جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بر خلاف تصور پیشینیان درباره تمثیل و تلقی ِعدم اعتبار آن به‎ لحاظ منطقی، تمثیل از جایگاه ویژهای در علم و بسط نظریات علمی برخوردار است. این مقاله، تحلیلی است بر نقش تمثیل‎ها به ‎عنوان مهم‎ترین عامل کشفِ الگو‎های علمی بر مبنای مطالعات نظریِ فیلسوفان و نتایج تجربیِ علوم شناختی. الگو‎ علمی سیستم هدفمندی‎ است که یک بخش یا حوزه‎ای منتخب از یک نظریه را تفسیر می‎کند. بیشتر الگو‎ها بر مبنای تمثیل‎ پدید می‌آیند؛ یعنی با به‎کارگیری تمثیل، بینش‎های جدید و راه‎حل‎های احتمالی برای حل مسائل مربوط به الگو‎سازی ایجاد می‎شود. بنابراین پیشرفت و توسعه الگو‎های علمی و به ‎تبع آن نظریات علمی در گرو کاربست تمثیل است؛ زیرا دانشمندان در محدوده ذهن خود برای کشف الگو‎‎ها از انواع تمثیل استفاده می‎کنند. کاربست تمثیل‎ در الگو‌ها و توسعه نظریات علمی را از چند نظر می‎توان تحلیل و بررسی کرد: نخست، مرتبط‎سازی نظریات و قوانین مشاهده‎شده؛ زیرا دانشمندان برای غلبه بر شکاف بین نظریه و مشاهدات نیاز به تمثیل دارند. دوم، قدرت پیش‎بینی در نظریات علمی است که بدون تمثیل مادی نمی‎توان مبنایی خردپسند برای پیش‎بینی فراهم کرد. سوم، نقش‎آفرینی تمثیل‎های ریاضیاتی در الگو‎سازیِ علمی است که بیانگر تأثیر‎ مستقیم این تمثیل‎ها بر الگو پدیده های خود است. چهارم، نقش تمثیل‌ها در مقام کشف و توجیه به ‌منظور فهم درست جایگاه تمثیل در الگو‌ها و گسترش نظریات در علم.

به موازات رشد علم، شاخه‌های علمی از ساقه اصلی فاصله می‌گیرند و گاه بنا به ضرورت، دوباره در مقام برقراری پیوند و تعامل با دیگر شاخه‌ها بر می‌آیند. بعد از جدایی روان‌شناسی از فلسفه، تلاش‌های فراوانی صورت گرفته است تا بین معرفت‌شناسی -به عنوان یکی از شاخه‏های اصلی فلسفه- از یک سو و روان‌شناسی تجربی- به عنوان یکی از شاخه‏های جداشده از فلسفه- از سوی دیگر پیوندهایی برقرار شود. هدف پژوهش حاضر این است که با استفاده از روش‌های تحلیلی-توصیفی مبتنی بر متون روان‌شناسی به تبیین و توضیح مسیرهای تازه‌ای بپردازد که امکان نزدیکی دو شاخه مستقل معرفت‌شناسی و روان‌شناسی را بیش از پیش فراهم آورد؛ مسیرهایی که در ادبیات پژوهش داخل کشور، رد زیادی از آنها را نمی‌توان یافت. در این مسیرگشایی آنچه بیشتر مد نظر بوده است، ارسال خدمات معرفت‌شناسی به سوی روان‌شناسی است نه بالعکس. این امر از این جهت بیشتر حائز اهمیت است که نظریه‌ها و یافته‌های روان‌شناسی به عنوان یکی از رشته‌های علوم انسانی، بیش از بقیه در انقیاد فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و مبانی انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی هستند. در این مقاله ضمن بحث در زمینه امکان و ضرورت تبادل ارتباطات و خدمات بین این دو رشته مطالعاتی، به طور خاص چهار مسیر ارتباطی شناسایی و به شکل مبسوط‌تر مورد بررسی قرار گرفته‌اند که عبارت‏اند از: تبیین و نقد پیش‌فرض‌های نظریه‌های روان‌شناسی، تبیین و نقد روش‌شناسی پژوهش، تبیین و نقد هنجارها و ابزارهای مورد استفاده در روان‌شناسی و درنهایت نقد و بررسی دستور زبان رایج در روان‌شناسی.

یک ترکیب استعاری حاصل ادغام دو یا چند استعاره است که به صورت­ های متنوعی با هم ترکیب شده، استعاره ­های مرکب و ابراستعاره­ها را تشکیل می­دهند. هدف این پژوهش، معرفی انواع این ترکیب­های استعاری و بررسی و مقایسۀ سازوکار مفهوم ­سازی در آنهاست. به این منظور استعارۀ اولیه و مرکّب را به عنوان مقدمه معرفی و سپس انواع آمیزه ­های استعاری و استعاره ­های زنجیری را بررسی می­کنیم. آمیزۀ استعاری حاصل ادغام غیر زنجیری استعاره­ های اولیه است؛ حال آنکه در استعارۀ زنجیری استعاره ­های تشکیل دهنده طوری به هم زنجیر شده­اند که حوزۀ مقصد استعارۀ اول، حوزۀ مبدأ استعارۀ بعدی است. بررسی این استعاره ها نشان می­ دهد چهار سازوکار مختلف در شکل‏ گیری این ترکیب­های استعاری نقش دارند که هر یک منجر به نوعی مفهوم ­سازی چندوجهی می ‏شود و هر وجه آن مربوط به یکی از ریزاستعاره ­های تشکیل‏ دهنده است. با توجه به اهمیّت مفهوم ­سازی چندوجهی، شناسایی و تعیین ماهیت ترکیب­های استعاری جهت انتقال کامل مفهوم در فرایند‎ ترجمه از زبان مبدأ به زبان مقصد امری ضروری است.

هدف این پژوهش واکاوی آلزایمر بر اساس مبانی معرفت­شناختی و انسان‌شناختی ملاصدراست. بدین منظور به کمک بررسی کتابخانه­ای به منابع دست اول روان‏شناختی و همچنین کتاب‌های دست اول ملاصدرا از جمله اسفار، مفاتیح الغیب و شواهد الربوبیه مراجعه شد. یافته‌ها به روش توصیفی- تحلیلی بررسی و با همدیگر مقایسه گردید و نتایج ذیل به دست آمد: 1. روان‌شناسان به تبع الوئیس آلزایمر نورولوژیست آلمانی بیماری آلزایمر را اختلالی جسمانی مربوط به آسیب‌های خاصی در مغز دانسته‌اند. 2. این اندیشمندان به گونه‏ای سخن گفته‌اند که جوهر اصیل تشکیل‎دهنده او را بدن دانسته‌اند. گویی انسان وجودش منحصر به همین بعد است. به همین دلیل همه بیماری آلزایمر را بر همین اساس تبیین کرده‌اند. 3. در مقابل از نظر ملاصدرا انسان موجودی مرکب از دو جوهر است که از آنها به نفس و بدن یاد می‌کند. 4. نفس جوهر اصیل و واقعیت انسان است و سلامت و بیماری روانی اساساً به آن منتسب است؛ بنابراین آلزایمر نیز به اختلال‌های مربوط به نفس باز می‌گردد، هرچند مغز نیز به عنوان علت اعدادی می‌تواند در آن به سهم خود، نقش داشته باشد. 5. ماهیت آلزایمر همان نسیان است که از تغییری در نفس حاصل می‌شود که نمی‌تواند با عقل فعال ارتباط برقرار کند؛ به همین دلیل نمی‌تواند صور ذهنیه را به وجود آورد. 6. بنابراین ملاصدرا آلزایمر را از جنس نسیان می‌داند که ریشه نفسی جسمی دارد. این پژوهش این نتیجه عملی را در بر دارد که پژوهشگران برای بررسی آلزایمر نباید صرفاً به ریشه‌های بدنی اکتفا کنند؛ بلکه لازم است بیماری را در چارچوب‌های نفسانی نیز بررسی کنند.

مسئله این مقاله سرشت معرفت شهودی و مؤلفه‌های آن بر اساس حکمت صدرایی است. معرفت شهودی به عنوان یکی از معارف مورد توجه در حکمت صدرایی است و با توجه به کاربست ویژه آن در حکمت صدرایی، شایسته بررسی است. بهره از معرفت شهودی و همچنین معرفت عقلی مقرون به سابقه است؛ اما برجستگی ملاصدرا در استفاده توأمان از آن دو گونه معرفت است و این امر موجب بنیان‌شدن حکمت متعالیه به عنوان نظام فلسفی منحصر در نوع خود است که معرفت شهودی را به بیان برهانی عرضه می‌کند. معرفت شهودی ثمره مکاشفه عارف است که از طریق تزکیه به دست می‌آید و خاستگاه آن -یعنی مکاشفه- از سنخ علم حضوری بوده و خطاناپذیر است، اما یافته‌هایش در مقام گزارش، تفسیر و داوری از سنخ معرفت حصولی بوده و خطاپذیر است. از این رو حقانیتش منوط به دو سنجه عقل و ودایع روایی (کتاب و سنت) است. ژرفای معرفت شهودی موجب اهمیت آن از حیث معرفت‌افزایی شده است. این امر موجب کارکرد بی‌بدیل معرفت شهودی در نظام صدرایی شده است. اهم این کارکردها عبارت‏اند از: تکوین، تکمیل، تصحیح، تثبیت و تعمیق آموزه‌های حکمت متعالیه. مقاله ضمن ایضاح سرشت و جایگاه معرفت شهودی در حکمت صدرایی، بر اهمیت والای آن نزد ملاصدرا اشاره می‌کند.

با توجه به مبنای هستی ­شناختی و معرفت ­شناختیِ «پارادایم شبکه ­ای» که زیرساخت شکل ­گیری «معنا» است، معانی دارای وجود استقلالی از فاعل شناسا و قابل کشف و دارای ابعاد، سطوح، لایه­ ها و زوایای مختلف، هم در اصل وجودشان و هم در ظهور و بروزشان هستند و تلاش تمام فاعل­های شناسا، برای کشف حداکثری از «معنای پدیده یا نشانه یا متن» است. آیا روش موجّه برای این کشف وجود دارد؟ فرضیه مؤلف در پاسخ به این مسئله چنین است: «روش فهم شبکه ­ای که مبتنی بر گسترۀ شبکۀ هستی و معادلات ارتباطی در این شبکه است، روش موجه برای کشف حداکثری از معانی است». مقصود از «شبکه هستی» در این زمینه، نقشه روابط کل پدیده ­ها و مفاهیم دال بر آنها با یکدیگر است و مقصود از «معادلات ارتباطی در شبکه هستی»، برایندگیری از کمّ و کیف روابط میان پدیده ­ها و مفاهیم برای ایجاد یک تغییر است. در این روش از سه ابزار تحلیلی به طور خاص استفاده می­ شود: «علل اربع»، «مقولات عشر» و «مقومات سته حرکت». این سه ابزارِ راهبردی، مسئولیت تجزیه پدیده ­ها و مفاهیم به اجزا و روابطشان و سپس ترکیب آنها برای دست­یابی به اثر و مفهوم جدید را به عهده دارند. این ابزارهای فلسفی با قرائت حکمت متعالیه، در تمام پدیده ­های فردی و جمعی، ذهنی، روحی و رفتاری، مُلکی و ملکوتی، حقیقی و اعتباری (بر اساس منشأ اعتبار یا انتزاعشان) کارایی دارند و می ­توانند در کشف مراد جدی گزاره ­های نقلی اعم از توصیفی و تجویزی استفاده شوند.

نظریه اعتباریات علامه طباطبایی چالش‌های فراوانی را میان اندیشمندان برانگیخته است. از جمله این مباحث بررسی نظریه اعتباریات در علوم انسانی است. با فرض اعتباری‏دانستن علوم انسانی، تفصیل در طبقه‌بندی علوم، نسبیت و انشایی‏بودن گزاره‌های علوم انسانی و همچنین نفی رابطه تولیدی بین گزاره‌های حقیقی و اعتباری و جدلی‎بودن علوم اعتباری از جمله مواردی است که گمان می‌شود از لوازم اعتباری‎دانستن این گونه از علوم باشد. نوشتار حاضر تلاش کرده است با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی تحلیلی در استنتاج دیدگاه، پنج نکته فوق را در قالب عدم سریان احکام ادراکات اعتباری به ادراکات حقیقی مورد واکاوی قرار دهد. تبیین نگاه علامه نسبت به موارد فوق‎الذکر و همچنین داوری در پذیرش یا عدم پذیرش این الزامات از نتایج این مقال می‌باشد