استفاده از کتاب‌های فقهی، تفسیری و لغوی شیعه و سنی و برخی مواد قانونی حقوق موضوعۀ ایران، نقد و بررسی گردیده است. نویسنده در ابتدا، ماهیت و چیستی شراب و هم­چنین وضعیت مکانی پرورش شراب را بیان کرده و سپس به مفهوم‌شناسی واژه‌های خمر، سکر و رحیق پرداخته است. در ادامه، ماهیت و تفاوت شراب دنیوی و بهشتی را مطرح ساخته و در پایان، به مبانی فقهی شرب خمر و مفهوم استعاری آن اشاره کرده است.

هدف مقاله حاضر آن است که نشان دهد شهرستانی، از بزرگان و تراجم­نویسان اهل­سنت، چگونه در تفسیر خود از روایات ائمه اطهار و به طور خاص امام صادق(ع) تأثیر پذیرفته است و مبانی تفسیر و فهم­پذیری خود را از قرآن چگونه بیان می‌دارد و چه راه­حلی را پیشنهاد می‌دهد. روش مقاله حاضر تحلیلی است. با بررسی مبانی فهم­پذیری شهرستانی در تفسیر مفاتیح الاسرار، به این حقیقت می‌رسیم که وی تنها راه فهم قرآن را مراجعه به اهل­بیت دانسته و خود در بحث مبانی قرآن، بسیار از اهل­بیت تأثیر پذیرفته است. هم­چنین او علم قرآن اعم از تفسیر و تاویل را مختص به اهل­بیت دانسته، سرگردانی مفسران را در تفسیر قرآن، در عدم رجوع به اهل­بیت می­بیند و دوری از آنان را نابودی ­دانسته و معتقد است که اهل­بیت، حافظ و نگهبان واقعی قرآن هستند. با توجه به بیان شهرستانی در مقدمه تفسیر خود و کاربرد استفاده روایات اهل­بیت در این تفسیر، به این جمع­بندی می­رسیم که امکان فهم و تفسیر قرآن برای همه مفسران وجود دارد، به این شرط که پیش­فرض­های مذهبی خود را در تفسیر کنار گذارند و راه درست تفسیر قرآن را انتخاب نمایند که همان مراجعه به اهل­بیت و استفاده از روایات ایشان است. همان­طور که پیامبر(ص) بارها این نکته را در سخنان گهر­بار خود گوشزد نموده­اند.

خداشناسی از موضوعات بسیار اساسی و مهم در قرآن کریم و بیان ائمه علیهم‌السلام است. در موارد فراوانی از آیات قرآن و کلام ائمۀ اطهار به ‌ویژه حضرت علی(ع)، با تعابیر مختلف به راه‌های خداشناسی اشاره شده است. از مهم‌ترین این راه‌ها؛ راه فطرت، راه عقلی – حسی، و راه عقلی _ فلسفی است. از آن­جا که نهج­البلاغه پس از قرآن کریم، ارزشمندترین کتاب هدایت و انسان‌سازی محسوب می‌شود و انعکاس آیات آسمانی قرآن در آن مشهود است، در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی - تحلیلی در بررسی داده‌ها، به تبیین راه‌های اثبات وجود خدا از دیدگاه نهج­البلاغه، سپس تطبیق آن با آیات قرآن می‌پردازیم. نتایج حاصل از تحقیق، نشان می‌دهد که گاهی انسان به‌مجرد توجه به نظام عالم هستی، به حکم عقل فطری، وجود خدای متعال را باور می‌کند و هم­چنین اساس خلقت موجودات و آفریده‌ها، نشان می­دهد که عالم هستی، مسخّر یک موجود مافوق طبیعی است و از نظر عقلی و فلسفی نیز وجود خدا با واسطه اثبات می‌شود؛ این واسطه­ها، یک سری اصول عقلی هستند که ضرورت وجود خدای متعال را ثابت می‌کنند.

اغلب متکلمان اسلامی، به خصوص شیعی که باور به عصمت انبیا دارند، معتقدند که عمل آدم در خوردن میوة ممنوعه گناه نبود. آن­ها توجیهاتی درباره این عمل آدم توجیهاتی ذکر کرده­اند: 1. آدم تنها نهی ارشادی خدا را زیرپا گذاشت نه نهی مولوی او را؛ 2. مراد از گناه آدم در آیه، گناه فرزندان اوست نه خودش. برخی دیگر از متکلمان، ضمن پذیرش گناه بودن عمل آدم، در توجیه آن چنین راه‌کارهایی در پیش گرفته‌اند؛ 3. آدم وقتی مرتکب این عمل شد، نبی نبود؛ 4. آدم را شیطان فریب داد؛ 5. گناه او از روی فراموشی و خطا بود؛ 6. گناه او در بهشت بود؛ 7. گناه او گناه صغیره بود. به اعتقاد نگارنده این توجیهات موفق نیستند. در این مقاله اشکالات آن­ها بیان شده است. به نظر می‌رسد دستور خدا به آدم یک دستور مولوی بود نه ارشادی، و عمل او از روی سهو و نسیان نبود. مهم این است که او دستور خدا را چه ارشادی بوده باشد و چه مولوی، زیرپا گذاشت و بهتر بود که چنین نمی‌کرد.

وحی همان «پیام الهی به پیامبران برای هدایت مردم»، ‌پایه و قوام شرایع الهی و ارزنده­ترین گوهر آسمانی بر دامن زمینیان است و پیوندی ناگسستنی با سرشت و سرنوشت آدمی دارد. در سده­های اخیر، با گسترش موج اسلام­پژوهی در غرب، فرضیه اقتباس برخی از محتویات قرآن از متون دینی و ادبی گذشته نیز یکی از زمینه­های فعالیت خاورشناسان قرار گرفت. ویلیام مونتگمری وات و درمنگام را می‌توان از مستشرقانی دانست که دیدگاه پدیدارشناسانه رایج در مغرب­زمین نسبت به وحی را با دیدگاهی الهیاتی پیوند زده­اند که بیش­تر نیز برخاسته از الهیات مسیحی است. تبیین این مسأله، ضروری است تا حقانیت دین اسلام و وحی قرآنی و برتری آن بر تمام ادیان الهی اثبات شود. مقاله پیش­ رو، با بهره جستن از شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی همراه با گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات سامان یافته است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که محققان غربی و خاورشناسان از جمله: ویلیام مونتگمری و امیل درمنگام، با تمسک به اصولی چون: تأثیر شخصیت پیامبر(ص) بر قالب وحی، خطاپذیریِ وحی و پیامبر و عنصر بشری در قرآن و ... را مطرح کرده‌اند که هیچ کدام از دانشمندان شیعه آن را نمی­پذیرند و با اندیشه‌های دینی اسلام در تضاد است. در هر یک از این اصول، با نقدهایی جدّی از جمله: مصونیت قرآن از خطا، سازگاری علم و دین در اسلام، و شخصیت کمال­یافته پیامبر(ص) در دریافت وحی موضوعیت دارد نه طریقیت، عدم ابهام و تناقض در وحی قرآنی و... مواجه است.

اسلام­هراسی بخشی از هستی گفتمانی در نظام فکری جهان غرب‌ است. بخشی از ذهنیت غلط و خصمانه غربیان از اسلام را باید در نحوه بازنمایی اسلام جست­وجو کرد. ابن­ورّاق یکی از شاخص­ترین نویسندگان معاصر فعال در جهت تصویرسازی مخدوش از اسلام است. آثار او بارها به زبان­های مختلف ترویج شده و بنا­بر ادعای خود، به جهت ترس از دچار شدن به سرنوشتی مشابه سرنوشت سلمان رشدی، به شکلی محتاطانه نام مستعار برگزیده است. پژوهش حاضر، ضمن بررسی اسلام­هراسی در پی­رنگ شخصیت ابن­ورّاق، بازتاب اسلام­هراسی را در انگاره­سازی وی از اسلام، بررسی می­کند. دستاورد پژوهش، نشان می­دهد ابن­ورّاق اسلام را زشت، ناانسانی، خردستیز و مسلمان را ستم­دیده، جنگ­طلب، ناکام و واپس­مانده بازنمایی می­کند. وی کوشیده تا هراس از دین اسلام را در مخاطب غیرمسلمان، القا کند و خواننده مسلمان خود را تشویق نماید تا از اسلام به وادی نفی و انکار دین اسلام پرتاپ شود. او با پیگیری اهداف روشن سیاسی، در پی گسترش ساختارمند اسلام­هراسی است.