جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تغییرات اجتماعی و تحولات جوامع بشری از مسائل مهمی است که ذهن نظریه‌پردازان اجتماعی و فلسفی را مشغول خود ساخته است. هر یک از آن‌ها نظریات مختلفی را بر پایۀ مبانی پذیرفته‌شده خود مطرح کرده‌اند؛ برخی از این متفکران جمعیت، عقاید، جغرافیا و تضاد طبقات اجتماعی را به‌عنوان علل تغییرات اجتماعی مطرح کرده‌اند. در این ‌بین سید جعفر کشفی فقیه، فیلسوف و عارف دورۀ قاجار با تکیه‌بر مبانی پذیرفته‌شدۀ خود و براساس حدیث جنود عقل و جهل به بیان علل تغییرات اجتماعی پرداخته است. در این پژوهش با استفاده از روش اسنادی و تحلیل محتوا و با رجوع به آثار سید جعفر کشفی، به تبیین نظریۀ او از تغییرات اجتماعی مبتنی‌بر حدیث جنود عقل و جهل پرداخته ‌شده است. کشفی با تکیه ‌بر علوم عقلی و نقلی جهان اسلام به‌ویژه تشیع به تشریح تضاد و تقابل قوای عقل و جهل و جدال آن‌ها و سریان آن جدال در تاریخ جوامع بشری که منجربه تغییر جوامع می‌شود، پرداخته است. او برخلاف مارکس، که تضاد اقتصادی و مادی را عامل تغییرات اجتماعی دانسته است، علت تضاد را فراتر از جدال اقتصادی طبقات جامعه دانسته و تضاد را در جدال قوای عقل و جهل دانسته است.

هدف از این پژوهش کشف و تبیینِ نقش حکومت و قوانین بین‌الملل در «سبک زندگی اسلامی» با رویکرد «اصلاح اجتماعی» است و سؤال پژوهش این است که حکومت اسلامی و قوانین بین‌الملل چه مقدار و چگونه در سبک زندگیِ مردم و جامعه ایفای نقش می‌کنند؟ گردآوری داده‌ها با روش کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی و تحلیل داده‌ها به‌صورت عقلی و نظری با روشمندی مطالعات اسلامی انجام شده است. بعضی از یافته‌ها عبارت‌اند از: 1. سبک زندگی اسلامی در پنج مقیاس فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و بین‌المللی قابل بررسی است؛ 2. این پنج مقیاس به‌صورت دایره‌های متحدالمرکز قابل نمایش هستند؛ 3. حکومت و قوانین بین‌الملل تقریباً دایره‌های دیگر را در درون خود هضم می‌کنند؛ 4. بدون وجود حکومت اسلامی، داشتن سبک زندگی اسلامی کامل، حتی در مقیاس فردی، ممکن نیست؛ 5. ارادۀ حکومت اسلامی باید در قالب قوانین و مقررات و نهادها و سازمان‌ها وغیره متجلی شود.

حقوق بشر در اندیشه‌های فلسفی ریشه دارد و براساس نوع جهان‌بینی و انسان‌شناسی فهم و تفسیر می‌شود؛ ازاین‌رو، هر مکتب فلسفی براساس اصول و مبانی خاصی به تعریف و تفسیر این حقوق می‌پردازد. در این میان، شهید مطهری براساس جهان‌بینی الهی و آموزه‌های اسلامی به حقوق بشر نگریسته و آن را نقد و ارزیابی کرده است. این تحقیق مبانی فلسفی حقوق بشر را در اندیشۀ شهید مطهری بررسی کرده و به این نتیجه دست ‌یافته است که از دیدگاه وی، چون انسان آفریدۀ خداوند و تابع قوانین کلی خلقت و ارادۀ تکوینی اوست، حقوق بشر نیز باید در ارتباط با مبدأ هستی و غایت آفرینش معنا و تفسیر شود؛ بنابراین، اصل توحید، غایتمندی خلقت و هماهنگی نظام تکوین و تشریع، مبانی هستی‌شناختی حقوق بشر به‌شمار می‌آیند؛ ازسوی دیگر، چون انسان ترکیب‌یافته‌ای از جسم و روح و بهره‌مند از استعدادهای فطری گوناگون است، دوساحتی بودن وجود انسان، استعدادهای فطری و اختیار، مبانی انسان‌شناختی حقوق بشر شمرده می‌شوند. این تحقیق با روش توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی انجام شده است.

منشأ، لزوم، حقیقت و کیفیت پیدایش وجوب اعتباری از منظر علامه طباطبایی در فرایند صدور کنش، مسئلۀ پژوهش حاضر را رقم می‌‌زند. در نگاه علامه طباطبایی، وجوب اعتباری نقش ویژه‌‌ای در کنش‌های انسانی ایفا می‌‌کند؛ به‌گونه‌‌ای که هیچ فعل و ترکی خالی از آن نیست. ازنظر ایشان، متعلق علمی که اراده بر آن متوقف است نمی‌تواند نسبتِ ضروریِ حقیقی باشد، بلکه نسبتی غیرضروری و غیرحقیقی است. ایشان براساس اتحاد و سنخیت نسبت با طرفین و کیفیت آن، بر اعتباری بودن طرفین نسبت و کیفیت آن استدلال می‌کند. در نگاه ایشان، این کیفیت اعتباری همان وجوب اعتباری است. منشأ این وجوب، احساسات درونی برآمده از قواست که انسان در پرتو این احساسات، حد یا حکم ضرورت حقیقی را به دیگر اشیا می‌دهد و این وجوب را انشا می‌کند. وجوب اعتباری اولین اعتباری است که انسان پدید می‌آورد.

بحث از اخلاق و نهادینه‌کردن آن در جامعه همواره از دغدغه‌های اندیشمندان در حوزۀ اخلاق و تربیت بوده است؛ ازاین‌رو، تحتِ گرایشی جدید با عنوان تربیت اخلاقی، در مقام پاسخ به این دغدغه برآمدند. سؤال اصلی در پژوهش حاضر این است که از نگاه ملاصدرا، به‌عنوان یکی از فیلسوفان اسلامی برجسته، چه روش‌‌هایی در تربیت اخلاقی جاری می‌‌شود. این پرسش‌ را می‌توان به گونه‌های مختلفی پاسخ داد، اما در این مقاله، براساس «مراحل صدور کنش‌های اختیاری»، به این پرسش پاسخ داده می‌‌شود. البته ملاصدرا تعابیر مختلفی در مراحل صدور فعل انسان دارد ولی آنچه مشهور است، تبیینی شش‌مرحله‌‌ای است که طبق آن مراحل صدور فعل عبارت‌اند از: «تصور فعل»، «تصدیق به فایده»، «شوق»، «شوق مؤکد»، «اراده» و درنهایت «قوۀ محرکه». این تحقیق با روشی تحلیلی سعی دارد با توجه به عبارات ملاصدرا، روش‌‌های تربیت اخلاقی را ذیل هرکدام از مراحل صدور فعل بیان کند و در پایان هم به تحلیل و بررسی نگاه صدرا و بیان نقاط قوت و ضعف آن بپردازد.

در «مدیریت دانش»، چهار خروجی برای علوم انسانی موجود برشمرده شده است: ۱. دانش‌‌افزایی؛ ۲. کارکرد داشتن؛ ۳. کاربردی‌‌سازی؛ ۴. تجاری‌‌سازی. مفهوم متأخر تجاری‌سازی با مسئلۀ بنیادینِ «نگاه مادی و کالایی به دانش» و تأثیرپذیری مستقیم از «نئولیبرالیسم»، «نظریۀ اقتصاد دانش» و «مفهوم صنعت دانش»، زلزله‌‌های عمیقی را در دانش جهانی ایجاد کرده است. در منطق تجاری‌‌سازی، دانش و دانشگاه خدمتگزار بازارهای آزاد اقتصادی و شرکت‌های تجاری توصیف شده است؛ به‌طوری‌که مرکز ثقل آن دو غالباً «انتفاع» و «سود مادی» برشمرده شده تا «فهم» و «صدق». پژوهش پیش‌‌رو با رویکرد کیفی و با «روش توصیفی ـ تحلیلی» انجام شده و نویسندگان برای دستیابی به نتایج پژوهش، از دو راهبرد تحقیقاتی «خلاصۀ اسناد و مدارک» (فیش‌‌برداری) و «تفکر پایان تا آغاز» استفاده کرده‌‌اند. این پژوهش با توجه به «اصل تقدم فهم بر نقد» و با بهره‌مندی از «روش‌‌شناسی بنیادین تکوین نظریه‌‌های علمی»، مبادی معرفتی و عوامل غیرمعرفتی تجاری‌‌سازی علوم انسانی را مورد ارزیابی قرار داده و درصدد آن است که فواید و آفات تجاری‌‌سازی را در عرصۀ علوم انسانی شناسایی و تبیین کند. در مبادی معرفتی شش‌‌گانۀ تجاری‌‌سازی علوم انسانی، ردپای مسئلۀ بنیادین تجاری‌‌سازی یعنی نگاه ماتریالیستی به دانش قابل مشاهده است. بر همین مبنا نمی‌‌توان با نگاه تحویلی‌‌نگری، «کاربردی‌‌سازی علوم انسانی» و مفاهیم هم‌‌پیوند با آن را به «تجاری‌‌سازی علوم انسانی» فروکاست. همچنین، از میان عوامل غیرمعرفتی و زمینه‌‌ای تجاری‌‌سازی علوم انسانی، سه عرصۀ «دانش»، «دانشگاه» و «آموزش و پژوهش»، که به‌طور جدی در شعاع تجاری‌سازی قرار دارند، انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. در این عرصه‌‌ها هم، نگاه کالایی، شئ‌‌واره و ابزاری به دانش قابل مشاهده است.